Экономика | Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелді бағалау

Мазмұны

Кіріспе 3
1 Қәсіпкерлік қызметтегі несиелеуді ұйымдастырудың
теориялық негіздері 5
1.1 Кәсіпкерлік қызметтегі несиелеудің мазмұны және түрлері 5
1.2 Қәсіпкерлік қызметтегі несиелеуді ұйымдастырудыңпринциптері мен әдістері 9
2 «Алматы Құс» ААҚ-ның несиелеуді ұйымдастыруын талдау 13
2.1 «Алматы Құс» ААҚ-ның шаруашылық қызметін талдау 13
2.2 «Алматы Құс» ААҚ-ның несиелеуді ұйымдастыруды талдау 18
3 Несиелеуді ұйымдастыруды жетілдіру жолдары 22
3.1 Кәсіпкерлік қызметтегі несиелеуді ұйымдастыруды жетілдіру жолдары 22
3.2 несиелеуді ұйымдастырудағы шетел тәжірибиесі 24
Қорытынды 27
Әдебиеттер тізімі 29
Қосымшалар 30 .....

1 Кәсіпкерлік қызметтегі несиені
ұйымдастырудың теориялық негіздері

1.1 Кәсіпкерлік қызметтегі несиелеудің мәні, мазмұны және түрлері

Несие ─ нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілермен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сфераларын емес, олардың айырбас сфераларын іздеу қажет. Тауар айырбастау ─ бұл тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін білдіреді, және де осындай айырбас кезінде несиеге байланысты қатынас туындайды.
Несие ─ бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарыз) берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып,несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстаушы экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылықтар бар. Несие ─ бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әртүрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда ─ бұл ссудалық шот алумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде несие ─ кәсіпорындар, ұйымдар мен бірлестіктер, сонымен қатар халық арасындағы несие қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Несие экономикадағы орны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде мынандай қызметтерді атқарады:
• Қайта бөлу;
• Айналыс шығындарды үнемдей;
• Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
• Капиталдық шоғырлануын жеделдету;
• Ғылыми-техникалық прогресті жеделдету, т.б.
Несиенің формалары, оның құрлымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты болып келеді.
Несиенің формасы ─ бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені – банктік деп атайды. Қалған несиенің түрлері осы екі форманың тәжірибеде қолдануынан туындайды.
Коммерциялық несие ─ бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген тауарын білдіреді. Комморциялық несие вексель айналысының пайда болуына себеп болған, экономикада несиелік қатынастардың алғашқы формасы. Несиенің бұл формасының негізгі мақсаты ─ тауарды өту процесінің жеделдету, сонымен бірге одан пайда табу.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы мынандай:
• Қарыз беруші ретінде банктік мекемелер емес, яғни тауарды немесе қызметті сатумен айналысатын кез-келген заңды тұлға бола алады;
• Коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
• Қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
• Коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
• Қарыз беруші мен қарыз алушының арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде рәсімделуі барысында бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына қосылады.
Банктік несие ─ бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде берілетін несие. Бұл экономикада кеңінен таралған несиелік қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік қатынасың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші: банк немесе арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез-келген заңды ұйым болып табылады.мұнда қарыз берушінің басты мақсаты ─ пайыз түрінде табыс алу.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әртүрлі несиелер береді, олар мынандай белгілеріне байланысты жіктеледі.
І Қарыз алушылар категориясына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер;
• Мақсатты қорларға
• Банктерге
2. Қаржылық емес агенттіктерге берілетін несие;
• Өнеркәсіп салаларына
• Ауыл шаруашылығына
• Саудаға
• Дайындау ұйымдарына
• Жабдықтау-сақтау ұйымдарына
• Кооперативтерге
• Жеке кәсіпкерлерге
ІІ Мерзіміне қарай:
• Қысқа мерзімді (1 жыл)
• Орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін)
• Ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары)
ІІІ Тағайындау және пайдалану сипатына қарай:
• Негізгі қорларға жұмсалатын
• Айналым қаражаттарына жұмсалатын
ІV Қайтару дәрежесіне қарай:
• Стандартты несие – қайтару уақыты жетпеген, бірақ қайтуында күмән жоқ несиелер;
• Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер;
• Үмітсіз несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген мерзімі өткен ссудалар шотына жазылған несиелер.
V Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі – жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие;
2. Ипотекалық несие – қозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып ұзақ мерзіиге берілетін несие;
3. Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы;
4. Овернайт несие - өтімділікті қорғау мақсатында бір түнге берілетін банкаралық несиесі;
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа мерзімді несие;
6. Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі;
7. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы қағаздарды кепіл алып берілетін несие;
8. Лизингтік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін несие;
9. Рамбустық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикаттар мен дайын өнімді сыртқа шығару тәжірибиесінде пайдаланатын несие;
10. Сенім несие – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары клиенттерге берілетін несие;
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсім алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.

