Журналистика | Қазақтың тұңғыш календарындағы ақпараттық үлгілер

Мазмұны

Кіріспе.........................................................................................................
І Қазақ календарындағы ақпаратық үлгілер........................
1.1 1923 жылдың Қазақ календарындағы ақпараттық үлгі.....................
1.2 Қазақ халықының уақыт есебі ‒ ақпарат берудің дәстүрлі түрі.......
ІІ мүшелі есебі және қазақ күнтізбесіндегі 12 айдың тіліміздегі
көрінісі..................................................................................................
2.1 Мүшел есебі.....................................................................................
2.2 Қазақ күнтізбесіндегі 12 айдың тіліміздегі көрінісі.....................
Қорытынды...............................................................................................
Сілтемелер тізімі.......................................................................................
Пайдаланған әдебиеттер........................................................................ ....
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-салтында аспан әлемінің құбылыстарын бақылау арқылы уақытты білу үшін және ауа райынан алдын ала қалай ақпарат алып отырғандығын білу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Календарь туралы шыққан кітаптар мен зерттеулерді пайдалана отырып, қазақ халық ауыз әдебиетіндегі Күн, Ай, Жылдарға қатысты жұмбақ айтыстар, мақал-мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестері белгілі бір құбылыстың не екенін білдіретін сөздік белгі ғана емес, сонымен бірге белгілі бір құбылыстың төл қасиетін әйгілеп беретін дерек екендігін ұғыну.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Календардағы Күн, Ай, Жылдардың тіліміздегі көрінісі, салт-дәстүрмізден алар орнын сезініп білу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы Зерттеу жұмыстарының мақсат-міндеттерін шешу үшін жиналған шығармалар, арнайы кітаптар, әдебиетер бойынша зерделеу, талдау, салыстыру, жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, топшылау, тұжырымдау әдістері қолданды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі ретінде журналистика ғылымындағы тарихи-салыстырмалы талдау әдісімен Қазақ календарындағы ғылыми көзқарастар басшылыққа алынды.
Зерттеу методологиясы нақты тарихилық жүйелік, хронологиялық сынды ғылыми таным принциптеріне негізделіп материалдарды зерделеу ғылыми зерттеудің талдау және салыстыру, жүйелеу, толықтыру сынды әдістері негізінде жүргізілді.
Әлемнің барлық халықтарына ұқсас, қазақ халқының арғы тегі көне түрік әлемнің уақытты межелеуде өмірлік мол тәжіирбелерімен өзіндік дәстүрі болғандығы жалпыға мәшхүр. Олардың өмір сүру әдісі мен дәстүрінде әлемнің басқа халықтары сияқты дәстүрлі наным-сенімдік ережелері мен жалпыға ортақ заңдылықтарының болғаны, аспан әлемінің құпияларымен үндесіп жұлдыз есебін жүргізіп ауа-райының құбылмалы өзгерісін бақылап өздерінің тіршілігіне қатерлі райын күні бұрын межелеп білуге мүмкіндік алғаны шындық. Бұл ұлтымыздың ертеден-ақ өркениеттің көш алдында түрғанын көрсетеді.
Бұл күнде егемен еліміздің, дербес мемлекет ретінде шаңырақ көтеруі ұлттық ой- сананың дамуына, өткен тарихтың мол тәжірибесін салт-дәстүрді, терең түсініктерді енгізе бастады. Қазақ халқының көне мұралары қайта қаралып, зерттеліп, басылып шығып жатыр. Өткен ұрпақтың жасаған ғылыми дүниелерінің ғасырлық тәжирбелерінің бізге беймәлім беттері өз зертеушісін күтіп тұрғаны анық. Сондай терең зерттеуді қажет ететін күнтізбелер тарихының бүгінгі ұрпақ үшін ғылымдық мәні зор. Тарихи қажеттілігіне жеткілікті екенін түсінген белгілі зерттеушілер М.Исқақов, Халд, Х.Ә. Әбішев, Х.А.Арғанбаев қатарлылар арнайы кітап жазған.
