Қазақ әдебиеті | Мағжан Жұмабаев шығармалары

Кіріспе
Бүгінгі өз алдына тәуелсіздік алған егенменді елміздің мәдениеті мен әдебиеті ұлттық сипатын айқындай түсуде. Бұл мақсаттың алғашқы қадам алаштың ардақты ұлдарын ақтаудан басталғаны баршамызға мәлім. Алаш азаматтары яғни қазақ зиялылары қазақ ұлтын жеке автономиялық мемлекет етіп құруды мақсат етті.Олардың осы өмірлік мұраттары шығармашылық идеяларын айналды. Бұл ұлт – азаттық идеяның әдебиетте алғаш көрініс беру еді. Бірақ ұлт – азаттық идея ұстанған ағым өкілдірі саяи айыппен қоғамнан аластатылды да, оларды тану, зерттеу соңғы жылдары қолға алынды. Басқа сөзбен айтсақ алаш азаматтары аңсаған екріндікті, егемендікті ұрпақтары біз көріп отырмыз.
Бүгінгі таңда жарты ғасырдан астам өз оқырманын күткен Мағжан Жұмабайұлының шығармашылығы қазақ халқының асыл мұрасына айналды. Осы уақыт ішінде Мағжан Жұмабайұлы шығармашылығы жан-жақты зерттелді.Ақынның қаламынан туған классиқалық шығармалар ұлт әдебиетін белгілі бір көркемдік дәрежеге көтерді. Ал ақын көркем туындыларындағы естетикалық таным өз бастауын ұлт тарихынан, халық ауыз әдебиетінен халықтық мәдениеттен алып жатады. Ақынның осы негізде қалыптасқан азаматтық ұстанымын тануда патриоттық рухта жазылған поэмаларының рөлі зор. Поэмаларының ішіндегі ең көлемдісі және алдымен ауызға ілігері - "Батыр Баян". Өйткені поэма идеясы ұлт тағдыры идеясынан туындаған.
Алғаш "Шолпан" журналының 1923 жылы №4–8 сандарында жарияланған "Батыр Баян" поэмасы тарихи деректерге қарағанда Мұқтар Әуезовтың үйінде бір таңда жазылған. Осы помасына негіз болған деректерді ақын Шоқан Уәлиханов еңбегінен алғаны баршамызға мәлім. Поэманың кейіпкері болып отырған Абылай хан да, Батыр Баян да өмірде болған адамдар. Және Баянның Абылай ханның сүйікті батыры болғаны да рас. Сондықтан Мағжан қазақ халқының тәуелсіздігі, бірлігі, бостандығы үшін күрескен – Абылай хан батыр Баян есімдерінің ел назарынан тыс қалып, ұмытыла бастауы бір кездегі, батыр халықтың рухының жойылуына апарып соғарын түсінгендіктен, "Батыр Баян" поэмасын жазған.
"Батыр Баян" поэмасында қазақтың хандық дәуірі, оның ішінде Абылай тұсындағы жаугершілік заман психологиясы көрініс тапқан.
Ақын шығарма мазмұнына реалистік оқөиғаларды мәселен, Абылай дәуірі, XVIII ғасырдағы қазақ батырлары, соның ішінде Баянның ерен ерлігі, қайсарлығы мен батыр мінезі, қалмақ пен жауласқан майдан даласы, Абылай мен Баян арасындағы сөз бәсеке, Сары батырұлы Қыстаубайдың қалмақ қызына ғашықтық оқиғасы, Жанатай өлімін таңдап ала отырып, тарихи шындыққа романтикалық қуат берген. Яғни негізгі мазмұнын тарихи оқиғалар құрып тұрған поэмаға ақын романтикалық махаббат, асқақ өлім ырғағын үстемелеу арқылы бүкіл өмірін қазақ жұртының тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған батыр Баян Қасаболатұлының образын сомдауға, характерін ашуға пайдаланды. Яғни ер Баянды Мағжаннан асып, ашын тарихқа қалдырып, танытып, бейнесін әдеби көркемдеген ешкім болмады.
