Тарих | Қырым соғысы

Мазмұны
Кіріспе 3
1-тарау. ҚЫРЫМ СОҒЫСЫНА ДЕЙІН ХАЛЫҚАРАРЛЫҚ ЖАҒДАЙ 6
1.1. ¥лы державалардың позициялары 6
1.2 Согыстың днпломатнялық даііындалуы. Мепьшиковтың ммссмясы 1 1
2-тарау. ҚЫРЫМ СОҒЫСЫНЫҢ БАСТАЛУЫ 15
2.1 Соғыстың басталу себептері мен алгышарттары 1 5
2.2 Дунай, Қара теңіз бен Кавказдагы орыс - түрік қақтығыстары (3 853-1854жж.) 18
2.3 Қырым соғысының жаңа кезеңі. Англмя мен Францияның согысқа араласуы 19
ІІІ-тарау. ҚЫРЫМ СОҒЫСЫНЫҢ АЯҚТАЛУЫ. ПАРИЖ БЕЙБІТ КЕЛІСІМІ
Қорытынды 30
Пайдаланган әдебиеттер 32
Кіріспе
1853-1856 жж. Қырым согысыныц халыкаралык қатынастар тарихыида алатын орыны ерекше. Қырым согысы Осмаи нмпермясы меп Реесмдһі дамуына, тарихына үлкен әсер еткен XIX гаеырдьщ маңызды халыкаралык оқигалардың бірі.
Тақырыптыц өзектілігі. Біріншіден. Негізінен Қырым соғысының басталуына себепші болган орыс патшасы - Николай I екені сөзсіз. Патша соғысты өзі бастап. өз елімің даму жағынан артта калгандықтан, дипломатимда, мемдекеттік баскаруда жәнс әскери ұйымдастырудагы элсіздігіне байланысты озі-ақ согыста женілген еді. Алайда соғыс тек патшалык Ресей жагьзнан агресснвті болған жок.
Екіншіден. Қырым соғысы Англия мен Францияныи жаулап алушылық жоспарларыньщ, державалардың нағыз саяси келбеттерінін ашылғаи кезІ еді. Дегенмен, бүл елдердің агылшындык А. Кинглек жэне француз К. Базанкур спяічгы тарихшылары Анғлия мен Франция Қырым согысына Түркияны Ресейдің шабуылдарынан қорғау мақсатымен енгеиі жаилы жазуда. Ал орыс зерттеушілердің айтуынша екі держава да
Үшіншіден. Жетекші держава бір жағынан Түркияга көмектескенде кейІн бүл елдің есебінен өзін марапаттау үшін, РесеГіді Жерорта теңізінен ыгыстыру арқылы бұл аймақта ықпалдарын кеңсйтуге тырысып, оз қолдарьша Түркияның экоиомикасын, мемлекеттік қа]эжысын алғысы келген.деп жазудп. Бірақ екінші жагынан мүмкін державалар шынымен әлемде тепе-тецдік сақтау мақсатымен Түркияны қорғагысы келгеи шыгар. Төртіншіден. яғни Қырым соғысы жайлы екі жакты көзқарастардын бар болуы. басқаша айтқанда шетел тарихшылары Қырым согысын бір жолмен баяндаса, орыс ғалымдары алғашқылардың тарихыи жоқка шығарып, согысты өзғс жолмен баяндап, Қырым согысының тарихы жайлы сәйкессіздік туган еді. Осы себептен меи бұл тақырыпты таіщап, деректер мен әдебиеттерді бір-бірімен салыстыра отырып, сараптама арқылы Қырым соғысы атты тақырыпты ашуға тырыстым.
Негізінен Қырым согысы тарихи жагыпан жап-жакты зерттелген жоне бул окига жайында шетел және отандық тармхшылармен ішптегеіі зерттеулер, ғылыми жұмыстар жазылгап.
