Азаматтық құқық | ТАЛАПТЫҢ ТҮСІНІГІ

Мазмұны
КІРІСПЕ ......................................................
1. ТАЛАП ӨНДІРІСІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ.............................2
2. ТАЛАПТЫҢ ТҮСІНІГІ.............................................................................3
3. ТАЛАПТЫҢ ЭЛЕМЕНТЕРІ....................................................................4
4. ТАЛАПТЫҢ ПӘНІ.....................................................................................5
5. ТАЛАПТЫҢ ҚҰЮ ҚҰҚЫҚТАРЫ.........................................................9
6. ЖАУАПКЕРДІҢ МҮДДЕСІН ҚОРҒАУ...............................................11
7. МАТЕРИАЛДЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҢ КЕЛІСПЕУШІЛІК.....................12
8. ТАЛАПТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ.........................................................14
9. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:..........................................18
І ТАЛАП ӨНДІРІСІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ.
Жеке адамдар мен заңды тұлғалардың Конституцияның Құқықтарын соттың қорғауы осы тұлғалардың сотқа талап арыз беру жолымен және талап өндірісіне жатпайтын істер бойынша шағым беру арқылы іске асырылады.АіЖ нормаларына сәйкес әрбір мүдделі өзінің бұзылған немесе дау тудырып отырған құқын немесе заңмен қорғалатын мүддесін сот қорғауына құқылы.Осы құқығынан бас тартудың күші жок.Заңмен мүдделі адамның талаптарының сипатына карай нақты азаматтың істерді қараудың қатаң процедурасы да көрсетілген.(Мысалы;Талап өндірісі,Әкімшілік-құқықтың қатынасынан туатын істер бойынша өндіріс,ерекше өндіріс).Талап өндірісінің бірінші аталуы жайдан-жай емес.Бұл азаматтық істерді қараудың негізгі процедурасы.Себебі тұлғалардың талаптарының көпшілігі құқық туралы даулардан туындайды.Талап өндірісін реттейтін процессуалдық нормалар бүкіл азаматтың сот өндірісі үшін,Жалпы ережелер сипатында болады.Егер заңмен арнайы өзгертулер мен қосымшалар қарастылмаса,кез келген азаматтың іс осындай осындай ережелер қаралады.
Талап өндірісінің қозғау құралы талап қою болып табылады.Бұзылған немесе заң тудырып отырған субьективті құқты қорғаудың нағыз жетілген құралып деп жалан қоюды атау әділ шешім.Бұзылған немесе даулы құқығы өзіне тиісілі деп есептейтін тұлға заңмен бекітілген процессуалдық тәртіпте соттың қорғауын сұрайды.Осылайша сотқа жүгіну «талап қою» деген атауға ие болды.Осыдан талап өндірісі – тараптардың бірі азамат болатын ,азаматтың отбасылық, еңбек құқық қатынастарынан туындайтын субьективті құқық немесе заңмен қорғалатын мүдде туралы дауларды қарау және шешу жөніндегі соттың қызметін талап қою арқылы қозғау және азаматтық процессуалдық құқық пен реттеу,пайда болады.
Талап өндірісінің мәні мынада:Ол сотқа талап қою жолымен қозғалады:Азаматтың процессуалдық құқық нормаларының бүкіл жүйесі мен реттеледі;субьективті құқықтар мен заңды мүдделер туралы дауларды қарау және шешуге бағытталған:бағынуда болмайтын тең құқықтарды иеленетін тараптары бар қоғамдық қатынастардан туындайтын соттың қарауына жататын істерді шешу үшін арналған: оның мақсаты – заңмен көрсетілген тәсілдермен субьективті құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау.
Азаматтық кодекстің нормаларына сай соттың азаматтық құқықтарды қорғауы оларды мойындауы арқылы; құқықты бұзылғанға децінгі калпына келтіру, құқықты бұзатын әрекеттердің алдын –алу; міндеттемесін табиғи түрде орындауды тағайындау; құқық қатынасын өзгерту немесе жою; Құқықты бұзған адамнан келген залалды өндіріп алу, заңмен немесе шартпен көзделген болса – тұрақсыздық құнын өндіріп алу, және т.б. заңмен көрсетілген тәсілдер арқылы іске асырылады .Сотқа берілетін талаптың мәні мүдделі тұлға.
