География | Дүние жүзiнiң тiлдiк құрамы Тiлдердiң этникалық классификациясы

Қазiргi дүние жүзiнiң этникалық мiнездемесi.
Тiл құрамы. Этноктардың классификациялануы.

Дүние жүзi халықтары тiлiнiң жалпы санын лингвистер 4-5 мың деп анықтады. Дүние жүзi кең байтақ региондарының кейбiреулерiнiң (оңтүстiк Америка, Австралия, Жаңа Гвинея т.б.) аз зерттелуiне және әр түрлi тiлдер аралығындағы айырмашылықтар мен бiр тiлдiң диалектiлiгiнiң әртүрлiлiгiне байланысты толық зерттелмеген .Әр халық бiр тiлде сөйлейдi, кейде тiл iшiндегi диалектi-айырмашылығы үлкен болып, халықтың әр топтарының аралығындағы сөйлесу әдеби тiлдi бiлмегендер үшiн мүмкiн емес. Бiрақ мұндай кезде екi тiл-билингвизм-кең таралады. Мысалы, францияның шығысында тұратын-эльзастар екi тiлдi (немiс және француз тiлi), Бельгия мен Швейцария сияқты көп ұлтты мемлекеттер халқының көп бөлiгi-екi тiлдi және үш тiлдi. Екi тiлдiң қосарланып жүруi – көп ұлтты мемлекеттердегi жиi жағдай, мұнда – ұлттық аздықтардағы халықтар - өздерiнiң ана тiлiнен басқа саны жағынан көп және басшылық ететiн ұлттық тiлiн пайдаланады. Екi тiлдi тұрғындар – жас мемлекеттерде –Азия және Африка елдерiнде қалыптасады. Мұнда жергiлiктi тiлмен қоса ресми-мемлекеттiк тiлдер кең өрiс алады. Мысалы, Үндiстанда-хинди, Пакистанда-урду, Индонезияда-бахаса инденисиа немеесе индонезиялық, Филиппинде пилипино немесе тагалог, ал Африканың кей елдерiнде –ағылшын және француз тiлдерi.
Кей жағдайда – бiрнеше халық бiр тiлде сөйлейдi. Мысалы, ағылшын тiлiнде және оның жергiлiктi нұсқауларында ағылшындықтар, ағылшын австралиялықтар, ағылшын жаңа зеландықтар, ағылшын канадалықтар, АқШ американдықтарды, Кариб бассейнi елдерiнiң көп халықтары және тағы басқа этностар. Испан тiлi – испандықтар үшiн ғана ана тiл емес, сонымен қатар Латын Америка халықтарының көп бөлiгi үшiн ана тiлi болып табылады.
Бiр әдеби тiлдi немiстер, австралиялықтар, герман-швейцариялықтар және тағы басқа халықтар пайдаланады. Жеке тiлде сөйлейтiндер саны мен ана тiлiнде сөйлейтiндер саны бiрдей емес. Әсiресе бұл жағдайдың –ұлтаралық және халықаралық қарым-қатынас үшiн пайдаланатын тiлдерге қатысы бар. Дүние жүзiнiң ең көп таралған тiлдерiне (1087 ж ортасында млн. адам )-қытай тiлi(1085), ағылшын (425), хинди және оған жақын урду (320), испан(290), орыс (220), бенгаль индонезиялық және араб (170 әрқайсысы), португал(150), жапон(120), немiс және француз(95 әрқайсысы). Бұл аталған 13 тiлде-бүкiл адамзаттың 243 бөләгә сөйлейдi. Олардың 6(ағылшын, француз, орыс, испан, араб, қытай)-ООН ресми және жұмысшы тiлдерi болып саналады. Ресми немесе мемлекеттiк тiлдердiң өсiп келе жатқан маңызын айта кету керек. Өткенде отарланған елдер статусындағы елдер бұрынғы метрополиялардың ресми тiлдi қабылдады. Мысалы, Африканың 55 елiнiң 21 елiнде ресми тiл –француз (сонымен қатар ағылшын және бiр жергiлiктi тiл), 19 елде – ағылшын (9-басқа тiлмен қоса), 5 елде – португал тiлi. Осындай жағдайда – креольдi тiлдердiң таралуы сипат алады. Олар африкандықтардың, үндiстердiң, Азия және океания мемлекеттерiнiң тұрғындарының – Европалық отаршылдарымен қарым-қатынаста европалық тiлдердiң толық меңгермеуi негiзiнде таралған. Ең көп таралған мынадай креольдық тiлдер –португалдық тiлдер негiздегi –Африканың атлантикалық жағалауындағы абовердиялық және сантомийлiк тiл; испан және португал негiздегi – Кюросао мен Венесуэлламаңындағы аруба аралындағы папьяменто тiлi; француз тiлi негiдегi – Ганти халқының, мартиники Гваделуга, Доминика Республикасы халқының бiр бөлiгi, Тринидада Маврикия, Француздық Гвиана тұрғындары ағылшын тiлi негiздегi – Гайана, Ямайка, Барбадос, Багам аралдары, Суринама, тринидао тұрғындарының бөлiгi крио тiлi – Сьерра-Леонда және тағы басқа елдердегi тiлдер. Меланезия мен ағылшын тiлi негiзiнде пайда болған –токи-писин тiлiн (меланезиялық пиджин, неомеланизия тiлi), креольдық тiл деп санауға болады. Олар Папуа-Жаңа Гвинея кң таралған (1,5 млн адам).