Енді өз жұмысының тарихнамасына сараптама жасайтыи болсак, накты сол кезде калыптаскан жағдайды қужаттар мен окиганың куэгсрі болгаи адамдардың естеліктері арқьзлы гана анықтай алатынымызга байланысты болгапдыктан біріншідон. деректерге кеңіл бөлемік. Бул жу.мыста ] І.Г. Чернышевскийдің "Рассказ о Крымской войне по Кинглску" атты дерек пайдаланылган. Чернышсвский Қырым согысының бурмалап жазган Кмі-іглек пеп Базанкурдыи тарихын жоққа шыгарып, Англия мен Францияныц саясаттары халыққа карсы, реакциялық сипатта болгамдыгыи аша отырып, оз түсіндірмесіи жасаган ғалым еді. Сондай-ақ, Мартенстың "Собранме трактатов и ісонвенцим, заключенных Россией с иностранными лержава.ми", "Сборник договоров России с другими государствами 1856-1917 гг". атты деректердіц де б.ул жумыс ушін маңызы зор.
Курстық жумыстыц зерттелу объектісі мен зерттелу дсңгейі. Жоғарыда айтылып өткендей Қырым согысы жайлы көптеген әдебиеттер бар. Мысалы: Е.В. Тарленің, А.Н. Лагоевтың және Л. Горевтың ецбсктерінде көптеген маңызды мәселелер - сол кездің халықаралық жагдайга, державалардың позицияларына, дигіломатиялык қарым-қатынастар ерекшелігі жайлы, орыс әскерлерінің сэтсіздіктерінің себептері жэне т.б. сұрақтарға хабар беріледі. Солардың ішінде ерекше көңіл бөлетіндей Тарленің Қырым согысы жайында монографиясы бүгінгі күнге шейім Қырі^ім соғысы туралы ең толық гылыми зерттеу болып табылады.
Н.А. Дулина, И.Е. Петросян, И.Л. Фадееваыың еңбектері Қырым согысының тылындагы Англияиың Туркііяга ықпал етілуі карастырылса, Н.С. Киняпина - согыстағы Ресей саясатын қарастырады, В.А. Георгиева -бугаздар мэселесін зерттеген, ал Х.М. Ибрагимбейли - Қырым согысындагы Кавказ жэне халықаралық қатынастар тақырыбын ашкап еді, сонымен катар В.И. Шеремет - Осман импернясы меп Батыс державалардыа Қырым соғысында қарым-қатынасын қарастыргап. Ал Л.В. Бестужев, В.А. Дивии мен Н.И. Казаков Қырым согысын тарихнамалык жолмен зерттсгеи ғалымдар. Сондай-ақ, бул жумыстың жазылуына А.Д. Новичевтың "История Турции" зерттеуі және де "История дипло.матші" атты еңбектін I томы маңызды болған еді.
Жұмыста тақырыбымызга катысгы ■;срттеу>лер жургізгем тармхшылар мен саясаткерлердің, галымдардың еңбектерін шама-шаркымызша караетыра отырып соган орай кеңінен акпарат беругс тырыстык.
Курстык ясұмыстың методолопнілык жәпе тсорншіык негізі ретімдс отандык жэне шетелдік ғалымдардын іргслі теорнялык пікірлері колданыс тапты. Курстық жұмыстагы жалпы тарихм-салыетырмалык, тарихи-жунелеү әдІстері пайдаланылды. Теориялык-методологиялык негіз ретінде, сондай-ак. тарих және философияның іргелі ту.жырымдары басшылықка алынды. Тарихи оқигаларды баяндау кезінде саясм жэис логикалык бірліктің айқындамасына сүйеиіп, саяси-тарнхм і;роцестерді карастыруда зерттеу жұмысында сыннан өткем дналектнкалық амал колданылды.
Жұмыстың мақсаты 1853-!856 жж аралыгында Қырьзм согысыныц басталуы мен сол кездегі согыстың мәнін ашу болді>і. Осы мақсатты орындау барысында курс жұмысыма мынадай міндеттср қойдым:
— 1853-1856 жылдар арасында болган согыстың мәнін ашу;
— Қырым соғысыида болган халықаралық жагдайды корсету;
— 1853-1856 жылдар арасындагы дипломатиялык қарым-катынастыц
мэніп көрсету.
