Экономика | Экономиканың дамуындағы БАНКТІК несиенің ролі

Мазмұны
Кіріспе 3
1. НЕСИЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САНАТ РЕТІНДЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 4
1.1. Несиенің қажеттілігі және оның маңызы 4
1.2. Несиелеудің негізгі қағидалары 8
1.3. Несиенің нысандары мен түрлері 10
1.4. Ұлттық Банктің және екінші деңгейдегі банктердің несиелері 17
2. ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ БАНКТІК НЕСИЕНІҢ РОЛІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЕКТЕРІ 19
2.1. Несиенің маңызын көрсететін негізгі салалар 19
2.2. Елдің экономикасының жағдайының өзгеруіне байланысты, несиенің маңызының өзгеруі 22
2.3. Несиенің оңтайлы шегі 23
Қорытынды 27
Әдебиеттер тізімі 28
Кіріспе
Жалпы бұл тақырыпты таңдауға бүгінгі күні қоғамда, нарықтық экономикада банк қызметінің ролі өте күрделі әрі жоғары болып табылатындығы негіз болды. Мемлекетіміздің нарықтық экономикаға орнығып келе жатқан тұста банк және банктік қызмет экономиканы қалыптастырудың басты іргетасы болып саналады. Бүгінгі уақыттарға дейін банк қызметі күрделі құқықтық институт болып есептелді. Ал қазіргі кезде жағдай өзгерді. Нарықтық экономиканың нығаюы, банк қызметінің дамуы, мемлекеттің қаржы-несие жүйесінің тұрақтануы бұл саланың маңызын арттыра түсуде. Қоғамдық қатынастармен терең ұштасқан сайын бұл саланы тек экономистер мен заңгерлер ғана емес әрбір кәсіпорындардың менеджерлері, салық органдарының қызметкерлері басқа да қызмет саласындағы мамандардың меңгеруіне тура келді.
Банк қызметінің тәжірибелік маңызының артуы бүгінде кәсіпкерлікпен миллиондаған адамдардың айналысып дамуымен тығыз байланысты. Оның қызметі банктік шоттар ашу, төлемдердің банк арқылы жүруі, белгілі бір несиелер беру, депозиттер қабылдау арқылы көрініс табады. Сондықтан да жеке және мемлекеттік секторда жұмыс істейтін жеке тұлғалар, заңды тұлғалар банк жүйесі мен банк қызметінің заңдылығына тәуелді болып келеді. Сондай-ақ қоғам үшін экономиканың дамуы үшін банктің несиемен қамтамасыз ету қызметі өзіндік ерекше орынға ие. Өндірістің дамуы, шағын кәсіпкерліктің жандануы, мемлекеттің осы саланы қолдауы барысында банктерге үлкен жүк артылып келеді. Осы мақсаттағы банк қызметтерінің бірі банктік несиелеу.
Менің курстық жұмысым осы несие және оның экономиканың дамуындағы ролі жайлы болып отыр.
1. НЕСИЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САНАТ РЕТІНДЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Несиенің қажеттілігі және оның маңызы
Тарихтың қай кезеңінде болса да, несие, алуан түрлі экономикалық және қоғамдық ойшылардың назарын аударатын. Экономика ғылымы, өзінің пайда болған күнінен бастап несиенің проблемасымен шұғылданып келеді. Ал, қазіргі нарық кезеңінде несиеге, экономикалық санат ретінде, аса көп көңіл бөлініп отыр. Өйткені, нарық кезінде несиелік қарым-қатынас ең жоғарғы ресімделуіне жетеді, сөйтіп несие, төңірегіндегі алуан-түрлі практикалық және теориялық сауалдардың шиеленіскен түйініне айналады.
Несиенің түпкі тамыры тауарлық өндірістің пайда болған кезінде жатыр. Содан кейінгі экономикалық даму сатыларының әрқайсысында да несиенің маңызы зор болды. Тарихтың өткен дәуірлерінің бәрінде де дамытпалы несие, барлық қоғамдық қарым-қатынасты жаңартудың және түрлендірудің революциялық қозғаушы күші болды. Ол жеке тауар өндірушілердің арасында мүлде ақиқат байланыс орнатты, олардың мүдделерін қосып бекітті және қоғамдық өндіргіш күштерін қайта бөлудің ұтымды әдісі болды.