Ғылымда уақыт өлшемін зерттейтін саланы хронология («хронос» грек тілінде – уақыт, «логос» – ілім) деп атайды. Ол астрономиялық (немесе математикалық ) және тарихи (техникалық) хронология болып екі бөлімге бөлінеді.
Астрономиялық (грекше «астрон » ‒ жұлдыз, «космос» ‒заң) хронология – аспан денелерінің қозғалысы мен астрономиялық құбылыстарға қарап уақытты табады. Ал тарихи хронология - әр түрлі уақыттағы тарихи қоғамдарда адамдар уақытты қалай өлшеген, календарлар ( күнтізбелер ) қалай шыққан, тарихи оқиғалардың болған уақыты, заманалар қалай анықталады деген сұрақтарға жауап береді. (1)
Уақыттың кілті – календарлар, яғни күн тізбелер. Сондықтан әр адам жүздеген халықтардың даналығын бойына сіңірген, мыңдаған жылдың шежіресі бар әрі өткен өміріміздің белгісі, әрі алдағы жолымызды нүсқаушы күн тізбелерді білу керек.
Күн тізбелер, сағаттар жоқ кезде адамдар уақытты аспанға қарап, ал жыл мезгілдерін ауа-райының құбылыстарына қарап анықтаған. Сондықтан, астрономия өте ерте де адам заттың практикалық қажетілігіне байланысты басқа ғылымдардан бұрын шыққан.
1960 жылы қазақ мемелекеттік баспасында М.Исқаковтың «Қазақтың байырғы календары» атты кітапшасы жарық көрді. Бұл кітабында автор қазақ халқының бұрынғы күн тізбесіне, мүшел есебіне тоқталып өткен. (2)
1963 жылы сол баспада осы автордың «Қазақтың байырғы календары» кітабы шықты. Кейін 1980 жылы ішінде екінші рет өңделіп «Халық календары » деген атпен басылып шықты.
Ертедегі Қазақстанның мәдени тарихына, соның ішінде астрономиялық білімдер мен күн тізбеге қатысты құнды деректер Қазақ ССР Ғылым Академиясының академигі Ә.Х.Марғұланның еңбектерінде жиі кездесіп отырады. Бұл материалдарды «Қазақ ССР тарихы» мен «ҚСӘ» томдарынан табуға болады (3).
Қазақ халқын революцияға дейінгі астрономиялық білімдерін сипаттайтын мағұлыматтарды жинап, жүйеге келтіруде физика–математика ғылымдарының кандидаты, доцент Х.Ә.Әбішев елеулі еңбек етті. Оның еңбектері жинақталып, «Халық астрономиясы» және «Аспан сыры» атты кітаптарына енгізіліпті (4).
Н.Мыңжаның Алматыда 1994 жылы шықан «Қазақтаң қысқаша тарихы» деген кітабында «қазақ халқының аспан әлемі туралы түсініктері және байырғы қазақ күн тізбесіне тоқталып өткен (5).
Қазақ ССР энциклопедиясының үшінші томында «мүшел есебімен күн тізбеге» тоқталып, олардың мәнін аша білген (6).
Халқымыздың әлем жөніндегі түсініктері, астрономия салаларындағы практикалық білімдері, күн тізбелері Ш.Уәлихановтың «Қазақтардың космомологиялық аңыздары» деген ғылыми мақалаларында да баяндалған (7).
Азык-аулақ астрономиялық мағұлыматтар көне Түрік жазуларында, Ж.Баласағұнның «Құтадұғу білігінде», «Диван лұғат ат-түркінде» тағы басқа орта ғасырлық кітаптарда кездеседі.
Қазақша жыл қайыру мен ай аттары халық ауыз әдебиеті үлгілерінде жиірек кездеседі. Түрлі айтыстар мен мақал-мәтелдерде, өлең жырларда айтылады (8).