Жұмыстыц құрылымыпа келетін болсак, негізгі бөлімі үш тараудаи жэне эр тарау сәйкесінше бірнеше тармақтарга болінген. Бірінші тарауда Қырым согысына дейінгі халықаралык жагдай жднс бұл мәселеге қатысп.і елдердің позициялары қарастырылады. Екінші тарауда согыстың басталуы, оның себептері, согыстыц жүрісі және Еуропалык державалардың согыска кІріп, соғыстың жаңа сипатқа ие болганы караетырылса, үшінші тарауда согыстың аяқталуы мен Париж коигресініц нэтііжелері қарастырылгап. Негізінен Қырым соғысы тарихи және дипломатиялык жагынан ете қызыкты оқиға.
І-тарау. ҚЫРЫМ СОҒЫСЫНА ДЕЙІНГІ ХАЛЫҚАРАРЛЫҚ ЖАҒДАЙ
1.1. Үлы державалардың позициялары
1853-1856 жж. Еуропалык елдердіи дамуыма үлксн әсср еткен ХІХ ғасырдың маңьізды халыкаралық оқмгасы, Қырым еогысы бірден туа салган
жоқ. Батыс державалар арасындагы карама-қайшылықтар, ең бірінші Англия мен Ресей арасындағы XIX гасыр бойы созылып келе жатқан жанжалдар. әсіресе 30-50-ші жылдардагы эскери кақтыгыс қауІпі согыстың басталуына эсер еткен. Бүл жанжалдар ішінде І83І-184І жж. шыгыс мәселесін аяктаган конвенциялар, әсіресе 3841 жылгы бүгаздар жаіілы ісонвеицмялар болган. Негізінен 1841 жылы 13 шілде кумі Англия, Фрамцмя, РесеГк Австрмя. Пруссия бұғаздар жайлы конвеицияга к"ол қойды. Конвенция бойынша Ресейге үлкен артықшылықтар беретін, ЯПІІІ тек кана орыс әсісери кемелсрдіц Босфор және Дарданелл бұгаздарынан өту артыкшылыгы жайлы 1833 жылгы
Ункяр-Искелес келісімінің жойылуына Оайланысты Англия үлкен саяеи сәттілікке жетті. 1841 жылгы конвеиция Ресейдіц бұгаздардан еркін өту құқыгынан айыргандықтан, Ресем үшіи копвеиция сэтсіз болып саналды. Басқа сөзбен айтқанда, Ресейдің оцтүстік әскери флоты Қара теңізде қамалынып қалды жэне Ресей жагалауларыиа теңіз державалардыц күшті флоттары жагынан, әсіресе Англия және Франциядам шабуыл жасау қаупі өсті. Сөйтіп, бүғаздар жайлы конвенция шыгыс мәселесін шешпей, керісіниіе Ресей мен Англия арасында қарама-кайшылықтарды жандандырды. Уакыт барысы бойынша Осман империясымем бамланысты каіъінастар да киындам кетті. Таяу Шыгысқа қызығушылык тамытатын Англия, Ресей, Австрия, Франция сияқты төрт ұлы державалар ішінде Осмам империясының омірінс үлкен әсер еткен Англия мен Ресейді, әрипе, Франция мен Австрияның Аиглияның одақтастары ретінде Қырым согысында алатын орны ерекше.
Ең терең экономикалык та, саясл да қайшылыктар Англия мен Ресей арасында орын алган. Екі ұлы держава эртүрлі себсптерге байланысты территориялық экспансияга үмтылгаіі. Әр елге жеке келетін болсак, XIX ғасырдың орта шебінде Ресей Батыс Еуропа елдерімен салыстыргаида экономикалық жэне саяси жағынан артта калған феодалды-крепостнойлык ел болған. Ресейдің ішкІ әлеуметтік-экономикалық жәпе саяси жагдайы елдіц сырткы саясатын айқындап отырды. Егер бір жагынан Ресей "Касметті Одак" негіздеріне байланысты революциялык козгалысгарды тек оз жерлерімде гаиа емес, басқа да одақтастардың террнторнясьшда басі>ш жою үшін куш аямаса,
екінші жагынан тауар-ақша катыпастардыц дамуына байламысты Ресеіідіп дүниежүзілік нарықка дегеи тэуелділігі арта бергендіктен, Ресем жааа иарык үшін ұлы державалармеи белсенді күресс бастады. Сойтіп, маіссаттарыікі жету үшім, нарықты кеңейту үшін, Ресей үлт-азаттык котерілістерді колдаіі отырды. Ресейдіа ең үлкен бэсекелсс елі - Англия еді.