Тiлдердiң классификациялануы – топтасуының типологиялық және генеологиялық түрi бар.
Типологиялық – морфология негiзiнде, тiл құрылымының қасиеттерiнiңзерттеуi негiзiнде пайда болды. Генеологиялық топтасу – тiлдердi семьяларға бiрiктiредi, мұнда олардың туыстығына, сөз қорына және грамматикасына көңiл бөлiнедi. Семьялар топтарға, ал топтардың кейбiреулерi-топшаларға бөлiнедi. Жоғарғы таксономиялық бiрлiк болып – халық бiрiгулерi (мұнда олардың тiлдерi-семья құрады) және семьяға кiрмейтiн шектеулi (изолированный) тiлде сөйлейтiн жеке халықтар (корейлiктер, жапондықтар) саналады. Мұнда сонымен қатар кейбiр халық топтары да жатады. Олар географиялық және мәдени-тарихи белгiлерi негiзiне қарап жатқызылған. Мұндай топтарға папуастық және индеецтiк халықтар жатады; олардың әрқайсысы бiрнеше семьяларды немесе халықтарды бiрiктiредi. Үш африкалық “семьялар” (нигеркордрафрикалық; нiл-сахаралық және қойсандық) над семьялар болып табылып, бiрнеше семьялардан құралады.
Екiншi таксономиялық бiрлiктi – семья iшiндегi туыстық тiлдi халықтар мен ұқсас тiлдерде сөйлейтiн кейбiр халықтар құрайды. Мысалы, үндiевропалық семьяға – славяндық, германдық, романдық және тағы басқа топтар және ешбiр топқа енбейтiн албандықтар мен армяндықтар жатады.
Төменгi таксономиялық бiрлiкке – жеке халықтар жатады. Тiлдiк семьялардың құлылу процесi – адамзаттың жер шарындағы орналасуымен тығыз байланысты. Жақын тiлдер көршiлес халықтарда кездеседi. Олар пайда болуы жағынан байланысты болады неесе бiр регионда мекен етуi себепкер болады. Кей жағдайда бiр-бiрiнен алыс тұратын халықтарда да тiлдерi ұқсас болады. Мысалы, явандықтар мен малагасийлықтарда, венглер мен мансилар, якуттар мен азербайжандықтар. Олар ұқсас генетикалық тамыр негiзiнде, немесе өткенде көршiлес территорияларды мекендеген .
Тiлдiк семьялар мен топтардың географиялық бiрлiктерiнiң адамзат тарихында үздiксiз ауысып отырған. Мысалы, б.э.д. VII ғ. Араб тiлi аравия түбегiнде ғана қолданылса, қазiргi кезде бұл тiл – оңтүстiк батыс Азия мен Солтүстiк Африканың кең территориясында таралып, құрлықтың 1/10 бөлiгiн алып жатыр.
Түрiк тобындағы тiлдер де өз территориясын кеңейттi. Түрiк тiлiнде Балқан түбегi мен Солтүстiк-Шығыс Сiбiрге дейiнгi территориядағы халықтар сөйлейдi.
Ағылшын тiлi – XV ғасырға дейiн тек Британ аралдарында басшылық етсе, кейiн барлық континенттердегi көптеген региондарға ендi; испан тiлi кең таралды, қазiргi кезде ол Лтын Америкасында басшылық етедi. Европада халықтың 15%-i ағылшын және испан тiлiнде сөйлейдi. Соның нәтижесiнде басқа тiлде – халықтың әртүрлi расадағылар да сөйлейдi.
Дүние жүзiндегi халықтардың тiлдерiн –лингвистар келесi тiлдiк сембяларға жатқызады; Үдi Еропалық, афразиялық картвельдiк, Слтүстiк Каказдың, Орадық, нкамос-әлеуметтiк, көпсандық сиатибеттiк, алтайлық, чукот-камчаттiк, нигер-кордофандық, нiл-сахаралық, австро-азиялық, паратайлық австронезшiлдiк андамандық, папуастық семьялар тобы, австралиялық және индеецтiк семьялар тобы.
Ешқандай лингвистикалық семьяға енбейтiн шектеулi семья болып Юкагирлiк, корейлiк, жапондық, нивхс, кетт, баск, бурушакс, айнс және тағы басқа тiлдер жатады.