Мағжан Жұмабаевтың "Батыр Баян" поэмасы екі тараудан тұрады. Бірінші тараудың бас шенінде ақын басқа поэмалар сияқты өз күй-сезімін толғап бастайды. Ақын өткен күн тақырыбына неліктен оралып отырғанын, қалам ұстаған кездегі жағдайын түсіндіруге бейім. Ары қарай Мағжан XVIII ғасыр Абылай заманын, қанша уақытқа созылған қазақ-қалмақ арасындағы айқасты суреттейді. Және поэманың драмалық тартысын күшейту үшін Баян-Ноян-қалмақ қызының арасындағы шиеленісті, ақыры Ноян мен қалмақ қызының өлімін жырлайды. Ал екінші тарауда ақын басшы кейіпкер Баянның жүз жігітпен қалмақ қолына шабуын, асқақ өлімін суреттейді.
Дерек көздерін және тақырыптың бұған зерттеулер деңгейіне келер болсақ, Шоқан Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағының бірінші томын айтамыз. (Алматы I том, 1961). Ал, "Батыр Баян" туралы алғашқы пікір Ж. Аймауытовтың " Мағжанның ақындығы туралы ( Ташкенттегі қазақ студенттеріне етілген баяндама "Лениншіл жас" журналы №5, 1923 жыл) мақаласында жарық көрді. Сонымен қатар Сәбит Мұқановтың "XX ғасырдағ,ы қазақ әдебиеті" еңбегінде біршама қаралады.
Мағжан Жұмабаев туралы көлемді еңбек Ш. Елеукеновтың "Мағжан" монографиясы (Алматы, Санат, 1995) жарық көрді. Зерттеуші Мағжан поэмасындағы психологизмді кеңінен қарастырады. Ал Сәкен Жүнісов "Мағжанның поэмалары" (қазақ әдебиеті 1990ж, 13 көкек) мақаласында ақын поэмаларының тақырыбына тоқталады. Б. Қанарбаеваның "Жыры мен жұртын оятқан" монографиясында (Алматы. Ана тілі 1998) Мағжан Жұмабаев шығармаларының монографиялық байланысы тарихи дере көздері қаралған. З.Т. Жұмағалиев "Шындық және көркем әдебиет" еңбегінде (Қарағанды 1993) ақын поэмаларын жап-жақсы қарастырады.Өмірхан Әбдиманұлы " XX ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиет" (Алматы Қазақ университеті, 2002) оқулығында және мақалаларында "Батыр Баяндағы" сонымен қатар, басқа поэмаларындағы азатшылдық рухтың көрінісін зерттейді. Бақытжан Майтанов "Мағжан Жұмабаевтың поэтикасы" (Алматы Қазақ Университеті 2001) оқу құралында поэма көркемдігін сөз етеді. Балтоғаева Жайлы Елеңқызы "Мағжан поэмаларының жанрлық көркемдік ерекшеліктер" (Алматы 2003) атты диссертациясында жанрлық ерекшеліктерге тоқталады. Ал Мүсілім Мұсағитов "Батыр Баян дағы таным және шындық" (Жұлдыз, 1994ж, 8) зерттеу мақаласында "Батыр Баян" поэмасынның сюжетінде Шоқан Уәлихановтың мақасымен салыстыра қарайды. Ерік Асқаров болса, "Батыр Баян туралы бірер дерек" зерттеуінде Ноян мен Қалмақ қызы туралы дерек келтіреді. Бұдан басқа мерзімді басылым беттерінде әр жылда мақалалар жарияланып отырады.