Осыған байланысты болашақ экономистерге несиенің арғы негізін, қазіргі жағдайда оны пайдаланудың керегі неде екенін түсіну керек, Оның үстіне, әр түрлі деректерде несиенің экономикадағы маңызы, әр түрлі түсіндіріледі Мысалы, кейбір экономистер, несие өнімсіз шығынды көбейтіп (әңгіме төленетін процент жөнінде), өндіргіш күштердің дамуына кедергі келтіреді, нарықтық экономикаға тән қарама-қайшылықтарды шиеленістіре түседі, сондықтан экономикалық дағдарысты жоймайды, керісінше, оны тереңдетеді, оған тікелей себепші болады деген пікір айтады. Басқалары, керісінше, несие экономиканың тұрақты, үздіксіз дамуына мүмкіншілік береді дейді. Осындай қарама-қарсы пікірлер орын алған жағдайда істің жәйін түсіну үшін алдымен несиенің қажеттілігі қайдан шығады деген сауалға жауап беруіміз керек.
Жоғарыда айтылғандай, несиенің түбірін тауарлы өндірістің пайда болған кезінен іздеу керек, тікелей айтқанда, тауар айырбастау, оның бір қолдан екінші қолға ауысуы, несиелік қатынастың дәл шыққан жері деуге болады.
Қоғам дамуының кейінгі кезеңдерінде, несиелік қатынастың пайда болып және өркенделуінің, нақты экономикалық негізін, капиталдың айналымы мен ауыспалы айналымы құрайды.
Өндіріс құрал-жабдықтары, құндық тұлғасында дәл бір уақытта ақшалық, өндіргіш күштері және тауарлық нысанында бола алады. Өндіріс пен айналым процесінде, олар бір нысаннан екінші нысанға ауысып отырады, яғни үзбей ауыспалы айналымда жүреді.
Сонымен қатар, осындай ақшаның материалдық нысанға ауысып, одан қайтадан ақшаға айналуы әрбір шаруашылықта бір кезде өтпейді. Бір шаруашылық-өндіріс кезеңін (циклін) жаңа бастап жатса, екіншісі оның орта шеңінде жүреді, ал үшіншісі, оны аяқтап, енді өнімдерін сата бастайды. Әрине, іс жүзінде әр өндіріс кезеңдерінің, тап осындай шектелуін байқау қиын. Өйткені, өндіру мен өткізу кезеңдері үздіксіз, күнбе-күн жүріп жатады. Дегенмең өндірістің осындай кезеңділігінің салдарынан кез келген шаруашылықта ақшаның құйылу мен тартылу сәттері болып тұрады. Өйткені, өндіріс пен айналым кезеңінің ұзақтылығы әр шаруашылықта әр түрлі. Оған себеп, әр шаруашылықтың әртүрлі табиғи жағдайлары, техникалық жабдықтану деңгейі, шикізаттар мен отын жеткізушілердің, және дайын өнімді тұтынушылардың, алыс-жақындығы, жұмысшы-қызметкерлердің мамандық дәрежесі мен өндірісті ұйымдастыру қабілетінің деңгейі т.с.с. Кейде мүлде бірдей жағдайда істейтін екі кәсіпорнының айналым мерзімі бірдей болмайды. Өйткені, өндірісті ұйымдастыру оны керекті заттармен қамтамасыз етіп, шыққан өнімді өткізу деңгейлері оларда мүлде бірдей бола алмайды.
Сонымен қатар, өндіру мен өткізу процесінде баска да, айналымды жеделдететін немесе бәсеңдететін кездейсоқ қозғаушы күштер пайда болады. Мысалы:
- Шикізаттар мен материалдардың түсуінің бір қалыпты болмауы;
- Тасымалдау жағдайының қиындылығынан (Мысалы, темір жол вагондарының болмай қалуы) дайын өнімді өткізудің кідіруі;
- өткізілген өнім үшін немесе, көрсетілген қызмет үшін уақытында төленбеушілік т.с.с.
Осы сияқты күштердің салдарынан пайда болатын өндіру мен өткізу процесінің, әр шаруашылықта бір кезде басталып, бір кезде аяқталмайтындығынан олардың кейбіреуінде уақытша бос қаржы пайда болады, ал кейбіреулеріне өндірісті үздіксіз жалғастыру үшін қосымша қаржы керек болады.