Дұние тұрғындарының жартысы сөйлейтiн тiл-үндi европалық семьяда және ол ең жақсы зерттелген. Олар саны жағынан ТМД-а, Шетелдiк Европаның көп бөлiгiнде, Иран, Афганистан, Үндiстанның солтүстiгiнде, Америка елдерiнiң көбiнде, Австралия және жаңа зеландияда басым. Үндi европалық тiлдер-туыстық жағынан жақын диалектi тобынан пайда болған, оларды таратушылар б.э.д. 3 мың жылдықта оңтүстiк Батыс Азия мен Солтүстiк Жерорта теңiзi Каспий маңы ойпатына дейiн жеттi.
Үндi европалық тiлдiң шығыс бұтағына –үндi арийлiк тiл (санскрит, хинди, урду, бенгаль, маратхи, пандтаби, раджастхани, арий, уткали) және иран тобының тiлдерi (батыс парсы немесе фарси, тәджiк, курд, белуджия, таттық, талыш т.б. ; шығысы – дари, пушту, немесе афгандық , осетиндiк, ягнобиндiк; памирлiк тiлдер – вахандық, шугнан, шикашим тағы басқалар); олардың арасында – нуристандық тiлдер (кати, вайгали, ашкуни, паруни), сонымен қатар грек және армяндық тiлдер жатады.
Үндi европалық семьяның батыс бұтағына – романдық, кельттiк және германдық тiлдер жатады. Романдық тiлдер – Рим империясы құлағаннан кейiн латын тiлiнiң диалектiсiнен таралды, оларға испан катальон, оксит (провансальдық), француз, ректоромандық, итальян, сардини, румын және оған жақын балқан румындық тiлдер мен диалектiлер жатады. Кельттiк тiлдерге гойдель (ирланд,гэльс және мэннс) мен бриттiк топшасы (бретон, уэльстi, немесе валлийлiк және өз өмiрiн тоқтатуға жақын қалған коннуэлдiк тiл) жатады. Германдық тiлдер 3 топшаға бөлiнедi: шығыс германдық(өлi гот тiлi), солтүстiк германдық немесе скандинавиялық(швед, дат, норвеж, фарер, исланд тiлдерi); батыс германдық (ағылшын , фриз, фламанд, голланд, африкаанс, немiс, идиш тiлi);
Шығыс және батыс үндi европалық тiлдер арасындағы кезеңдiк тiлдi – бальто-славяндық топтар алады- олар балтылық (батыс балтылық -өлi прусс тiлi шығыс балтылық –литважәне латыш тiлi) және славяндық болып бөлiнедi. Славяндық топқа –Шығыс славяндық (орыс,украин, беларусь), батыс славяндық (чеш, словакия, польшалық және оған жақын кашут , лужицк), оңтүстiк славяндық (ескi славяндық, болгар, македония, серб-харват, словения тiлдерi) тiлдер жатады. Афразшiлiк тiлдер семьясы – солтүстiк және солтүстiк шығыс Африка мен оңтүстiк Батыс Азияда таралып, 5 топтан құралған – семиттiк, египеттiк, берберливейлiк, кушиттiк, чадтық. Афроазиялық топптрдың жеке топтары ежелгi заманда таралып, олардың туыстық жағы Үндi европалық семьяға қарағанда аз.
Египеттiк топтар тiлi XVII ғ. өмiрiн жойған; египеттiк тiлдiң ең ақырғы формасы –копттiк египеттiк христиандардың дiни жұмыстарында қолданылған.
Семиттiк топ –екi негiзгi бұтақтан тұрады – шығыс және батыс; Батыс-солтүстiк және оңтүстiк топшаларға бөлiнедi. Шығыс семиттiк тiлдер – Ассирия мен Вавилондағы өлi аккад тiлдер негiзiнде құралған. Солтүстiк топшаға ханаандық (өлi ескi ханаандық финикиялық, моавиттiк және ежелгi еврейлiк және оның қазiргi кездегi формасы кврит жатады) және арамейлiк жатады. Арамейлiк тiл кейiннен араб тiлiмен ығыстырылды; Шығыс арамейлiк диалектiмен жаңа ассириялық тiл тарихи байланысты. Батыс семиттiк тiлдердiң оңтүстiк топшасына араб тiлi (Азия мен Африканың 20 елiнде - ресми немесе кең таралған ) оңтүстiк прифелдiк тiл ( мехри , харсуси , сокотуги ) - ежелгi оңтүстiк - арашiлiк және ақырғы эфисамиттiк тiлдер (амаринья немесе амхара –Эфиопияның мемлекеттiк тiлi, тигринья, немесе тиграи, тигре, гураге тағы басқалар) жатады.
Берберлiк, кушиттңк және чадтық тiлдер – Африканың солтүстiгi мен сролтүстiк шығысында таралған.