Англия -Үидістан, Қытай жерлеріндс отарлау саясатын жүргһіп, Уаяу Шыгыс, Кавказ, Закавісазьеге кызыккам племде экономикалык жагынам ец кушті дамыган ел. Англияныа негізгі максаттары: сауда үшіп нарыкты кеңейту, бәсекелестік қауіп төнген жерлсрдс кауіпсіздікті камтамасыз ету. жаңа шикізат қорларын - отарларды езіне косү еді.
Франция Англияны отарлық - сауда экспансия жағынан қуып жетугс тырысқан. Ғасырлар бойы Франция Осман нмпернясымен саяси жэнс экономикалық байланыста болды. Алапда 1789-1794 жылдардагы революциядан кейін және Наполеои I жоне Александр 1-ныц Тильзмттегі қастандыгының нәтижесіпде Францияаыа Түркиядагы беделдігі, ыкпалы төмеңдеді. Осыған орай Францияның басты максаты: өз беделін көтеру. Англияның Түркияда ықпалынын артуын болдырмаү.
Ал Австрия үшін Ресейдің элсіреуі өзінің Балканда позмцмяларыныа күшеюі деген сөз еді. Ресейге агрессиялыкпеи караган Пруссия Рессйді Прибалтикадан ыгыстыруды армандады, ал ІІІвеция 1808-1809 жж. Орыс -швед согысынан кейін Ресей қол астына өткен Финляндияны қайтаргысы келді. Жогарыда айтылып өткем ұлы державалардың максаттары, саясаттары жанжал орталыгы - Шығыс мэселесі, ягим Осман империясына ыкпал сіу аймақ мәселесі теңірегінде шогырланды.
Николай I жас кезінен-ақ Осман империясыи жойып жіберуге немесе толыгымен езінің ыкпалына алудьз максат еткен. Тіпті ол сонгысына Адрианополь жэне Ункяр - Искелес келісІмдері арқылы қол жеткізгендей болды. Алайда Николай І-нің осындай саяси жеңістері Еуропа державаларының үрейін туғызып, олар бірлесе 1841 жылы Түркияі-пяц тәуелсіздігін қоргауды дұрыс дегі шешксм. Осылай Түркия үшін жап-жағынан, әсіресе үлы державалар жагынан кауіп төне бастады. Бүл жагдайда Түркия үшін ең тиімді жол ез күшімен, реформалар арқылы мемлекеттік құрылысты ныгайту еді. Дегеымен, алгашыида Рашмд-паша бастауымеы 1839 жылы жаңа сүлтан Абдул - Меджид "Гюльхаиейлік хатти -шерифты" жария етіп, салық жүйесін, эскери кызметті жііңартып, сот, аймақтык кеаестер ұйымдастыру арқылы белгілі табыстаргл жеткоп еді. Осымдай жолмен өзгеріп келе Түркия бірнеше жыл ішіиде күшейім, кез-келген үлы держаиага
жалгьгз өзі-ак түра алар сді. Сомдыктаи Нмколаіі і Туркияга уакыт та. мумкіыдік те бергісі келмеГі, ішкі істерге араласа бастады, оньш негпгі каруы Осман империясындагы христнамдар жәпе оларды коргау ииеті. Соііымсп қатар, сол кездің езінде-ақ Амглия меп Фрапциянын капиталдары Түркмяга еніп, державалардың бул аіімакта кушсПгені бамқалган. Экономмкалык жагынан артта қалып, бул жол аркылы Таяу Шыгыстан АІН'ЛМЯ МСМ Францияны ыгыстыра алмайтыпдыгьш туслігсн Ымколаи 1 XIX гасырдьщ 30- 40 жж. Туркияны Англиямен ықпал ету анмақтарына белуді усынгаіі. 1853 жылы 9 қаңтар күн Елена Павловна, уль: княгиняның кешінде Николам 1 Гамильтон Сеймурмен Туркияны бөлу жаіільі алгаш рет әңгіме бастайды. Бул әңгіменІ 1853-1856 жж. Қырым согысыыың саяеи тарихыныц басталуы
деп те айтуга болады. Патша Түркия - "ауру адам" екендіғін белгілеп өтеді. Николай I, егер Ресей мен Англия ортак кслісімгс келетін болса, баскалар не істейтІндігі ол үшін бэрібір екендігін, Константимопольге ешбір ел енбейтіндігін, тіпті Ресейдіи өзі кожайын емес, уақытша кузетші болатындыгын, ал егер де Молдавия, Вллахия, Сербия, Болгария, Ресей протекторатына өтсе, Ресей Англі-іяга Египет псн Крпт аралыньщ өтуінс қарсы болмайтындыгыи айтып өткен1.
