Музыка | Оқушылардың ой өрісінің дамуына музыканың ықпалы

Мазмұны

Кіріспе________________________________________________________ 3

I. Музыка – ой - өрісін қалыптастыратын құрал

1.1. Музыка өнері және көне грекиядағы адамның үйлесімді тәрбиесінің теориясы мен практикасы.

1.2.Ойлау туралы жалпы ұғым.

1.3. Ақыл – ой тәрбиесі

II. Музыка өнері және оның тәрбиелік тұғырлары.

2.1._____________?

2.2. ___ 34


Қорытынды ___________________________________________________ 47


Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ._______________________________ 50
Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2015 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында жалпы білім берудің мақсаты – қазіргі қоғам талабына сай алынған терең білім, дағдылар мен құзырлықтардың негізінде еркін бағдарлай білетін, қойылған мақсатқа танымдық қызмет жасау арқылы жете алатын, өз бетінше дұрыс, тиімді шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру керек екендігі атап көрсетілген.
Жаңа ғасырда жеке тұлғаға деген талаптың күшейе түсуі, білім беру саласындағы жаңа талаптар айтарлықтай өзгерістер жасау тенденциясының үдеуіне қажеттілік туғызып отыр. Бұл міндетті жүзеге асыру мектептерде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға себептігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін әдістері мен нысандарын іздестіру, сайып келгенде ақыл – ой әрекетін қалыптастыруға өзекті сипат береді.
Былғы оқу жылындағы «Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақставн Республикасының президенті – ұлт басшысы Н.Ә Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауында (30.01.2012ж) білім беру жүйесі туралы былай деген еді:
Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс – шараларды іске асырудың маңызы зор.
Біріншіден, оқыту үрдісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу.
Екіншіден, педагогтар құрамының сапасын арттырудың маңызы зор. Педагогикалық білім берудің үлгі қалыптарын, мектептер мен жобалар оқытушылардың біліктілігін арттыруға талаптарды күшейту қажет. Әр өңірде педагогтардың біліктілігін арттыратын интеграцияланған орталықтар жұмыс ісиеуі тиіс.
Үшіншіден, біліктілікті бекітудің тәуелсіз жүйесін құру қажет.
Төртіншіден, аз қамтамсыз етілген отбасылардан шыққан жастардың өмір сүруін субсидиялау арқылы білім алу мүмкіндігін қамтамасыз ету.
Бесіншіден, оқу жастарға тек білім беріп қана қоймай, оларды әлеуметтік бейімделу үрдісінде пайдалана білуге де үйренуі тиіс.
Алтыншыдан, оқу үрдісінің тәрбиелік құрамдасын қүшейту қажет. Олар – патриотизм, мораль, парасаттылық. Тәннің де, жанның да дамуы, заңды мойынұсынушылық.[1]
Міне, осылайша оқушының ой - өрісінің, білім алумен қатар дамып қалыптасуына тәрбиенің де зор орны бар екендігін, ол білім алудың негізгі құрамдас бөлігі екендігін мемлекет тарапындағы саясаттан да алшақтамайтындығының бір дәлелі. Егер тәрбие тұғыры, соның ішінде музыканың тәрбиелеу күші, мектеп оқушысы үшін қазіргі заманның ғана құндылығы емес, сондай ақ музыка өнерінің ежелден ақ тәрбие көзі, өмір сүрудің рухани құндылығы екендігін білеміз. Ал ұлтымыздың музыка өнеріндегі орны бір бөлек.