Берберлiк – сахараның оазистерiнде және одан солтүстiкте. Кушиттiк – шығысында, чадтық – оңтүстiгiнде таралған. Берберлiк тiл немесе диалектiлер(кабиль, шильх, тамазигхт, шауйя т.б.) – магрибтiң тауы аудандарында, сахара оазистерiнде сақталынған, бiрақ олардың көбi арабша сөйлейдi. Кұшейттiк тiлдер арасында – орамо немесе гала, бедауие, афар, сахо, сомали, сидамо, омето тiлдерi ерекшеленедi. Чад тiлiнiң арасында хауса тiлi мен оған жақын бәде, бура, котоко т.б. тiлдер кең таралған. Хауа тiлi солтүстiк Африканың басқа халықтары арасында кең таралған( 30млн адамға жуық) картвельдiк семьяға( батыс закавказе) – грузин, мегрель және оған жақын чан(лаз) тiлi, сонымен қатар сван тiлi жатады. Бұл тiлдердiң барлығында да – грузиндар сөйлейдi, олардың құрамына – мегерель, лаз және сван субэтникалық топ ретiнде кiредi.
Солтүстiк кавказдың семьяға абхаз-ады және наждагестанның топ жатады. Бiрiншiсiне – абхазияның атазимдiк кабардино чериесстiк және убыхтiк тiлдер кiредi. Екiншi топқа кахстiк (чечен, ингуш, баубили тiлдерi) дагестандық (Дагестанның 30 горстiк тiлдерi) топшалар болып бөлiнедi. Дагестандық топшаға – авар андышiлiк тiлдер ( авр тiлi кең тараған), кезстiк (кезс және т.б.), лакс – даргиндiк (лакс және дарган тiлдерi) және лезгиндiк тiлдер (лезгин және табасарган , цахур т.б.) жатады.
Оңтүсстiк Үндiстанда басшылық ететiн дравильлiк семья 7 топтан құралады; оңтүстiк; оңтүстiк- батыс, орталық, лондвандық, солтүстiк – шығыс, солтүстiк – батыс. Ең көбi – саны жағынан оңтүстiк төп, оған Үндiстанның көп миллионды халық тiлдерi – тамиль, малаялам, канада жатады. Тағы бiр кең таралған тiл – телугу- оңтсүтiк – шығыс топқа жатады. Брагуй тiлi (солтүстiк – батыс топ) дравильшiлiк семьяның негiзгi территориясынан алыста таралған-пакистанның батысы мен авганистан мен иранның оңтүстiк бөлiктерiнде.
Олардық тiл семьясы – географиялық жағынан Ресейдiң европалық бөлiгiнде Европаның орталық бөлiгiнде( Венгрия, Повалжьеде, Прибалтика, Финляндия мен Скандинавияның солтүстiгiне) таралған. Ол екi топтан тұрады- фин-угорлық немесе (угрофиндiк ) және сомалиндiк; фин угорлық топ келесi топшаларды қосады(финдiк, карельдiк, эстондық, саамдық), вольжестiк(эрзия-мордовия, макша-мардавия, марий луговой және марий таулы), пермдiк(кеми немесе коми-зирияндық, коми-пермяцетiк және удмурттiк) және угорлық (венрглiк ханты, маншiлiк), сомадильдiк топқа неция, энеция, наганасан,селькупстiк тiлдер жатады.
Эскимос – алеуеттiк семьяға – эскимостық тiлдерсмен жақын туыстық тiл – алеуеттiк тiл жатады. Олардың келерi – Американың (Греландияны қосқанда) кең байтақ арктикалық территориясында және Азияның қиыр солтүстiк шығысында орналасқан.
Алтай тiлi семьясына батыста Туркия мен шығыста сiбiрдiң солтүстiк шығысына дейiнгi түрiк, монғол, тунгус, маньчжурлiк тiлдер жатады. Түрiк тiлдерi келесi топшаларды қамтиды: чуваш немесе булгар (чуваш тiлi ) огуз немесе оңтүстiк батыс(түрiк, азербайжан, түркiмен, самар, т.б.), қыпшақ немесе солтүсттiк батыс(татар,башкир, қазақ, қырғыз,қарақалпақ, карачаево-балкар,құмық, ноғай және қаралым), қарлұқ немесе оңтүстiк шығыс(өзбек-ұйғыр)якуттiк(якут және домандық, оңтүстiк сiбiрлiк алтай хакас, тувин т.б.).
Қазiргi кездегi монғол тiлдерiне – орталық Азиялық аудандарда таралған- монғол, бурят, қалмақ және оған жақын ойрат т.б. тiлдер жатады. Тунгуз – маньчжурлық тiлдерге – қолданыстан шыға бастаған Қытайдағы мканьчжурлық тiл, эвенгейлiк пен оған жақын эвендiк және шығыс сiбiр мен қиыр шығыстың халықтары тiлдерi жатады.
Чукот – камчат семьясына – Ресейдiң қиыр солтүстiк шығысындағы – чукот корак ителмен және т.б. тiлдер жатады.
Сахараның оңтүстiгiндегi Африка тұрғындары негiiзiнен үш семья тiлдерiнде сөйлейдi. Негр-кордофан(конго кордофан) нiл сахаралық және қойсандық . бiрiншi семья ең көп саны және екi топқа бөлiнедi: негр-конго және кордофандық.