Бес күн өтісімен Сеймур Николай і-мси алгашкы эңгімеде айтылып өткен мэселені талқылау үшін шақырыладі>і. 14 қамтар күні - екінші, 20 ақпан күні - ушінші, 21 ақпан күні - соңгы жәме тортінші сұхбаттар өтеді. Иегізгі мәні: Түркияны өзара белу мәселесі едз.
1853 жылы 9 акпан күні Лонданнан Ресей үшін жагымсыз жауап келді, яғни ағылшын укіметі патшаның ұсынысып қабылдамады.
Бұл жауаптың негізгі себебі: Амглмя Ресейдіц Шығыстагы саясатына сенбеушілікпен қарады жэне патшаиың Осман империясы жақып арада құлайтыны жөнінде көзқарасын қолдамай, патшанын Костантинопольды уақытша болса да иемденуіне қарсы болгаи. Сондай-ак, Англия меи Ресем арасындағы келісімдер Франция мен Австрмяиыц кудіктерін тудыргызып, ал бұл сәйкесінше елдердің арасындагы қарым-қатынастардың нашарлауыиа әкелер еді.
Англияның қарсы жауабынан кейін патша алдымда екі жол тұрган: Біріншісі жоспарын кейінгіге қалдыру болса, еісіншісі жалғыз жауга қарсы шығу.
Егер Австрия мем Франция Анғлияиы колдап, оныц жағына шығатын болса, Ресей бірІнші жолды талдар еді, ал корі жағдайда одақтастарсыз
Англия Ресейге карсы шыкпайтындыгып ■іусііігсм матша еісіпші жод тац/кім. жалгыз жауга аттанар еді. Сонында патіла скіпші жолды тамдады.
Бұл жолды калауда жэме 3 853 жылгы Нлколап І-піа Аыглияга деген ұсынысында үш үлкен кателіктер байкалды:
Біріншіден, патша 1848-1851 жж. тоикерістерден ісейін Франция элеп болгандықтан және жаңа император кауіпсндігімеіі тоуеісел етпейтшдігіпе сенген патша Францияны бірден ойыннан шыгарып жіберді.
Екіншіден, ағылшым елшісі Сеимурдың Австрия жонінде сүрагына Николай 1 Австрия менімен біртектес жоые ол карсылык көрсетпейді дсп жауап берді. Бұл ел де алдыи ала ойынман шыгарылып жіберілген.
Үшіншідем, патша онын ұсынысы Аиглиямеп калай қабылданатынып дұрыс елестете алмады, өнткені агылшын ханшасы Вмкторияның Ниісолаі-і і-ге деген жылы ниеті жэме карым-қатымасы патпіаның ойыи үнемі шатастырган. Тіпті өмірінін соңына дейін патша агылілын дипломатиясын, конституциялық теориясын және тэжірибесін түсімбеген.
Осындай қате жолды тандаудьщ негізгі себебі: РесейдІң сол кездс қызмет етіп жүрген елшілердіц, Кисилев (Париж), Бруннов (Лондон). Мейендорфтың (Вена), патшага қалыптасцан жагдаііды дұрыс түсіндірмеуі, тарихи факттарды бұрмалап, не көргенін емес, матша не көргісі келетінін баяндамаларында жазгандықтары.