ІІ ТАЛАПТЫҢ ТҮСІНІГІ.
Талап – (талапкердің) жауапкерімен екі арадағы материалдык – құқықтың заңды қарау және шешу туралы,бұзылған субьективті құқы заңды мүддесін қорғау туралы талапкердің өтініш білдіріп сотқа жүгінуі.
Талап субьективті құқы бұзылғанда немесе бұзылу қаупі туғанда,яғни матиралдық құқықтың дау туғанда субьективті құқықтарда қорғаудың құралы мен тәсілі.Сонымен қатар,бұл – азаматтың іс бойынша сот өндірісін қозғау тәсілі.Талапқоюдың негізгі болып табылатын құқық туралы дауды әр – түрлі нысанда болады: Талапкердің құқықын жауапкердің иеленуі немесе жоққа шығаруы;Талапкермен құқық қатынасына түскенін жоққа шығару;
Жауапкердің міндеттемесін орындамауы немесе тиісінше орындамауы және Т.Б.
ТАЛАПТЫҢ ЭЛЕМЕНТЕРІ
Талаптың элементері дегеніміз – оның мазмұнын анықтайтын және жекелендіретін тараптары мүдделі тұлғалар туралы, субьективті құқық туралы сотқа жүгіндіру негізі болған.Мән – жайлар туралы қажетті мәлімметті береді.Мұндай мәлімет нақты азаматтық іс бойынша процесті жекелеуге мүмкіндік жасайды, соттың қызметінің мөлшерін сипатын және бағытын анықтайды.
Талап қойылған талаптың сипатын белгілерін недеп шығады, негіздерін қорғау үшін дайындалуға мүмкіндігі болады.Талаптың элементтеріне субьективті материалдық құқықты бұзылған немесе даулы қорғаудың тәсілі де,болашақ сот шешімінің сипаты да тәуелді болады.Азаматтың іс жүргізу теориясында талаптың жалпыға танымал екі элементтері бар: Олар: пәні және негізі.Азаматтық іс жүргізу заңда да талаптың осы екі элементі бекітілген,туралы дауды әр түрлі нысанда болады.Талапкердің құқығын жауапкердің иеленуі немесе тиісінше орындамауы және тағы басқа.
ТАЛАПТЫҢ ПӘНІ
Талаптың пәні – талапкедің соттан қарап шешуін өтінетін материалдық құқықтық дау.Дау талапкер мен жауапкердің тығыз байланысын көрсететіндіктен,талапкер өзінің беретін талап –орнында талбының мәніне туралы екенін көрсетуі керек.
Талапкердің субьективті материалдық құқын қорғаудың тәсіліне қарай талаптың пәні мыналар болады.
а)Талапкер мен жауапкердің арасындағы материалдық құқын қатынасының болғаны немесе болмағаны туралы дау.
б)Талапкер мен материалдық құқық қатынасынын туатын жауапкердің міндеттері туралы дау.
в)Тараптар арасындағы құқық қатынасының өзгерту немесе тоқтату туралы дау.