1.2 Кәсіпкелік қызметтегі несиелеуді ұйымдастырудың принциптері мен әдістері

Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық заңдар талаптарын бейнелейді.
Несиелік принциптері негізінде нгесиелік процесс, яғни банктік несиелердің берілуі, пайдалануы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастар ұйымдастыру принциптері екі топқа бөлінеді:
І топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
• Несиенің мақсаттылығы
• Несиенің дифференциалдығы
ІІ топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
• Несиенің мерзімділігі
• Несиенің қайтарымдылығы
• Несиенің төлемділігі
• Несиенің қамтамасыз етілуі

Қазіргі несиенің дифференциалдық принциптерінің мазмұны өзгерген десе болады. Біріншіден, ол мерзімдік принциппен байланысты. Яғни несие уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан несиелеудің дифференциялануы тек несиелік қабілеті сипатталатын көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асады. Екіншіден, бұл принцип несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік қабілетін және сұратып отырған несиенің қамтамасыз ету сипатын және олардың банк үшін пайдаланылған, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске қосылады.
Мерзімдік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне негізделген несиенің ерекше бір белгісі, несие берушінің қарыз алушыға берген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай қайтарылуға тиістілігімен қорытылады.Осыдан келіп несиенің қайтарымдылық принципі туындайды. Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да категорияларынан ажыратылатын ерекшелігінен сипатталады.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылғандығын білдіреді. Іс жүзінде ақылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы түрінде беріледі. Еркін реттелетін арық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескерілетін басты факторлар:
• Орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелер бойынша белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
• Банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшері;
• Өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
• Банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған;
• Несиеге деген сұраныс;
• Несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ банк үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
• Еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы.

Сонымен бірге, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық, сол сияқты субъективтік факторлар да әсерін тигізеді. Шын мәнінде заңды және жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым несиенің бағасы жоғары келеді. Банктің тәжірибиесінде несие бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу формулалары қолданылады.
Жай сыйақы есептеу формуласы мынандай түрде беріледі:
І=i x P x n/360 x 100 (1.1)
Мұндағы:
i – сыйақы мөлшері
P – қарыз қалдығы
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны
I – жай сыйақа сомасы

Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақы есептеу формуласы мынандай:
I=P x [(1+i/1200)n-1] (1.2)
Мұндағы:
i – сыйақы мөлшерлемесі
P – несиенің бастапқы сомасы
I – барлық мерзімге есептелетін сыйақы сомасы
n – аймен берілген несиенің ұзақтығы

Несиелеудің келесі бір принципі ─ берілетін несиелердің материалдық жағынан қамтамасыз етіуі. Бұл принциптің пайда болуы негізінен несиенің экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді.
Бұл аталған несиенің қағидасы көзге көрінгісіз, себебі қамтамасыз етілген құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан да, несиенің қамтамасыз етілуін тексеру процесі тек қағаз жүзінде жүргізіледі. Ал бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепілхат, кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері қолдануда.
Несиелеу әдістері ─ несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен байланысты болатын, банк несиесінің кәсіпорын қаражат айналымының шеңберінде қатынасу тәсілдері.
Қазіргі банктік тәжірибиеде несиелеу әдістерінің үш түрі қарастырылады:
• Айналым бойынша несиелеу әдістері
• Қалдық бойынша несиелеу әдістері
• Айналым қалдық
Айналым бойынша – несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің айналымдағы қозғалысын жалғастырып отырады. Несие қарыз алушының шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп, бұл қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады. Бұл әдіс негізінен несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту ......