Тарих | ҚЫРЫМ СОҒЫСЫ

Мазмұны

КірІспе 3
3-тарау. ҚЫРЫМ СОҒЫСЫНА ДЕЙІНП ХАЛЫҚАРАРЛЫҚ ЖАГДАЙ 6
1.1. ¥лы державалардың позициялары 6
1.2 Согыстың днпломатнялық даііындалуы. Мепьшиковтың ммссмясы 1 1
ІІ-тарау. ҚЫРЫМСОҒЫСЫНЫҢБАСТАЛУЫ 15
2.1 Соғыстың басталу себептері мен алгышарттары 1 5
2.2 Дунай, Қара теңіз бен Кавказдагы орыс - түрік қақтығыстары (3 853-
1854жж.) 18
2.3 Қырым соғысының жаңа кезеңі. Англмя мен Францияның согысқа
араласуы 19
ІІІ-тарау. ҚЫРЫМ СОҒЫСЫНЫҢ АЯҚТАЛУЫ. ПАРИЖ БЕЙБІТ КЕЛІСІМІ
25
Қорытынды 30
Пайдаланган әдебиеттер 32

І-тарау. ҚЫРЫМ СОҒЫСЫНА ДЕЙІНГІ ХАЛЫҚАРАРЛЫҚ ЖАҒДАЙ
1.1. Үлы державалардың позициялары
1853-1856 жж. Еуропалык елдердіи дамуыма үлксн әсср еткен ХІХ
ғасырдың маңьізды халыкаралық оқмгасы, Қырым еогысы бірден туа салган
жоқ. Батыс державалар арасындагы карама-қайшылықтар, ең бірінші Англия
мен Ресей арасындағы XIX гасыр бойы созылып келе жатқан жанжалдар.
әсіресе 30-50-ші жылдардагы эскери кақтыгыс қауІпі согыстың басталуына
эсер еткен. Бүл жанжалдар ішінде І83І-184І жж. шыгыс мәселесін аяктаган
конвенциялар, әсіресе 3841 жылгы бүгаздар жаіілы ісонвеицмялар болган.
Негізінен 1841 жылы 13 шілде кумі Англия, Фрамцмя, РесеГк Австрмя.
Пруссия бұғаздар жайлы конвеицияга к"ол қойды. Конвенция бойынша
Ресейге үлкен артықшылықтар беретін, ЯПІІІ тек кана орыс әсісери кемелсрдіц
Босфор және Дарданелл бұгаздарынан өту артыкшылыгы жайлы 1833 жылгы
Ункяр-Искелес келісімінің жойылуына Оайланысты Англия үлкен саяеи
сәттілікке жетті. 1841 жылгы конвеиция Ресейдіц бұгаздардан еркін өту
құқыгынан айыргандықтан, Ресем үшіи копвеиция сэтсіз болып саналды.
Басқа сөзбен айтқанда, Ресейдің оцтүстік әскери флоты Қара теңізде
қамалынып қалды жэне Ресей жагалауларыиа теңіз державалардыц күшті
флоттары жагынан, әсіресе Англия және Франциядам шабуыл жасау қаупі
өсті. Сөйтіп, бүғаздар жайлы конвенция шыгыс мәселесін шешпей, керісіниіе
Ресей мен Англия арасында қарама-кайшылықтарды жандандырды. Уакыт
барысы бойынша Осман империясымем бамланысты каіъінастар да киындам
кетті. Таяу Шыгысқа қызығушылык тамытатын Англия, Ресей, Австрия,
Франция сияқты төрт ұлы державалар ішінде Осмам империясының омірінс
үлкен әсер еткен Англия мен Ресейді, әрипе, Франция мен Австрияның
Аиглияның одақтастары ретінде Қырым согысында алатын орны ерекше.
Ең терең экономикалык та, саясл да қайшылыктар Англия мен Ресей арасында орын алган. Екі ұлы держава эртүрлі себсптерге байланысты территориялық экспансияга үмтылгаіі. Әр елге жеке келетін болсак, XIX ғасырдың орта шебінде Ресей Батыс Еуропа елдерімен салыстыргаида экономикалық жэне саяси жағынан артта калған феодалды-крепостнойлык ел болған. Ресейдің ішкІ әлеуметтік-экономикалық жәпе саяси жагдайы елдіц сырткы саясатын айқындап отырды. Егер бір жагынан Ресей "Касметті Одак" негіздеріне байланысты революциялык козгалысгарды тек оз жерлерімде гаиа емес, басқа да одақтастардың террнторнясьшда басі>ш жою үшін куш аямаса,