Мысалы:Талапкердің өзі мен жауапкер арасындағы болған құқық қатынасын бекітуін,растауын соттан сұрау құқығы бар,егер осы жөнінде жауапкер дау шығарса.Авторлықты тұрғын-жайға құқықты мойындау, әкелікті бекіту,меншік құқын мойындау және т.б.Егер талапкердің талабы сотпен қанағаттандырса,жауапкердің талапкер алдындағы материалдық – құқық міндеті даусыз болғаны.Талапкердің сотқа берген өтініші өзі мен жауапкердің арасындағы құқық қатынасының болмағанын анықтау болса,даудың мәні өзгеше болады.Мұнда талапкердің мақсаты болашақта өзінде болуы мүмкін қандайда бір міндеттеме босату ,осылайша ,өзінің субьективті материалдық құқықын қорғайды.Мұра қалдырушының жауапкердің пайдасына қалдырған өшетін заңсыз деп тану туралы талап қоя отырып,заң бойынша мұрагер болып табылатын тұлға мұраға алатын мүлікке құқын қорғайды және процесті ұтқан жағдайда өсиет бойынша мұрагермен мүлікті бөлісу міндеттінен өзін босатады.Кейде талапкердің мүддесін қорғау үшін жауапкер мен екеуінің арасында нақты материалдық құқық қатынасының болғаны растау жеткілікті емес.Сондай – ақ жауапкерге белгілі бір міндеттер жүктку жолымен құқықтық жауапкершілік шараларын қолдану,тиісінше талапкердің пайдасына белгілі бір әрекеттер жасауға міндеттеу,алимент өндіру,мүлікті беру,жұмысқа қайта орналастыру.
Заңмен тікелей көрсетілген жағдайларда сот фактілерінің күрделі құқық құрамында қортынды бөлікті құрайтын өзінің шешімімен тараптар арасындағы материалдық құқық қатынасының өзгертуге немесе тоқтатуға құқығы бар.Мысалы:некені бұзу,тұрып жатқан тұрғын жайдан шығару,ортақ меншікті бөлу және т.с.с. Бұл жағдайларда тараптардың материалдық құқық қатынасын осылай шешуі туралы еркін білдіруі жеткіліксіз болады.Құқықтық Орган соттың актісі керек.Атаулы құқық қатынасы,бұрынғы түрінде енді бола алмайтын туралы айтатын заңды фактілердің жиынтығының болуын сот мәжілісінде бекітудің арнайы процедурасы керек.
Талаптың пәнін даудың пәнін ажырата білу керек.Ол талапкердің алмақ болатын материалдық игілігі.Мысалы:Нақты мүлік,ақша салмасы,тұрғын жай және т.б.Даудың пәні мен талапкердің талап-арыз бергеннен кейінгі талаптардың мөлшерін көбейту немесе азайту құқы,сондай-ақ соттың талапкердің қойған талаптарының шегінен шығу құқығымен байланысты.Сонымен бірге соттан сұраған қорғалу мөлшерін анықтау арқылы талапкер өзінің процессуалдық құқын иеленеді.
Талаптың негізгі – талапкердің жүгінуінің негіздіретін білдіретін мән –жайлар.Оларды талапкер өзінің арызында көрсетуі керек.Талапкердің талабын негіздейтін мәліметтерге қандай – да бір шек қою заңмен бекітілген бірақ заңды фактілердің ғана мәні болады.Ал олар тараптар арасындағы материалдық құқықтық даумен байланысты құқықтың қатынастың пайда болуы,өзгеруі немесе тоқтатылуына әкелетін мән – жайлар болып табылады.Басқа деректер таза ақпараттың сипатында болады,және дауды шешу нәтиежесінде бейнеленбейді.Ереже бойынша құқықтың нақты нормаларының көрсетілген деректердің жиынтығы талаптың негізін білдіреді.Басқаша,егер заң осындай құрамның болуын тиісті құқық салдарымен байланымты деп бекітсе ол деректі құрам деп аталады.Азаматтық процессуалдық құқық теориясында талап негіздерінің деректерін үш топқа бөледі.
а)Тікелей құқық тудыратын факт яғни қорғау үшін сотқа байланысты талапкердің субьективті материялдық – құқықтық бар екендігі туралы куәландыру:
б) Талапкер мен жауапкердің материялдық – құқықтың дамуымен соттың қарауына қойылған байланысын көрсететін актив және пссив леминтация фактілері.
в) Сотқа жүгінуге себеп болған, талапқа негіз фактілер. Материялдық құқық нормаларында осы тектес фактілер екйде аталмайды, бірақ мүделі тұлғаны сотқа жүгіруіне жалпы себеп субьектифті материялдық құқық пен заңды мүдднің олардың бұзылуы немесе дау тудыруына байланысты анықталғандығын жоғалтуы.