Әр ұлтың музыкалық өнері ұлттық өнер шеңберінде өзіндік және этикалық өзгешелігінің айқындығымен, аумақтық және жергілікті стильдік үлгілерінің молдылығымен ерекшеленеді. Қалың көпшіліктің көзқарасын, ой - өрісін этностардың әлеуметтік - эстетикалық арман-мұраттары мен моральдарының идеялық мазмұнының ұқсастығын білдіре отырып, жалпы музыка халықтардың эстетикалық мәдениеттерін қалыптастырушы маңызды құралы, сондай ақ халықтық педагогиканың принциптері – рухани құндылықтарды сақтау мен насихаттауда айрықша орын алып, адамдарды мінез құлық мәдениеті мен адамгершілікке, саналы – ойлы өмір салтына тәрбиелейді.
Сан ғасыр бойы ұрпақтар жасаған рухани құндылықтар мәдени мұраның мол қорының негізін құрайтын дәстүрлі ұлттық шығармашылық та ерекше орын алады.
Халық шығармашылының ұлттың мәдениетінің діңгегі, қоғамның рухани баюының таусылмас бастауы қызметін атқарады. Ұлттық шығармашылық ұлттың ұлттық рухани мәдениеттің деңгейі, аралық қатынастар құралы ретінде тәрбиенің негізі, оны жасаушы мен тыңдаушының өзіндік ойын, ой - өрісін ынталандыру болып табылады.
Халықтық шығармашылықтың тәрбиелік маңызын жүзеге асыруда музыкалық – халықтық дәстүрлер ерекше роль атқарады. Ол мәдени мұра - халықтың салт-дәстүрлері, этнопедагогика, дәстүрлі халық музыкасымен тығыз байланысты. Ол мәдени мұра, тарихи - рухани құндылық, халықтың салт - дәстүрлер, этнопедагогика, фольклор, дәстүрлі халық музыкасы және тағы басқа түсініктермен тығыз байланысты болып келеді.
Музыкалық өнердің рухани мұрасын зерттеуде Әбу Насыр әл- Фараби, Махмут Қашқари, Юсуф Хос Хожиб, Әбу райхан әл - Беруни, Әбу Әли Ибн - Сина, Кейқауыс, Әбдрахман Жәми, Дербеш Әли, Әубәкір Досаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Байтұрсынов, Әлкей Марғұлан және тағы басқа классик ғалымдардың еңбектері ұлан теңіз.
Халық шығармашылығының сан алуан құбылыстары С.К.Анна-Мұратова, А.А.Қалыбекова, М.Х.Балтабаев, Х.Нұрматов, С.А.Ұзақбаева секілді ғалымдардың еңбектерінде кеңінен зерттелді. В.Алимасов, М.Бекмұратов, Н.К.Камалова, Л.И.Шұлұнова, З.Д.Яшвилидің еңбектерінде музыкалық өнерлер мен дәстүрлерді мәдени ағарту ісіне, жастардың ой - өрісін молайтуға қолданудың теориялық проблемалары көтеріліп, оны халықтың түрлі әлеуметтік топтарына: мұғалімдер, білімгерлер, оқушылар т.б. әсері қарастырылды. [1]
Еліміз бен Орталық Азия республикаларындағы тарихи құндылықтарды қайта жаңғырту мен дамуының жалпы деңгейі артып, қазіргі ұлттық тәуелсіздік жағдайында жыл өткен сайын маңызды бола түсіп, оның дамуы мен жас ұрпақты ата фольклорымен, барлық өнер түрлері, сонымен бірге өнердің барлық салалары арқылы жастардың ой - өрісін тәрбиелеудің көкжиегі байқалады.
Демек, мәдениет, этнопедагогика, музыкатану теориясы мен тарихы, бүгінде музыкалық өнерлердің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық зерттеу мен осы проблеманы шешудің тиімді шарттарын іздестіруді талап етеді.
Сондықтан да осы мәселені негізге ала отырып «Оқушылардың ой - өрісінің дамуына музыканың ықпалы » деген тақырыппен ашпақ болдық.
Зерттеудің обьектісі : жалпы білім беретін, өнер, музыка мектептерінің музыка сабақтары және мектеп оқушыларын тәрбиелеулегі музыка тәрбиесінің үрдісі.
Зерттеу пәні : музыка сабағында және оқушыны сыныптан тыс тәрбиелдер арқылы өте бағалы тәрбие жолдарын сараптап, оның рухани мәдениетін қалыптастыруға қазіргі ұлттық мектептердің тәрбиесінде қолданылғанын дәріптеу;