Бітіру жұмысымның құрылымына тоқталсам, жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қортындадан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда М.Жұмабаевтың "Батыр Баян" поемасының сюжет желісін Ш.Уалихановтың "XVIII ғасыр батырлары туралы аңыздар" мақаласымен салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажыратамыз. Яғни Мағжан Жұмабаев Ш.Уалихановтан дерек ала отырып, оны қаншалықты ұтымды пайдаланды, тарихи шындықтан алшақтап кеткен жоқ па, болмаса бұл деректерді қандай көркемдікке жеткізді деген сұрақтар төңірегінде зерттеу жұмысын жүргіздік.
Екінші тарау бойынша образдар жүйесі яғни Абылай хан, батыр Баян және Ноян мен Қалмақ қызының бейнесін жан-жақты талдауға тырыстық.Ақын осы образды сомдау арқылы не айтпақшы болды, болашақ ұрпаққа не ой тастап отыр осы сұрақтарға жауап іздеп, ой өрбіттік. Сонымен қатар, М.Жұмабаев "Батыр Баян" поемасын жазуда қандай көркемдеуіш құралдарды пайдаланды, қалай пайдаланды және қандай дәрежеге көтерді деген мәселелер төңірегінде зерттеу жүргіздік.
Мағжан мен тұстас дүл-дүл жазушы Ж.Аймауытов Ташкенттегі студенттер алдында оқыған "Мағжанның ақындығы туралы" баяндамасында: "Мағжанның ақындығын сынауға біліміміз, күшіміз кәміл жетеді деп айта алмаймыз: толық сынау үшін, оның алды-ыртын орап, өрісін арылтып шығарлық сегіз қырлы, негізді білім керек" деген еді [1, 365бет]. Осы сөзді ойға ала отырып, шамамыздың жеткенінше зерттеу жұмысын жүргіздік.""""""
I тарау: Тарихи шындық және көркемдік шешім
Мағжан Жұмабаев қолына алғаш қалам алғаннан бастап, шығармашылық күш-қуатынаумақты да биік әлеуметтік мәселелерге арнады. Халықтың өткендегісін ой елегінен өткізе отырып, бүгінгі хал-ахуалын таразылады. Оның жылт етер жарамдысына ағынан жарыла қуанса, келіссіз, қара-қоңырына күйзелді. Тар заманның аранын ашқан қатерінен жасқанып, бой тасалаған жоқ, арашаға ұмтылды.
Патша саясатының момын да қонақжай халқымызды қатал қыспаққа алып, оны ата-бабасының жер-суынан ығыстыру әрекетінің барғансайын күшейе түсуі, ол аздай дінінен, тілінен,ділінен қол үздіруге бағыталған қос қыртыс қитұрқы саясатқа түбегейлі ден қоюы Мағжан сыны өрен ойшыл түгілі кеудесінде саңылау барлардың бәрін қасіретке батырды. Әлгілерге қоса 1916 жылдың трагедиясы, онан соң кешікпей басталып талай уақытқа созылған тынымсыз жортуыл, атыс-шабыс, Кеңес өкіметінің алғашқы тұсындағы әр түрлі жағдайлардан туындаған күштеу, қорқыту, әкімшілдік, қақтығыс-қарбаластар асау мен жуасын, білімді мен сауатсызды бір тал тарының қауызына тықты. Әуел бастан бұлтарақ пен бұлтарыс табиғатына дарымаған: Абай Құнанбаев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатовтар сияқты аз ғана қазақты бөліп-жарымай, бәрін бірдей жақсы көрген Мағжан кедейдің ғана жоғын жоқтаған жоқ.
Жаңа қоғамның бойы бекіп, бұғанасы қата қоймаған кезі... Екі сөзімнің бірі ұран. Жалаң үгіт-насихатқа бой алдырып, белсенділіктің буына шарпылғандардың талайы ақынның да ет пен сүйектен тұратынын, оның да өмірінің сан-алуан әуені мен өрнегіне орай қуанатын не қайғыратын туыстары болуы мүмкін екенін ескермей, өздерінше тікелей тартты. Шыққан тегінің әулеттілігі, дәулеттіліг, ескі мектептерден дәріс алғаны, алашордашылардың тобында болғаны шотқа қағылды. Шығармаларында орысқа қарсы әуен бар, демек, олар идеялық жағынан теріс деп аттай желді. Ол дүниелердің қашан және қандай себептерге байланысты жазылғанын ескерген жоқ. «Ақынды сынау-мінеу 1923 ж Ташкентте шыққан үшінші жинағынан кейін тіпті күшие түсті, науқанға айналды»,- дейді З.Т. Жұмағалиев «Шындық және көркем әдебиет» атты еңбегінде [2, 50 бет].