Негр-конго тобының құраына мынадай топша бөлiнiп шығады- бенуэконго -оның құрамына банту тiлi(маңыздылары-суахили(40 млн адам), киньяруанда, кинунди, киконго килуба, луганда, лингала,сесото, амалулу т.б.), және банту тiлiне туыстас тiлдер(тив, экон, тикар, бимимке т.б.), сонымен қатар топшалар- батыс атлантикалық (фуль тiлi батыс және орталық елдердiң көбiнде, вольф кисси, серер т.б.), манде (мандинка, баман, менде, сонинке, сусу, кпелле т.б.), гур немесе волтий (моси немесе море тiлi, груси сенуфогурма, кабре т.б. ), ква (йоруба, игбо,акан , жве, бете т.б. тiлдер) және адамауа – шығыс(азанде, банда, мбум т.б.). кортумтум, тегали талоди, катла.
Нiл – сахаралық семья тiлдерi – негр-кордофандық семьяның тiлдерi нiл солтүстiгiнде орналасып, 6 топтан тұрады; сонган, сахара, маба, фур, шари-нiл...және кома. Ең iрiлерi – Шари-нiлдiк 4 топшаға бөлiнедi. Шығыс судандық (джолуо тiлi, динка, нубин, тесо, ланго, ачали, т.б.), орталық судандық (сара, багирми, банго т.б.) және кунама (кунама тiлi т.б.), берта(берта тiлi т.б.). сахара тобының құрамына – канури, тубу, загава тiлдерi енедi, ал үш ақырғы топтар –бiр тiлден және оған жақын тiлдер мен диалектерден құралған.
Африканың солтүстiк – батыс бөлiгiнде – койсандық тiлдiк семья таралған. Ол бушмендiк және готтентоттық тiлдердi бiрiктiредi және мұнда сандаве және кадза тiлдерi кiредi. Бұл тiлдер Шығыс Африкада таралған Шығыс Африкаға сино-тибеттiк тiлдiк семьясына – 3 топ кiредi: қытай, орталық және батыс гималайлық. Қытай тобына – бiр қытай тiлi кiредi, бiрақ оның диалектiсi 7 топқа бөлiнедi, бұл диалектiлер арасындағы айырмашылықтар фонетика, лексика және грамматика жағынан әртүрлi болып, олардың көбi бiрiн-бiрi ұқпайды.
Орталық немесе тибеттiк топқа – тибет, бирма, качин, карен, т.б. тiлдер кiредi, ал батыс гималайлыққа – кандури т.б. тiлдер жатады.
Австроазиялық семьяға (оңтүстiк шығыс және оңтүстiк Азия)- вьет-Мыонгстiк, оңтүстiк шығыс монкхмерлiк), солтүстiк (палаунгва), малактык(аллийск). Мұнда және мяо-яо тiлдер топтарын жатқызады. Бұл семьяның ең iрi тiлдерi – вьеттiк, кхмерлiк, санталь, мяо-яо, мұнда т.б..
Паратай тiлдiк семьясы (Үндiқытай және Қытайдың оңтүстiгi) – мынадай топтардан тұрады – тай, кам-суй(дун-шуй), ли гэлао. Бiрiншi топтың құрамына – осы топтардың iрi тiлдерi (кхонтан, лаос, чжуан)кiредi, оларға қаратай семьясына жататын тiлдерде сөйлейтiндердiң 4/5 бөлiгi кiредi. Кең байтақ территорияны (солтүстiк шығыс Азия, океания Мадагаскар) алып жатқан – австронегиялық тiл (малай полинезия) семьясна 4 топ немесе бұтақ жатады. Батыс австронегиялық, шығыс австронегиялық және тайваньдық. Батыс австронегиялық тобына (барлық австронегиялық тiлде сөйлейтiндердiң 97%) көп миллиондық тiлдер жатады. Мысалы: яван, сунд, тагалог, малай, мадур.
Жеке сеемьяны – саны жағынан аз - андаман тiлi құрайды. Оларға солтүстiк андаман, джерава, они тiлдерi жатады да, бұл тiл Андаман аралдарында және үндi мұхитының солтүстiк шығыс бөлiгiнде таралған.
Папуас тiлдерi (Жаңа Гвинея және оған жақын аралдар) – дүние жүзi тiлдерi арасында шектеулi жағдайлар олар мыңнан аса ғана және олар бiр-бiрiмен туыспайтын топтар құрайды. Жалпы 11 семья және 7 шектеулi папуастық тiл бар. Олардың ең iрiлерi: транс жаңа гвинеялық(3/4), батыс-папуастық сепик-раму, торричелли, шығыс-папуастық.
Австралия аборигендерiнiң тiлi – дүние жүзiндегi ешбiр тiлдiк семьямен туыстас болмай жеке лингвистикалық австралиялық семьяға бiрiктiрiлдi.