Зерттеудің мақсаты: сан ғасырлар бойы ата – бабалар мұрасына үлкен құрметпен қарап, айрықша тағзым етумен өткен Орталық Азия республикалары тәуелсіздік алғаннан соң ұлттық салт – дәстүрлерді қайта жаңғыртып, оны дамыту бағытында ауқымды жүмыс басталған шағында мектеп оқушыларының талғамын қанағаттандыра отырып, музыка мәдениетінің ірге тасын қалауға, музыканы сүюге, әсіресе халқының музыкалық мұрасын, сол арқылы музыкалық мәдениетін қалыптастырып, жас буын оқушының ой - өрісін қалыптастыруға деген талғамын өсіруге, ұлттың музыкалық мәдениетімен тығыз байланыстыра болып, музыканы ой - өрісін дамытуға қолдану. Осы бағдарламаны терең талдай отырып, оның музыка тәрбиесі – тәрбие негіздерінің бірі екендігін уағыздап, ұлттық мектептерде музыка өнері арқылы баланың ой өрісінің тәрбиелеуге қолдануға болатындағын сендіру.
Зерттеудің болжамы: мектеп оқушыларының музыкалық мәдениетін қалыптастыруға негізделген оқушылардың дүние танымын дамытудың тиімді жолдары мен олардың оқу барысындағы оә - өрісі даму қабілетін әрі жетілдіруге ықпалын тигізер еді, егерде :
- мектеп оқушыларының жалпы музыка өнері арқылы өнегелі, саналы – ойлы өміріне деген қөзқарастарын қалыптастыруда тиімді тәрбие жолдарын тапса;
- музыка сабақтары және музыкалық іс – шаралар кезінде оқушыны жүйелі түрде оқыта отырып, тәрбие көздерін тауып, қазіргі күн талабындағы талаптарға жауап бере алса;
- қоғамның әлеуметтік өзгерістеріне байланысты дәстүрлі өнері өркендеп, тәрбиелік – жаңартушылық мүмкіндіктері сақталып тұрса;
- жалпы білім беретін өнер, музыка қазақ мектептерінің музыка тәрбиесінде және сыныптан тыс тәрбиелерін, баланың ой - өрісін дамыту, танымдық және шығармашылық қажеттіліктеріне дарыса артар еді.
Зерттеудің міндеттері :
- музыка зерттеушілер мен жинақтаушылардың еңбектері арқылы жас жеткіншектердің ой өрісін дамытуға ең құнды да маңызды тәрбие жолдарын таңдап алу;
- оқушылардың музыкалық мәдениетін дамыту жүйесін талдап, музыка өнеріне деген, ішінде тәрбиеші музыкасының негізгі бір саласы- сыныптан тыс жолдары уағыздап, оның құнды тәрбиелік мәнін ашу секілді мұғалімге қойылатын талаптарды өсіру;
- музыка және оның ішінде баланың ой өрісінің музыкалық тәрбие жұмыстары арқылы мектеп оқушыларына тәрбие берудің ғылыми- теориялық негіздерін анықтау;
- дүние жүзіндегі музыкалық тәрбие және халықтық ой- сана датыу тәжірибелерін уағыздап, оларды сұрыптап, оған нақты ғылыми- тәжірибелік анықтама беру;
- зерттеу жұмыстарының қортынды нәтижесін шығарып, мектеп қабырғасындағы тәрбие тұғыры үлгілеріндегі ерекше танымдық – сапалық, тәрбиелік маңызын аша отырып, ғылыми- әдістемелік ұсыныстар беру.
- Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері : жалпы ғылым, философия, музыкатану, музыкалы- психологиялық концепциялар, музыкалық фольклор, музыкалық тәрбие, соның ішінде өнер мен мәдениеттің адамның ой - өрісін қалыптастырудағы тиімдә әрекеттерді уағыздап, біртұтас жүйелі ұйымдастыру қағидаларын қарастыру;
Зерттеу әдістері : зерттеу мәселесі бойынша философиялық, музыкалы- педагогикалық, музыкалық фольклорлық әдебиеттерге, тәрбие бағдарламаларына адами өмір тәжірибелеріне музыкалық тәрбие, үгіт – нгасихаттарына ұстанымдарына талдау жасау, мектептің оқу- тәрбие бағыттарын байқау, оларды сараптау, эксперимент жұмыстарының нәтижелерін бағалау, оларға өзіндік көз қарас пен тұжырымдама жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы :
- музыка тәрбиесіне жасалған әдістер, жалпы әлемдегі ұлттық мәдени ұстаным, музыкалық фольклор, ұлттық тәрбие тұрғысын талдау арқылы ой өрісін қалыптастыру жағдайында ғылыми- педагогикалық ұстанымдар анықталады;