Дәлірек айтқанда уақытша бос ақша, мынандай жағдайлардан шығады:
- Әрбір шаруашылық, жұмысшы-қызметкерлерге еңбек ақыны айына екі рет (қазіргі жағдайда, көбінесе бір-ақ рет), өткен 15(30) күнге төлейді, ал жұмысшы-қызметкерлер материалды құндылықты күн сайын жасайды. Сондықтан соңғы еңбек ақы төлеген күннен бастап, келесі төлем күніне дейін шаруашылықта 15(30) күннің ішінде күн сайын өсіп отыратын қаржы резерві пайда болады;
- Шаруашылық, өткізген өнімнен түскен таза пайдасын бір сәтте жұмсап жібермейді. Ол керекті кезіне дейін уақытша бос қаржы болады;
- Өткізілген өнімнен түскен түсімнің ішінде, өндірістің негізгі құрал-жабдықтарының тозығының орнын толықтыру үшін жұмсауға арналған ақша бар (амортизация). Сол ақша да күрделі өндеу жұмыстарын жүргізетін кезге дейін бос қаржы болып, шаруашылықтың есеп шотында қалады.
Бұл себептер өндіру мен өткізу процесінің ішінен шығады. Сондықтан олардың шығуы объективтік жағдай және барлық шаруашылық жүргізетін субъектілерге тән.
Шаруашылыққа қосымша ақшаның (капиталдың) қажеттілігі де әр түрлі себептермен байланысты, оның ішінде аса күрделілері, өндіріс процесінің маусымдылығы мен өткізілген өнім үшін түсетін түсімнің түсу мерзімі мен өндіріске ақша керек мерзімінің сәйкес келмеуі.
Сонымең әрбір шаруашылықта, жоғарыда айтылған себептерге байланысты, уақытша бос ақшаның пайда болу кезі мен оны өндіру мен өткізу процесін үздіксіз жүргізу мақсатына жұмсау кезінің арасында салыстырмалы қарама-қайшылықтар туып тұрады. Осындай қарама-қайшылықты жөндеу (реттеу) үшін пайдаланатын бірден-бір экономикалық құрал несие болып табылады. Ол үшін барлық шаруашылық жүргізетін субъектілердің, бюджеттің, жеке тұлғалардың, уақытша бос қаржыларын бір жерге, банкідегі есеп шоттарына, шоғырландырылады, ал банктер осы ақшаларды пайдалануға, уақытша қосымша қаржыға мұқтаж болған шаруашылық жүргізу субъектілерге, жеке тұлғаларға, және керек болған кезінде, басқа елдердің фирмаларына, қайтарымдық және ақылық жағдайларға несие береді.
Сөйтіп, несие тауарлы өндірістің сөзсіз атрибутына айналады. Кез келген қоғам біріншіден босаған ақшаның бостан босқа, пайда түсірмей "өлі капитал" болып жатқанына құмар емес, екінші жағынан экономиканың ұдайы және кеңейтілген ауқымда дамуына ынталы.
Осының бәрін қорытындылай келіп, несиені экономикалық санат ретінде "құнның, қайтарымдылығы мен ақылығы негізінде, қоғамның қажеттерін қамтамасыз етуге лайықты қозғалысы" - деген жөн. Осындай анықтамада несиенің құнның ауыспалы айналымнан шығатындығы да, оның кейбір мағыналы қасиеттері де, әлеуметтік экономикалық жағы да қамтылады.
Несиенің қажеттілігі мен оның мазмұнын сипаттай келіп, оның ақшадан қандай айырмашылығы бар екенін де айта кету жөн. Өйткені, несиеге ақшалай қаражат беріледі, сондықтаң осы екі ұғымның бір-біріне ұқсастығы көзге түседі. Бірақ, олар әр түрлі экономикалық санат және олардың құратын экономикалық қарым-қатынастары да әр түрлі.
Ақша да, несие де төлемнің мерзімін ұзартуға қатынасады, екеуі де төлем ретінде. Бірақ, ақша өзінің мазмұнын төлем төлеу әрекетімен және сол шақта көрсетеді, ал несие өзінің мазмұнын ұзартылған мерзімі өткеннен кейінгі төлеммен емес, ал сол төлемнің ұзартылу фактісімен көрсетеді.
Ақша мен несиенің тағы бір айырмашылығы, олардың тұтыну құнына байланысты. Біздің білетініміздей, ақшаның тұтыну құны оның кез келген басқа өнімге айналу мүмкіншілігінде болса, несиенің тұтыну құны несие беруші (несиелеу) мен алушының (несие алу) қажеттерін қанағаттандыруда.