Осындай алып қашпа жағдайдың да әсері болса керек, Мағжан оқырмандармен кең көлемде сырласуды жөн көріп, кең құлашты бірнеше поэмалар жазды. Ақын бұл сипатты туындыларында көне тарихтың қойнауын аралап, кейінгі ұрпаққа есімі көмескілене бастаған кейбір хандардың, батырлардың, өнер иелерінің өмірінің қайсыбір белестерін қағаз бетіне түсірді. Замана туралы жекелеген қайраткерлер туралы ой – толғаныстарын ортаға салды.
Мағжан поэмаларына келер болсақ, оның нәзік сыршыл, мұңшыл жұмбақ жаны, сұңғыла көрегендігі поэмаларынан анық байқалады. Ақын сезімі ғасыр басындағы қоғам, дүние дүмпуімен арпалысқа түскен ақын ойы тығырыққа тірелген тұста дүниеге келген "Батыр Баян" поэмасында Мағжан рухани әлеміндегі ширыққан жан күйзелісін, ақындық ақтық сөзін сюжетті оқиға желісін бастамас бұрын ақтарып салады.
Жүрегім, мен зарлымын жаралыға,
Сұм өмір абақты ғой саналыға.
Қызыл тіл, қолым емес кісендеулі,
Сондықтан жаным күйіп жанады да.
Қу өмір қызығы жоқ қажытқан соң,
Толғанып қарауым сол баяғыға [1, 20 бет].
Бұл – поэмадағы ақындық кредо да, ақындық абыз түйін де...
Ашынған ақынның ішкі монологынан басталатын поэма бірден кесек-кесек ой ағытады. Бәріне кінәлі – заманы. Өткенге ой жіберіп отырған ақын сонау "абақтысыз" ерлік күреске толы Абылай заманын еске алу арқылы да, тек ақындық ащы зарын ғана емес, абақтылы XIX бен XX ғасырда өмір сүріп отырғанын естен шығармай "абақты" сөзін әрі образды, әрі тура мағынасында қолдана отырып, ақындық мүшкіл халін рухани ойсыраған жайын ақырмай санасына өз аузымен сарқа айтып кетеді.
Ойлайды, күңіренеді, толғайды ақын
Күрсініп көзіне жас алады да,
Ақында адамзаттан дос болмайды,
Жалғыз-ақ сырын төгер қаламына [1, 29 бет].
Қолы көзірлі, аяғы кісендеулі ақынның "сырын төгер" жалғыз серігі – қаламы. Көзіне жас алып күңіренген, Күрсінген ақын көңіл-күйін, ой-тұжырымын нақты көрсетіп, шын кескінін бейнелейді.
Мағжан өзі жырлағалы отырған оқиғаға кіріспес бұрын, осылайша өзінің сезім-сырын, жүрегінен шыққан мұңлы зарын толғап келіп ойын ағытады. Ол ойы – ақындық сырлы сұлу толғанысынан туған "Сырлы дария, қиыры жоқ Сарыарқаны, Арқа аралы, жер еркесі" Бурабай қамыс еткен Абылай заманының оқиғасы.
Творчество баспалдағы /"тіл кісендеулі"/, экология /Көкше табиғатының танылуы/, елдің ерлік тарихы /"Ақтабан"/, қазақтың екі империя қыспағындағы халі /"екі оттың орыс қытай арасына"/ туралы ащы да шыншыл ойларын алдымызға жайып салады.