- республика, әлемдегі ұлттық тәрбие, музыкалық тәрбие арқылы жастарды адамгершілікке тәрбиелеу ұстанымы негізге алынады;
- Қазақстанда осы ұлттық, музыкалық тәрбие көздерін уағыздай отырып, жаңаша ұлттық мектептерге тәрбие жұмыстары жасалғаны анықталады.
- жалпы әлемдегі, мемлекеттердегі жалпы халықтық тәрбие негіздері, оны қолданудың тәсіл- амалдар түрі беріледі;
- Қазақтың музыкалық салт - дәстүрлері және оның заманауи жағдайлардағы ой өрісін кеңейтуге болатын іс - әрекеттері сөзге тиек болады.
Зерттеудің практикалық маңызы:
- бұл жұмыстың зерттеу нәтижелерін тұжырымдай отырып, жалпы білім беретін мектептердің музыкалық тәрбие жұмыстары нәтижелеріне сараптама беруге болады;
- заман талабына сай музыкалық тәрбие бағдарламасын жас жеткіншектердің ой өрісін дамытуға септігін тигізеді;
- ұлттық құндылықтарды сақтап, уағыздауды оқытудың әдіс- тәсілдерін үнемі жетілдіре отырып, инновациялық педагогикалық технологияны меңгеруге болады;
- мектеп оқушыларын жаңа тұрғыда қазақ музыкалық мәдениетімен жас ұрпақты ұлтжанды жан етіп тәрбиелеуге және жаңаша оқытудың теориялық тұжырымдары мен әдістемелер түрлерін мұғалімдердің білімін жетілдіру курстарына енгізуге тиімді.
Зерттеу базасы : Тәжірибелік- эксперимент жұмыстары Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы, Аса аудан орталығындағы Б.Момышұлы атындығы мектебінде практикалық тәжірибе кезінде жүргізілді.
Зерттеу кезеңдері :
1 кезеңде /2011, қыркүйек- желтоқсан айлары/ зерттеу мәселесі бойынша
педагогикалық , музыкалық, тарихи- анықтамалық, әдістемелік әдебиеттер мен материалдарға шолу, талдау жасалды, мектептегі мемлекеттік педагогикалық тәжірибе кезеңінде эксперименттік бақылау жұмыстары жүргізілді.
2 кезең /2012 қаңтар- мамыр айлары/ зерттеу тақырыбына байланысты материалдар қайта өңделіп, жұмыстың негізгі бөлімі, кіріспе, қортынды дайындалды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы :
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім, үш тараудан,
эксперименттік жұмыс нәтижелерінен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмыстарының көкейтестілігі, обьектісі, пәні, мақсаты, болжамы, міндеттері, әдістері, ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы, практикалық маңызы, базасы, кезеңдері, құрылымы қамтылады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында музыка өнері және өткен ғасырлардағы жалпы музыканың өрбу бағыттары, ойлау туралы жалпы ұғым, ойлау тәсілдері, форма, түсіну, ойлау саласындағы дара айырмашылықтар, ойлаудың адам дүниетанымындағы маңызы және оқушылардың ақыл, ой өрісін - дамыту тәрбиесі туралы теориялық анықтамалар берілді.
Бөлімнің екінші тарауында мектеп оқушыларымен ойын сабақ – тәсілдері арқылы оқушылардың түлғалық ерекшеліктерін ашу, мектептің сыныптан тыс ұжымдық тәрбие арқылы оқушының ой - өрісін қалыптастыру жолдарын өнер және қазақ мектептерінде қолдану жайлы анықталған.
Қорытындысында дипломдағы музыка өнері жайлы, оның жас ұрпақты тәрбиелеуге өзіндік ықпалы , оқушылардың ой – санасының дамып, қалыптасуына қоршаған ортаның, мектеп тәрбиесінің дұрыс жоспарлануы, оқыту мен тәрбие барысында музыка өнері арқылы ақыл – ой мен эмоция, түйсіну, сезіну қасиеттерін қалыптастырып, музыкамен тәрбиелеу тәжірибелерін жинақтай келе, әр түрлі тәрбие ұстанымдардын қазіргі өнер және жалпы білім беретін қазақ мектептертің оқыту – тәрбие беру талаптарына, ұлттық мәдениет, дәстүрлер арқылы қарастырады.


1.МУЗЫКА ӨНЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТӘРБИЕЛІК ТҰҒЫРЛАРЫ
1.1. Музыка және қазақ халқы, өзге де халықтардың адам
тәрбиесі үйлесімділігінің теориясы мен практикасы.

Қазақтың данышпан ақыны Абай өзінің бір шығармасында ән немесе өлең, өмірде бос жүрмей өнер үйреніп, ойлы да саналы адами өмір сүру керектігін, «ойласаңшы! деп ой тастау жайында былай деп жырға қосқан екен:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойласаңшы бос қақпай елең-селең!
Музыка адамның сезімдеріне жол ашады, қоршаған адамдарды түсінуге, адамның жер бетінде не үшін өмір сүретіндігін, өмірінің мәнін бағамдауға итермелейді, ол - табиғаттың сұлулығына, адамның жан дүниесіне көңіл аудара білуге көмектеседі, кеудеңдегі ауыртпалықтан арылтады, қандай да болмасын жан жарасын жазады. Адамның қиялына қанат бітіп, бақыт сезіміне бөлейді, адамның жан дүниесін сауықтырады, рухани әлемін байытады,
Музыка адам баласының көңіл күйін қалыпқа келтіретін, өзінің ішкі жан дүниесін тазартуға сенімді серігі еткендігі бәрімізге мәлім. Сондықтан да халықтың ертеден ән, өлең, күй өнерін ежелден құрметтеп, жадына жақын ұстаған. Көңілінде жүрген көңіл таразысын ән-күйіне жүктеп, баласына деген аналардың жылы лебізді әндерінен бесік жырлары, ғашығына арнаған ән - күйлерінен бақыт лебізді сұлу туындылар туған. Отанына арнаған ән-өлеңдерден шабытты шаттық, жігерлі, тек алға шақыратын шадыманды шығармалар келді.
Ертеректе ән салып, күй тартпаған қазақ баласы болмаған. Қазақ даласы қаншалықты кең болса, қазақ баласының да әншілік диапазоны мол болған деседі бабаларымыз. Ертедегі Европа халықтары секілді музыкалық сауатқа оқымаса да Біржан Сал, Жаяу Мұса, Мұхит сынды өнері асқан ата-бабаларымыздың асқақтата салған ән туындылыры мен күйлерінің өзі осы ойымызды айқындай түседі. Сондай – ақ ұлы ғұламалар музыка өнерін ұғына келе оның адам баласына тигізер әсерін ерекше бағалап, оған өзіндік баға берген. Ұлы Абай «Ән, өлең - өмірімнің мәңгі серігі» десе, орыс халқының ұлы компазиторы М.И.Глинка «Музыка-менің жан дүнием» деген, ал немістің атақты компазиторы Р.Шуман «Музыка-сезімнің стенографиясы», Л.В.Бетховен «Жүректен-жүрекке» деген екен. [2]
Жас ұрпақ тәрбиесі ерте заманның өзінде ел зиялыларын ойландырған. Олар тәрбие мәселесіне арнап көптеген құнды материалдарды кейінгші ұрпаққа өсиет етіп қалдырды. Мәселен, көне грек математигі, философы Пифагор «Музыкасыз адам эстетикалық ләззәт ала алмайды, музыкасыз өмір т олық мағналы болмайды» деген. Сондай ақ адам баласының даму процесін жан- жақты зерттеп жан мен тән мәселесіне өз дәрежесінде шешуге ұмтылған Сокарт, Платон Аристотельдер «Жаман қылықтарды