Америка индеецтерi тiлi – бiрнеше оңдаған тiлдiк семьяға бөлiнедi. О.Х.Гринберг өзiнiң классификациясында барлық индеецтiк тiлдердi 7 семьяға жатқызады (оның 6-на дене семьясынан басқасын –американдық макросемьяға бiрiктредi), және олар 21 топтан тұрады. Солтүстiк және орталық американың индеецтiк тiлдерi – келесi негiзгi семьяларға бiрiктiрiледi. На-дене-хайда тобымен қоса және континентальды на-де (хайда атапас тiлдерi), солтүстiкамерикандық –алмасон-кереску, пенужи, хока, (алгонский, кри, монтанье,иронез, дакота, пенути, крик, майя, т.б.) топтарымен қоса. Төртiншi семья өкiлдерi (чибча-пах) – Орталық Америка мен Оңтүстiк Американың солтүстiк аудандарында (чабча, куна, пайя, итарска, итонама,т.б. тiлдер) мекен етедi. Қалған үш семья толық Оңтүстiк Америкада орналасқан: анд – солтүстiк кахуапана сапаро,итухале – сабела, кечуа, аймара, оңтүстiк(сапаро, кечуа, аймаро, арауан, ямано, т.б. тiлдер) топтарымен қоса; экваториятукан оандық > экваторлық және макротукандық (парагвай-гуарани тукани, мику т.б. тiлдер) топтармен қоса және же-панокариб- макрокариб, макро-пана және макро-же (кариб, пано т.б. тiлдер) топтарымен қосқандағы тiлдер.
Индеецтiк тiлдердiң арасындағы ең iрiлерi – кечуа (перу,эквадор,Боливия және оған жақын Аргентина мен Чили аудандары), гуарани(Парагвай, Бразилия, Боливия, Аргентинада қолданылады). Аймара (Боливия,Перу, Чили), ацтек(Мексика).
Жер шарының әр аудандарында ешқандай семьяға кiрмейтiн шектеулi тiлдер кездеседi. Оларға Испания мен Франциядағы баск тiлi; Үндiстанның солтүстiк батысында –бурумаски тiлi; Сiбiр мен Қиыр Шығыстағы –нивх пен кет тiлi; Жапонияның солтүстiгiнде –айн тiлi жатады. Көп лингвистер корей, жапон, юкагир тiлдерiн осы топқа жатқызады.
Корей және жапон тiлдерiн кейбiр лингвистер –корей жапон тобына енгiзiп – туыстас алтай семьясы деп есептейдi. Жапон тiлiн және оған жақын рюкюсу тiлiн-австралиялық тiлдерге жатқызуды.
Кейде алтай семьясынадағы тiлдер ұқсастығы алынып, түрiк, монғол, тунис-манчжурлық тiлдер-жеке семья болып ерекшеленедi, бөлiп шығарылады.

1987 ж(мың адам) ортасындағы тiлдiк семьялар мен топтар

Тiлдiк семьялар мен топтар Жалпы дүние жүзi Тiлдiк семьялар мен топтар Жалпы дүние жүзi
Барлық тұрғындар
Үндi европалық сеемья
Славян тобы
Балтық тобы
Герман тобы
Кельт тобы
Роман тобы
Грек тобы
Албан тобы
Иран тобы
Нуристан тобы
Үндi арий тобы
Армян тобы
Афроазиялық семья
Семит тобы
Бербер тобы
Кушит тобы
Чад тобы
Картвель семьясы
Алтай семьясы
Түрiк тобы
Монғол тобы
Тунгус маньстур тобы
Кәрiстер
Жапондар
Чукот-каличатка семьясы
Нивки
Негр-кордофан семьясы
Негр конго тобы
Батыс-атлантика топшасы
Мандо топшасы
Гур топшасы
Ква топшасы
Бенуэ конго топшасы
Адамауа-шығыс топшасы
Кордофан тобы
Коамб
Тегали
Талоди
Тумтум
Катла
Нiл-сахара семьясы
Сонгал тобы
Сахара тобы
Маба тобы
Фур тобы
Шари-нiл тобы
Шығыс аудандық топша
Орталық аудан топша
Берта топшасы
Кунама топшасы
Кома топшасы
Қойсан семьясы
Оңтүстiк африкалық койсандық топ
Хока тобы
Орталық америка семьясы
Юта-ацтек тобы
Кайова-птану топ
Ото-манго тобы
Чибчо-паэс семьясы
Чибчо тобы
Паэс тобы
Анд семьясы
Солтүстiк топ
Какуапано сапаро тобы
Итукалесабела тобы
Кечуа тобы
Аймар
Солтүстiк кавказ семьясы
Абхаз-адык тобы
Нахс-дагестан
Оравидий семьясы
Оңтүстiк топ
Оңтүстiк шығыс топ
Оңтүстiк батыс топ
Орталық топ
Гондван топ
Солтүстiк шығыс топ
Солтүстiк батыс топ
Орал семьясы
Фин-угор тобы
Самодий тобы
Юкагирлар
Эскимос-алеуттiк семья
Сандаве
Хадза
Сино-тибеттiк семья
Қытай тобы
Орталық топ
Батыс гиммалайлық
Кеттер
Баскiлер
Буриштер
Паратай семьясы
Тай тобы
Ком-суй тобы
Ли тобы
Гэлао тобы
Австронезия семьясы
Батыс австронезия тобы
Орталық австронезия тобы
Тайвань тобы
Шығыс австронезия(океаниялық) топ
Австроазиялық топ
Вьет-монғол тобы
Оңтүстiк-шығыс(монкхмерлiк) топ
Солтүстiк(палаунгма) тобы
Малак тобы
Мяо-яо тобы
Мұнда тобы
Австралиялық семья
Папуастық семья
Андаман семьясы
Айндар
Индеецтер семьясы
На-дене семьясы
Хайда тобы
Континентальдық на-дене тобы
Солтүстiк Америка семьясы
алмосан керешу тобы
Пенути тобы
Экватория-туканоан семьясы
Экватория тобы
Макро-тукано тобы
Же-пане-кариб тобы
Макрокариб тобы
Макро-пано тобы
Макро-гие тобы
Басқа тiлге негiзiнен ағылшын және испан тiлiне көшкен ин
Француздар (461 млн)- тiл бойынша – солтүстiк және оңтүстiк немесе провансальдық болып бөлiнедi; провансальдық диалект – итальян тiлiне жақын ежелгiде – жеке тiл болған, ал жалпы провансальдықтар – жеке халық болған.