Ақын жүрегінің жарасы һәм ел-жұрттың жарасы поэмада табиғаттың тұлдыр тартқан жетім кейпі арқылы өте дәл көрінеді:
Айырылып асау ерке аңдарынан
Көкшенің тас жүрегі жаралы да [1, 29 бет].
Абылай заманындағы батыр билерден, асыл ерлерден айырылған Көкшенің өзі өмір сүрген ендігі халінен де хабар бергендей, әрі сол ерлерді аңсаған ақын көңілінің сағынышы екені даусыз. Ақынның осы ойы поэманың екінші бөлімінде нақтылана түседі:
Айырылып от екпінде ерлерінен
Алаштың жанында ауыр дерт еді ғой
Сонау дерт түгелімен ауып маған
Дариға жүрегімді өртеді ғой.... [1, 42 бет].
Ақын көңіліндегі, көірегіндегі айықпас дертті ақиқатын осылайша кесіп айтады. Жатырқау көңіліне медет, жаралы жанына дәт іздеген автордың баяғыға үңіліп, баяндап тұрған оқиғаға үнемі араласып, өз жүрегімен үндесіп, жан дүниесінің талқысынан өтіп, ақындық ниетін айқын аңғартып отыруы заңды.
Алыстан орыс-қытай ауыр салмақ
Жақыннан тынышытпайды қалың қалмақ
Артында ор, алдында көл, жан-жағы жау,
Дағдарған алаш енді қайда бармақ [1, 30 бет].
Қайран қазағымның бір уақыттары көршілестерінің сан алуан барымтасынан әбден қажып, қайда барарын, қайда паналарын білмей тұйыққа тірелгенде ел ағаларының – хандар мен басшылардың қаумалаған қауымның мүддесі үшін тыным-тыныштықтан қалып, күні-түні ат үстінде шаң жұтып, қан түкіруден бой тартпағанын ризашылық сезіммен еске алады.
Бұл сауал тек Абылай заманына ғана емес, ақынның өзі өмір сүрген кезеңге де дәл келеді. Бірақ поэмада ақын бұл сауалды Абылай заманына әкеп тірейді де, осындай қиын-қыстау тығырықтан алып шыққан кемеңгер Абылай мен оның батырларының, қос батыр баланың іс-әрекетін баяндайды. Оқиғаның баяндау барысында ақын жаны қаншалықты жүдеу болса да, өзіне тән асқақ та ер тұлғасын, берік сақтап отырады.
Ақырында ақын:
Өткен күн таң-тамаша ертегі ғой
Ерлері ертегінің өрт еді ғой,- деген тұжырымға тіреледі [1, 42 бет].
Енді Мағжан Жұмабаевтың "Батыр Баян" поэмасын жан-жақты талдамас бұрын, осы "поэманың сюжеттік желісін ақын қайдан алды?," деген сұраққа жауап ізделік.
Мағжан поэмаларын дерекнамалық тұрғыдан жан-жақты зерттеген М.Мұсағитов: "Тарихи шындыққа, нақтылық пен дәлдікке классик ақынның қаламынан туған "Батыр Баян", "Қойлыбайдың қобызы" дастандары мен тағы басқа шығармаларындағы бұлтартпас айға Ш.Уәлиханов еңбектерімен жете танысудың арқасында келген" екенін ескертеді [1, 192 бет]. Нақтылай айтсақ, "Батыр Баянда" суреттелінетін Абылай жорығы Ш. Уәлихановтың "XVIII ғасыр батырлары туралы тарихи мағлұматтар" атты еңбегінде кездеседі. Мұнда да Баянның біраз күттіріп барып 540 сарбазымен сапқа қосылғаны, содан кейін Абылайдың сырнайлатып, қалмақтармен соғысқа аттанғаны айтылады. Ш.Уәлихановтың мақаласында батырдың неліктен кешіккені туралы еш мәлімет жоқ. Баянның, Ноянның, тұтқын қыздың араларындағы драма және оның нәтижесі Ш.Уәлиханов мақаласында кездеспейді. Ал, жорық кезінде қалмақтардың ұрысқа тәуекелі жетпей, Уса, Серен Бастаған жеті кісіні келісім жасауға жібергені, олардың көршілікті, ағайындықты көлденеңдетіп, сый-сияпатын татуласпақ болғаны екі авторда да бар. Және Абылайдың сыйлық береміз деп сауға сұраған қалмақтардың сыйлығын алып алайық та, содан соң соғысайық деген шешіміне Баянның қарсы шыққаны,қалмақтар бізді алдап соғайын деген ниетте дегеніне Абылайдың құлақ аспауы , айтқандарын екеуінің екі рет қайталағаны, ақыры Баянның айтқаны келіп, қалмақтардың алдап қытай асып кеткені екі авторда да бар. Тек Ш. Уәлиханов мақаласында Баянның жауды мың адам жауды қолмен қуып кеткені, қайтар жолда ауыз судан ұшынып, қайтыс болғаны айтылса, Мағжан Жұмабаев поэмасында Баян өлімі басқаша көрсетіледі.