Жеке бір жағдайларда субьективті құқын іске асырудың қарапайым нысандары талапкерді қанағаттандымайды мүмкін ,сол себепті ол өзінің пайдасына қажетті әрекеттерді орындауға міндетті,тұлғалардың сол әрекеттерде жасау немесе жасалуына қарамастан,міндетті түрде орындалуға жататын сот шешімін болашаққа сенеді.Мысалға:КОБС нормаларына сай өкілетті тұлғаның кез – келген уақытта алимент өндіру туралы талап қою құқын,тіпті міндетті тұлға талап етіліп отырған сомманы өз еркімен төлеп отырса да айтуға болады.
Құқық тудыратын фактілерді талапкер нақты құқықтық нормалардың гипотизаларын есепке ала отырып талаптың негізінде көрсетеді.Мысалы:Жұмысқа қайта қабылдау туралы – талап арызды талапкер мен жауапкердің еңбек құқық қатынасы туралы мәліметтер болуы керек.Себебі,еңбек заңы құқықтары мен міндеттері пайда болуын дәл осымен байланыстырады.Осындай еңбек құқық қатынасының субьектілері процестің тараптары болады.Осының есебінен талапкер және жауапкердің пайда болған даумен байланысты,нақты анықтауға мүмкіндік туады.Талакер-жұмысшы ал-жауапкер –заңды тұлғаның әкімшілігі,еңбек шарты жасалған талап қоюға негіз болған мән-жайлар бұл жерде әр – түрлі болуы мүмкін.
Мысалы:Жұмыстан шығаруда немесе басқа жұмысқа ауыстыруда заң нормаларын өрескел бұзу.Әдебиетте талапкерді активті тарап,ал жауапкерді пасивті тарап деп сипаттау талапты да актив және пассив деп бөлуге негіз болады.Активке тікелей құқық тудыратын фактілеп,мүдделі тұлғаға субьективті материалдық құқықты иеленуші ретінде болуына мүмкіндік беретін фактілер.Пассивті негіз талап қоюдың мән – жайлары,олар сотқа жүгінудің қажеттігін міндетті тұлғаларды жауапқа тарту туралы куәландырады.Ұқсас талаптың екінші рет қабылдануына және оны қарауға жол берілмейді,егер де іс қателікпен қозғалған болса ол жөніндегі іс өндірісі тоқтатылуы керек.Салыстырылатын талаптың ұқсастығы немесе айырмашылығы үш жағдайлармен анықталады субьективті құрам пәні және негізі .Осы талаптардың бірдей болса талаптың бірдей болғаны.Азаматтық процессуалдық заңдардың талаптарына сәйкес,басқа тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға,заңмен көзделген құқы бар прокурор немесе тағы басқа лауазымды адамдар талапкердің мүддесін көздей отырып талап арыз бере алады.Бұл жерде тарап құқы мен заңды мүддесі қорғалып отырған тұлға болады.Сондықтан ол екінші рет талап арызды өзі бергенде,субьективті құрам өзгермейді,.ол талаптың ұқсастығы сақталып қалады.Біртекті талаптарды бірнеше рет беру ұзаққа созылатын матиралдық құқықтық қатынастарының ерекшелігі түсіндіріледі. Мұндай талаптарды әдетте бір ғана элемент- негізі өзгереді,оның есебінен ұқсастық жасалады. Мысалы:некені бұзу туралы талап арызды оның негізін құрайтын мән – жайлардың шеңберінің өзгеруіне байланысты қайтадан берілуі мүмкін.
Бірақ некелік қатынастың субьектілері мен талаптың пәні сол қалпына қалады.Талаптың пәні мен негізі сот дәлелдеуінің шекарасын,тараптардың құқы мен міндеттердің мөлшерін,пәні мен негізін өзгерту арқылы талапты қайта қараудың формасы мен шегін анықтай отырып...........