Француздар – Францияның территориясын мекендейдi, тек Британь түбегiнде – британьдықтар және шығыс департаментiнде-эльзастар мен лотарингтер мекендейдi. Франциядан тыс жерлерде – француздар – Италияда(300 мың ), Бельгияда (120 мың) және Ұлыбританияда (40 мың) кездеседi; нормандардан бастау алатын – француз халқының этнографиялық тобы – норман аралдарындағы франк тiлдiк тұрғындар тобы. Француз көшпелiлердiң үлкен топтары Африка елдерiнде – мысалы: Алжирде-30мың, Марокко-36мың,Реньюон-10 мың және АҚШ-та 600 мың мекендейдi. Француз тiлiнiң диалектiсiнде-Швейцарияның батыс аудандарында мекендейтiн франк – швейцарлықтар(1,1 млн) және Бельгияның оңтүстiк аудандарында қоныстанған валлондар(3,9 млн) сөйлейдi. Көптеген франк-швейцарлықтар немiс тiлiн бiледi, ал валлондардың бiраз бөлiгi – Фламанд тiлiн бiледi.
Пиреней түбегiнiң қиыр батысында португалдықтар (11,2 млн) және оларға пайда болуы жағынан жақын гамлийлықтар (3,1 млн) қоныстанып, олар португал тiлiнiң испандалған диалектiсi – галльего тiлiнде сөйлейдi. Пиреней түбiгiнiң iрi халқы – испандықтар(28,2 млн), олардың арасында этнографиялық топқа бөлу байқалады: (андалуз, арагон, кастиль т.б.) және диалектикалық айырмашылықтар бар.
Шығыс Испания мен Францияның көршiлес аудандарында каталондықтар(7,4 млн) мекендейдi, олардың тiлi француз тiлiнiң провансальдық диалектiсiне жақын. Испания мен Португалиядан келетiн эмигранттар тобы – Францияда (испандықтар-500 мың, португалдықтар-860 мың), Америкада(Аргентинада-400 мың испандықтар, 60 мың португалдықтар; Бразилияда 1,2 млн португал, 200 мың испан) т.б. қоныстанған.
Роман тобының халықтар арасында румындықтар (20,4 млн) ерекше орынды алады, олардың тiлi мен мәдениетiне славяндықтар үлкен ықпао еткен. Румыниядан тыс елдерде-Югославия мен Венгрияда (9 мың) қоныстанған және бiрталай топтары – иммиграция елдерiнде де кездеседi (әсiресе АҚШ-50 мың). Румындарға – аромундар(көршi елдерге лах, цинцар т.б. атпен белгiлi) жақын, олар Грецияның Македония, Сербия, Албанияның таулы аудандарында мекен етедi және қоршаған тұрғындармен араласып барады. Арамундардың жалпы саны –110 мың адам. Истрия түбегiнiң шығыс бөлiгiнде – истро-румындар қоныстанған кiшiгiрiм халық болып табылады, өздерiнiң бастауын ежелгi романдалынған иллиршiстiк тұрғындардан алады.