адам баласы көбінесе білместіктен жасайды», себебі адам дүниеге келген мезетте өте момақан болып т уылады» деген ойды айтып, адам міндетті түрде білім алып, жетілу қажеттігін пайымдайды. Әбу Насыр Әл Фарабидің «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек, өйткені тәрбиесіз берілген білім адамзаттыңқас дауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі» деп ескертуі әбден орынды. [3]
Тарихта тұңыш рет көне Гректер гармониялық және жан жақты тәрбие принципіе құрылған тәрбие теориясын жасаған. Бұл принциптер Платон мен Аристотельсаяси этикалық трактатында дамыды. Афина білім беру жүйесіндегі мектептердің мақсаты жастардың жаны мен тән күштерінің гармониялық дамуына бағытталды. Адамды жан- жақты және гармониялық даму көнегек өнерлерінің негізгі тақырыбы. «Әзіл ысқақ атасы» Аристофан, мемлекеттің таңдамалы азаматтарын ерекшелендіре отырып, халық басында музыкалық білімді /мусические/ «музыка, хормен және палестрах тәрбиеленген адам ғана болуы тиіс деген. Ал музыкалық білімді дегеніміз не? «мусике»/муза өнері/ деген сөз нені түсіндіреді? Ол - әдебиет, ғылым, өнер салаларын музаға жатқызған. Гректер мусикалық білімге ерекше көңіл бөлгені батырлардың ерліктерін паш етіп, ұлы адамдардың ақыл-кеңестерімен этикалық қасиеттерін дарытқамен ғана емес, сондай ақ музыкалық ырғақ мен гармония: қимылының икемділігі, ой,түйсігінің түзулігі, әрекеттеріндегі белсенді эмоциясы.
Платон музыкалық аспаптарды ойнау орталарын да үлкен талғампаздық пен қараған: қалада лира мен кифара, ал ауылды жерлерде сыбызғы. Оларды қолданудың дұрыс бағытына ерекше көңіл бөлуі -музыкадағы әуен, ырғақ ригоризмінің себептері, олардың жоғары рухани және кері әсер ету қасеттерін анықтаған. Гректер әрқашан сөз бен музыканың өзара қатынасына көңіл аударған. Платон екі музды қарама қарсы қояды: «осылардың біреуі музыкамен тәрбиеленген адамдарды жақсартады, ал енді біреуі бұзады.
Ал Аристотель де музыканы тәрбие құралы деп таниды, ал Аристотельдің өзіндік ой түйіні бойынша ол адамның психикасы, этикасы, моральдық қасиеттеріне де әсері бар екендігін айтқан. Платон секілді , Аристотель де музыкалық аспаптар мен ладтарға да қатал таңдаулар жасаған. Ол ладтарды этикалық (адамның моральдық қасиеттеріне әсері), практикалық (әрекеттерге ерік беруші), және энтузиастық ( шаттандыратын) деп бөлген. Осылайша қай ғасырда болмасын музыкалық тәрбие теориясы мен практикасы адамның өмір сүру барысында дамып, жетілді.[4]
Сәби дүниеге келгеннен бастап, музыка өнерінің қоршауында болып дами бастайды.Музыка арқылы баланың эмоциялық ерекше сезімі, ішкі рухани көркемдік әлемі қалыптасады. Музыкалық тәрбие мақсаты, жүйелі ...