Күнтізбеден Қазақ тілінде жазылған кітаптардың тұңғышы ретінде 1897жылы Орынборда Бреслин баспаханасында орыс әріптерімен басылып шыққан «Қазақ үшін күнтізбе» атты жинақты айтыуға болады. 1889 жылдан бастап Санкт-Петербургте шағатай тілінде Ш.Талфидың «Мұсылман күнтізбесі» шығып тұрған.
Тұңғыш Қазақ күндізбесі 1922 жылы жазылған. Орынбор қаласында басылып шыққан. Кітап 6 тарауға бөлінеді, онда 31 мақала бар. 1929 жылдың
күнтізбесі шаруа күндізбесі 1928 жылы Қызылордада басылып шыққан. Өңдеп түзеткен Бейімбет Майлин. 1929жылдың күндізбесі көптеген мәселелерді қамтыған. мұнда қысқа түрде күнтізбе тарихы, әлем құрылысы, Жердің, Күннің, Айдың қозғалыстары, Ай мен Күннің тұтылу себептері, планеталар мен жұлдыздар, шетелдер жөнінде геограпиялық мағұлыматтар бар.
1930 жылдың «шаруа күндізбесін» Б.Майлин І.Жансүгіров және Ә.Мұстафин құрастырған. 1929 жылы Қызылордада бастырып шығарған. 1930 жылдың күнтізбесінде айлардың латынша атауларымен қатар, қазақша атаулары да келтірілген.
«Қазақстан» баспасы 1931 жылы «шаруалар үшін күнтізбе» шығарған. (І.Жансүгров). Бұл күнтізбелер өз тұсында қазақ еңбекшілерінің сана-сезімін оятты. Бірінші бесжылдықты мерзімінен бұрын орындауға шақырады. Бұлардан кейін күнтізбе кітаптары біраз уақыт ескерусіз қалады. Қазақ тілінде 3 жылдай күнтізбе жинақтары да, күнтізбенің теориясы мен тарихына арналған кітартар да тіпті жыртпа күнтізбе де болмаған. Мұның негізгі себебі, соғыс жылдарында және одан кейінгі шаруашылықты қалпына келтіру жылдарында қаражаттың тапшылығы еді деп түсіндірген М.Исқақов. 1957 жылы 17 қазанда «Қазақстан мұғалімі» газетінде, «Календарь ‒ уақыт кілті» атты көлемді мақала шықты. Онда күнтізбенің тарихы мен өмірде қажеттілігі сөз болды.
1958 жылы Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті күнтізбе шығару туралы мәселе қараған. Осыған сәйкес, қазақ мемлекеттік баспасының жанынан дербес күнтізбе редакциясы құрылды. Редакция 1960 жылдың күнтізбесінің кіріспе бөлімінде редакцияның алғы сөз, күнтізбесінің тарихынан қысқаша мағұлыматтар болашақ дүниежүзілік күнтізбенің жобасын, қазақша ай аттары және 1960 жылдың табель күнтізбесі бар. Негізгі бөлімде әр күнгі күннің шығуы мен бату мерзімдері берілген. Күннің ұзақтығы, айдың ширектері көрсетілген. Қазақша жыртпа күнтізбе, орыс тіліндегі күтізбелердің аудармасы емес. Бұл солардың жалпы үлгісі мен тәжірибесін пайдалана отырып, Қазақстанның бұрынғы және қазіргі өмірін көрсететін күнтізбе. Халқымыздан шыққан Шоқан, Ыбырай, Абай, Сәкен, Жамбыл т.б. атақты адамдардың өмірлерінен мағлұмат келтірген.
Жыртпа күнтізбені тұңғыш құрастырушы және бас редакторы – ұлы Отан соғысы ардагерлерінің бірі, тәжірибелі журналист Ә.Қ.Бектемісов болды.
1960 жылдан бері жыртпа күнтізбе 20 рет шықты. 1960-1969 жылдар «Қазақша календарь» деп аталса, 1970-1979 жылдар «Қазақ календары» деп өзгертілді....