Луи-Наполеонмен "қасиетті жерлер" жайлы жанжалдың пайда болуы патшанын қалыптасқан жагдайга байланысты сэлде болса да көзіи ашты. Көптеген гасырлар бойы Фраиция меи Осман империясы тығыз саяси жәие экономикалық қарым-катынаста еді. Алайда Рссейге карсы багытгалгаіі провокация негізІнде Луи-Наполеон "қасметті жерлер" мәселесіне Ресейге бэсекелес ретінде араласа бастады. Негізіиеп бұл мәселе 1850 жылы пайда болып, 1851 жылы күшейіп, ал 1852 жылы әлсіреп, дегенмен, 1853 жылы жаңа күшімен тарихқа енген оқиға.
"Қасиетті жерлер" - христиан дінінің пайда болуымем, Иисус Христостың жэне оның апосталдардың жердегі гү.мырымен байланысты христиандық діни ескерткіиітер. Он екі "касиетті жерлер" Иерусалимде, ал қалгандары Вифлеемнің маиында ормаласкан. Орта гасырлардап бастап "қасиетті жерлер" алты христиандық: грсіс-православтік, римдік-католиктік, армяндық, сириялық, копттік, эфиоптік, діпіі агымдардыц ортақ қолдануында болған. ХІ-ХІІІ гасырларда "касиетті жсрлер" католиктік шіркеудіц кол астына өтті. Ал 1516 жылгы Селим І-ніц Смрия мен Палестііиапы жаулап алуынан кейін "касиегті жерлер" Туркняга өтіи, бүл жерлергс катысты
жанжалдар да Түркияга мүра рстінде калды. Соитііқ 1850 жылы 28 мамыр күні Константинопольдегі француз елшісІ "каспетті жерлерді" лайдалапуга Францияга артыкшылық бсруді Портага үеынды, баскаша аііткаида 1740 жылы Түркмя растаган "касиетті жерлердс" католпк шіркеуінін күкыі'ы меп артықшылығын жаңартуга үсыныс жаеады. Бірден орыс дппломаттар жағыман келіспеушілік пайда болды. Рссеіі Күчук-КаГшарджи бейбіт кхлісімі бойынша провославмс шіркеуіиің артыкшылыгын талал етті. Түркші Францияның үсынысын жауапсыз қалдыргаиымеп, 1740 жылғы Туркня меи Франция арасындагы католиктік шіркеуге артыкшылық беретін келісімді жоққа шыгарган жоқ. Сөйтіп, Порта екі от арасында қалган еді. Мэселені тсз арада шешу мақсатымеи Порта "қасиетті жерлерді" О]ітақ католиктер меп протестанттар кол астына беруді үсынды, аламда бүл үсыныс бірдсн француздармен де, патшамен де қабылдапбады. Егер алдыңгы уакытта пайда табу мақсатымен Порта біресе бір елді колдап, келесіде басқасып колдам отырса, енді қорыққанынан гана ортақ өзара тиімді шешімге келгісі келді.
1852 жылы 30 қаңтар күпі патшаныц ықпалымеи "қасиеіті жерлерде" православие шіркеуінің протектораты орнады. Ллаида католиктер де өздерінің кептеген талаптарын Портага орындаткызды. Негізінеи Луи-
Наполеон үшін де, Николай I ушін де шын мәпіндс "касиетті жерлер"
ешқаидай нақты қызығушылықтудыргызган жоқ.
Мэселе эрбір елдің ұстанган максатына байланысты еді: Франциянын негізгі мақсаты континенталды одакты ыдырату, державалар арасыма от сал>'. яғни "қасиетті жерлер" аркылы Англия, Австрия мен Ресейді бір-біріпеп ажырату. Ресейдің мақсаты "қасиеттІ жерлер" арқылі>і Түркиямен ү.рысу себебін табу. Соидай-ақ, православие шіркеуін коргау арқылы үнемі Түркияның ішкі істеріне араласу мүмкіндігін алу. Сонымен, Николай I езінің жоспарларына толык семген: Наполеон III Түркия үшін согыспаиды. Австрия Ресенге қарсы шыкпайды, ал Амглмя Австрия мен Францияның көмегінсіз еиітеке істеи алмайды деп сенгеи. Сөйтіп, патша Түркияга шабуыл жасауга айындалып, бірақ алдымем дипломатиялық шабуыл жасауды көздеі^еи еді........