Мағжан "Батыр Баян" дастанынан Бурабай даласының тамаша сұлу табиғатын суреттеумен бастап келе жатады да, кенеттен тұңғйық тылсым дүниеге кездескендей баяулайды. Бірнеше күннен бергі ханның қалың әскері өздерінің қанды жорыққа қашан аттанатынын білмей, Абылайдың бұйрығын тосып, дәл-сол болуда. Осы дағдарыстың сырын ашу үшін батырлар Қанай биді Абылайға жібереді:
Жиналған өңшең бөрі Бурабайға
Алаштың кебісіндей ізгі жайға
Батырлар бұғаудағы арыстандай,
Абылай тұңғиық бір терең ойда
Бәрі де ел қорғаны батыр билер,
Аттанбай тек жатудан таппай пайда:
"Жүрелік жау басынар деген сөзбен,
Салады Қанай биді Абылайға
Би Қанай "Бұл қалай?" деп бастағанда
Абылай сұрайды одан: "Баян қайда?!"
Бірнеше күннен бері "бұғаудағы арыстандай батырларды" Абылайдың жіпсіз байлап, жорыққа бастамай жатқан себебі – Батыр Баянның келмей жатқандығы. Дастанда Абылайдың Баянды іздеуімен сюжеттің негізі қаланады. Жорыққа сансыз көп халық жиналғанына қарамастан, Абылай Баянды күтеді: Бұл оқиға Ш. Уәлиханов мақаласында: "Ақырында 540 адамымен келді де, хан алдына тұра қалып: "Қайда, небұйырасын, мен орындаймын", - деді: Хан халыққа қарата: "Міне, мен неге сонша ұзақ күттім Баянды", - деді [4,225 бет].
Ханның күту себебі дәлелденбесе де, деректерде бар. Міне, осы "кешігу" оқиғасын Мағжан поэмасына шебер пайдаланған, тіпті оны махаббат трагедиясымен байланыстырған. Сюжетте Баянның: "қайда жұмсасаңыз да мен дайын", - деген жауабына Абылай ханның риза болғандығы айтылса, Мағжан ханның баянды күту себебін былай түсіндіреді:
... Баянның аруақты құр атынан,
Кеп қалмақ болмаушы ма еді қорқақ қоян?
Нар кескен, өрттей өшкен, қайтпас болат
Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай аттанбайды хан Абылай,
Келмесе қандыбалақ Батыр Баян! [1, 31 бет].
Сюжеттегі хан сөзіне қарағанда Абылайдың Баянды іздеу себебі әлде қайда қуаттырақ шыққан.
Абылай қолына келгеннен кейін батыр Баян:
"Тілегім-енді жауға аттаналық,
Қан көрсе, қас қыранда шер тұрама?!" [1, 43 бет].
-деп жауға аттануға тілек білдіреді. Одан әрі Мағжан:........