Герман тобы. Бұл топқа – Шетелдiк Европаның iрi халық-тұрғындары –немiстер(74,7 млн) жатады, олардың сөйлесу тiлiнде мықты диалекктикалық айырмашылықтар кездеседi(жоғарғы немiстiк және төменгi немiстер), ал олар өздерi жалпы этнографиялық топтарға бөлiнедi(швабтар, баварлар т.б.). ФРГ территориясынан тыс аумақтарда немiстердiң үлкен топтары бар – Австрияда(200 мың ), Румынияда(360 мың), Венгрияда (60 мың )және ТМД. Немiстердiң мұхиттың ар жағы эмиграциясы – Америка елдерiнде олардың үлкен топтарының құрылуына әкелдi. Әсiресе АҚШ-а (5,1 мың), Бразилияда(700 мың), Австралияда(115 мвң). Жоғарғы немiстiк диалектiде немiстерге пайда болуы жағынанжақын – австралиялықтар (7,2 мың), олар Италияның солтүстiк аудандарында қоныстанған (оңтүстiгi тиральдықтар); герман-швейцарлықтар(4,0 млн)- француз тiлiнiң күштi ықпалына түскен және эльзас мәдениетi (1,4 млн. лотарингтермен қосқанда) мен люксембуржустар (290 мың) жатады. Австралиялықтардың көп бөлiгi АҚШ –қа (1,2 мың) және басқа елдерге қонысаударып кеткен.
Солтүстiк теңiздiң жағалы аудандарында тiлiмен пайда болуы жағынан жақын екi ел тұрады – голландықтар(11,8 млн) және фламанндықтар барлық фламандықтар(6,9 млн); Бельгияның фламандықтары мен Францияның барлық фламандықтар – француз тiлiнде сөйлейдi. Голландықтар мен фламандықтардың үлкен бөлiгi – АҚШ-а (голландықтар –380 мың, фламандықтар –90 мың) және Канадаға (голландықтар-410 мың, фламандықтар-30 мың) қоныс аударған. Солтүстiк теңiздiң жағалауларында негiзiенен Нидерландыда – фриздар(405 мың) мекен етедi. Олар голландықтармен, даттықтармен және немiстермен қатты ассимилляцияланған ежелгi герман тайпалардың қалдықтары.
Солтүстiк европаны – тiлi мен пайда болуы жағынан туыстас 4 халық мекендейдi: даттықтар(5,1 млн), Шведтер(8,1 млн), норвеждiктер(40 млн) және исландықтар(2,45 млн). даттықтар мен норвеждiктердiң этникалық территориялары олардың ұлттық мемлекет территорияларымен бiрдей болып келедi, ал шведтерге келетiн болсақ- олардың үлкен тобы(300 мың) –батыс және оңтүстiк Финляндия мен Аланд аралдарында қонвстанған Солтүстiк Европа елдерiнiң эмигранттардың көп бөлiгi АҚШ-та (шведтер-220 мың, норвеждiктер-630 мың) және Канадада (шведтер-105 мың, норвеждiктер-170 мың) мекендейдi.
Герман тiл тобына – ағылшын тiлi мен Британ аралдарының үш халқы сөйлейтiн диалектiлер жатады; ағылшындықтар(44,2 млн), шотландықтар(5,1 млн) және альстерлер(1,0 млн). Бұл халықтар – көөп эмигранттар жiбердi, әсiресе солтүстiк Америкға Австралия мен Жаңа Зеландияға, олар мұнда жаңа нациялардың этникалық компоненттердiң негiзiн құрады – олар америкалық, австралиялық т.б.. Ағылшындар мен шотландықтардың – эмигранттардың көп бөлiгi – Канадада(ағылшындар -1,0 млн)шотландықтар – 230 мың, АҚШ –та ағылшындар-650мың, шотландықтар-260 мың), Австралияда(ағылшындар-950 мың шотландықтар-230 мың) және оңтүстiк Африканың елдерiнде қоныстанған.
Герман тобының құрамына – европалық еврейлердi(1,3 млн) қосады, олар тұрмыстық өмiрде – идиш және оған жақын немiс тiлiн қолданады. Барлық еврейлер – қоршаған тұрғындардың тiлiнде сөйлеп олармен тығыз байланыстыекiншi дүние жүзiлiк соғыстан кейiн және еврейлердiң Палестинамен кейiн Израиль эмиграциясы нәтижесiнде – еврейлердiң үлкен топтары – Ұлыбритания мен Франция қалды. Сонымен қатар – көптеген еврейлер – алдында Европадан эмигрироватталынып – АҚШ (5,9 млн), Аргентинада(300 мың) және басқа америкалық мемлекеттерде тұрады.
Славян тобы. Шетелдiк европада қоныстанған славяндық тiлдiк топтардың халықтары – батыс және оңтүстiк славяндарға бөлiнедi. Батыс славяндарға – iрi славян халқы –поляктар(372 млн) жатады, олардың этнографиялық топтарының арасында – кашуб пен мазур халықтары ерекшеленедi.
Поляктар – Польшаның басып санды халқы болып табылады. Мұнда шығыс региондардан басқа аудандарда украиндармен, белорустармен қоса мекен етедi, Польшадан тыс жерлерде –поляктар СНГ (Беларуссия, Литва Чехияда таралған. Польшадан қоныс аударған поляктардың көп тобы – Батыс Европа елдерiнде Францияда –300мың, Англияда –130мың, ФРГ 50 мың және т.б.) және әсiресе Америка елдерiнде (АҚШ –50 мың,Канадада –250 мың, Аргентинада-120 мың) қоныстанған. Шығыс Германияда, Шпрее өзенiнiң бассейiнiнде лужичандар немесе ......