Несие құнның ақшалай нысанында да, тауарлы нысанында да беріле алады, ал ақшалай қатынас тек құнның ақшалай нысанында іске асырылады.
Сөйтіп, ақша мен несиенің бір қарағанда байқалатын ұқсастығына қарамастан олардың арасында елеулі айырмашылықтар бар. Солай бола тұра, ақша мен несие бірімен-бірі қатар істейді.
Несиенің мазмұнын ашып көрсету жолында кейбір экономист авторлар оның сенімділігіне көбірек көңіл бөледі. Өйткені, "несие" деген сөздің орысшасы, "кредит", латынның "credere" деген сөзінен шыққан. Оны, егер, орысшаға аударса "верить" деген сөз, қазақша "сену" болады. Бірақ, мәселені бұл тұрғыдан қараған дұрыс емес. Несие еш уақытта құр сеніммен берілмейді. Несие алу үшін алдымен оның кезінде қайтарылуын қамтамасыз ететін кепілдемелер беру керек. Әрине, банктер кейде өзінің өте сенімді, көп жылдан бері қарым-қатынастары нығайған, қаржы жағынан тапшылық көрмейтін клиенттеріне сенім көрсетеді. Оларға несие кепілдемесі берілуі мүмкін. Ондай несие "сенім несиесі" деп аталады. Бірақ мұндай жағдай сирек кездеседі, әсіресе экономикалық дағдарыс, нарықтық қарым-қатынастың жетілмеген кезеңінде.
Сондықтан несиелік қатынаста "сенім" деген түсінік тек тапсырылған құжаттарға сенуге болады деген сөз.
1.2. Несиелеудің негізгі қағидалары
Бұрынғы Кеңестік банк жүйесінің жұмысында несиені тиімді пайдалануда шешуші жағдайлардың бірі, несиенің белгіленген қағидаларын мүлтіксіз орындау болатын. Басқаша айтқанда, шаруашылықтарды несиелегенде, банктердің барлық әрекеті сол қағидалардың орындалуына бағытталатын.
Сондай қағидалар-төртеу болатын:
- несиенің жоспарлы-мақсатты түрі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің материалдық құндылықтар мен өндіріс шығындарымен қамтамасыз етілуі (қамтамасыздығы).
Қазіргі нарықтық экономикада әр банк, тәуелсіз несие саясатын жүргізетін болғандықтан олардан қандай да болса, қағидаларды орындауды талап етудің қажеттілігі болмай қалды. Оның үстіне жаңа экономикалық жағдайда кейбір қағидалар өзінен өзі мағынасын жойды. Мысалы, бұрын несиенің жоспарлы-мақсатты түріне сәйкес, несие тек жоспардың орындалуына бағытталған әрекеттерге, тек жоспардың орындалу дәрежесіне сәйкес берілуге тиіс болатын. Енді, жоспарлау болмағандықтан бұл қағида өзінен өзі қолданылмай қалды. Қазір әр банк, қандай мақсатқа қанша несие беру керек екенін қолда бар ресурсқа байланысты, және банктің пайдасын көбейту мақсатына қарай анықтайды. Осыған байланысты несие берудің жағдайларын әр банк өзі белгілейді және олар барынша толық, несие алушымен жасалатын шартта көрсетіледі. Басқаша айтқанда, қазіргі жағдайда банктердің барлық несиелік саясаты осы шарттың бетіне сияды.
Дегенмен, қазіргі нарық кезінде де, жоғарыда келтірілген несие қағидаларының кейбіреулерінің елеулі маңызы бар және оларды барлық банктер несие бергенде басшылыққа алады. Мысалы, банк ешкімге, ешқашан да несие бермейді, егер оның мезгілінде қайтарылуына сенімі болмаса (несиенің қайтарымдылығы мен мерзімділігі). Несиенің қамтамасыз етілу қағидасы бұрынғыдан да қатаң түрде қолданылып жүр. Қазір банктен несие алу үшін бұрынғыдай, жеткілікті сомада тауарлы-материалдық құндылықтардың барлығын және оларды өндіріс процесінен өткізгеннен кейін несиені қайтаруға толық мүмкінділік туатынын дәлелдейтін мәліметтер беру жеткіліксіз. Қазір банктерге басқа құжаттармен қатар, жоғарғы өтімді кепілзат, болмаса бірінші сыныпты..........