екінші жагынан тауар-ақша катыпастардыц дамуына байламысты Ресеіідіп дүниежүзілік нарықка дегеи тэуелділігі арта бергендіктен, Ресем жааа иарык үшін ұлы державалармеи белсенді күресс бастады. Сойтіп, маіссаттарыікі жету үшім, нарықты кеңейту үшін, Ресей үлт-азаттык котерілістерді колдаіі отырды. Ресейдіа ең үлкен бэсекелсс елі - Англия еді.
Англия -Үидістан, Қытай жерлеріндс отарлау саясатын жүргһіп, Уаяу Шыгыс, Кавказ, Закавісазьеге кызыккам племде экономикалык жагынам ец кушті дамыган ел. Англияныа негізгі максаттары: сауда үшіп нарыкты кеңейту, бәсекелестік қауіп төнген жерлсрдс кауіпсіздікті камтамасыз ету. жаңа шикізат қорларын - отарларды езіне косү еді.
Франция Англияны отарлық - сауда экспансия жағынан қуып жетугс тырысқан. Ғасырлар бойы Франция Осман нмпернясымен саяси жэнс экономикалық байланыста болды. Алапда 1789-1794 жылдардагы революциядан кейін және Наполеои I жоне Александр 1-ныц Тильзмттегі қастандыгының нәтижесіпде Францияаыа Түркиядагы беделдігі, ыкпалы төмеңдеді. Осыған орай Францияның басты максаты: өз беделін көтеру. Англияның Түркияда ықпалынын артуын болдырмаү.
Ал Австрия үшін Ресейдің элсіреуі өзінің Балканда позмцмяларыныа күшеюі деген сөз еді. Ресейге агрессиялыкпеи караган Пруссия Рессйді Прибалтикадан ыгыстыруды армандады, ал ІІІвеция 1808-1809 жж. Орыс -швед согысынан кейін Ресей қол астына өткен Финляндияны қайтаргысы келді. Жогарыда айтылып өткем ұлы державалардың максаттары, саясаттары жанжал орталыгы - Шығыс мэселесі, ягим Осман империясына ыкпал сіу аймақ мәселесі теңірегінде шогырланды.
Николай I жас кезінен-ақ Осман империясыи жойып жіберуге немесе толыгымен езінің ыкпалына алудьз максат еткен. Тіпті ол сонгысына Адрианополь жэне Ункяр - Искелес келісІмдері арқылы қол жеткізгендей болды. Алайда Николай І-нің осындай саяси жеңістері Еуропа державаларының үрейін туғызып, олар бірлесе 1841 жылы Түркияі-пяц тәуелсіздігін қоргауды дұрыс дегі шешксм. Осылай Түркия үшін жап-жағынан, әсіресе үлы державалар жагынан кауіп төне бастады. Бүл жагдайда Түркия үшін ең тиімді жол ез күшімен, реформалар арқылы мемлекеттік құрылысты ныгайту еді. Дегеымен, алгашыида Рашмд-паша бастауымеы 1839 жылы жаңа сүлтан Абдул - Меджид "Гюльхаиейлік хатти -шерифты" жария етіп, салық жүйесін, эскери кызметті жііңартып, сот, аймақтык кеаестер ұйымдастыру арқылы белгілі табыстаргл жеткоп еді. Осымдай жолмен өзгеріп келе Түркия бірнеше жыл ішіиде күшейім, кез-келген үлы держаиага

жалгьгз өзі-ак түра алар сді. Сомдыктаи Нмколаіі і Туркияга уакыт та.
мумкіыдік те бергісі келмеГі, ішкі істерге араласа бастады, оньш негпгі каруы
Осман империясындагы христнамдар жәпе оларды коргау ииеті. Соііымсп
қатар, сол кездің езінде-ақ Амглия меп Фрапциянын капиталдары Түркмяга
еніп, державалардың бул аіімакта кушсПгені бамқалган. Экономмкалык
жагынан артта қалып, бул жол аркылы Таяу Шыгыстан АІН'ЛМЯ МСМ
Францияны ыгыстыра алмайтыпдыгьш туслігсн Ымколаи 1 XIX гасырдьщ 30-
40 жж. Туркияны Англиямен ықпал ету анмақтарына белуді усынгаіі. 1853
жылы 9 қаңтар күн Елена Павловна, уль: княгиняның кешінде Николам 1
Гамильтон Сеймурмен Туркияны бөлу жаіільі алгаш рет әңгіме бастайды.
Бул әңгіменІ 1853-1856 жж. Қырым согысыыың саяеи тарихыныц басталуы
деп те айтуга болады. Патша Түркия - "ауру адам" екендіғін белгілеп өтеді.
Николай I, егер Ресей мен Англия ортак кслісімгс келетін болса, баскалар не
істейтІндігі ол үшін бэрібір екендігін, Константимопольге ешбір ел
енбейтіндігін, тіпті Ресейдіи өзі кожайын емес, уақытша кузетші
болатындыгын, ал егер де Молдавия, Вллахия, Сербия, Болгария, Ресей
протекторатына өтсе, Ресей Англі-іяга Египет псн Крпт аралыньщ өтуінс
қарсы болмайтындыгыи айтып өткен1.
Бес күн өтісімен Сеймур Николай і-мси алгашкы эңгімеде айтылып өткен мэселені талқылау үшін шақырыладі>і. 14 қамтар күні - екінші, 20 ақпан күні - ушінші, 21 ақпан күні - соңгы жәме тортінші сұхбаттар өтеді. Иегізгі мәні: Түркияны өзара белу мәселесі едз.
1853 жылы 9 акпан күні Лонданнан Ресей үшін жагымсыз жауап келді, яғни ағылшын укіметі патшаның ұсынысып қабылдамады.
Бұл жауаптың негізгі себебі: Амглмя Ресейдіц Шығыстагы саясатына сенбеушілікпен қарады жэне патшаиың Осман империясы жақып арада құлайтыны жөнінде көзқарасын қолдамай, патшанын Костантинопольды уақытша болса да иемденуіне қарсы болгаи. Сондай-ак, Англия меи Ресем арасындағы келісімдер Франция мен Австрмяиыц кудіктерін тудыргызып, ал бұл сәйкесінше елдердің арасындагы қарым-қатынастардың нашарлауыиа әкелер еді.
Англияның қарсы жауабынан кейін патша алдымда екі жол тұрган: Біріншісі жоспарын кейінгіге қалдыру болса, еісіншісі жалғыз жауга қарсы шығу.
Егер Австрия мем Франция Анғлияиы колдап, оныц жағына шығатын болса, Ресей бірІнші жолды талдар еді, ал корі жағдайда одақтастарсыз
1 Истормя дипломатии / Под. Рел. В. М. ХВОСТОІКІ. Т. !, М„ 1959. С.2-16.

Англия Ресейге карсы шыкпайтындыгып ■іусііігсм матша еісіпші жод тац/кім. жалгыз жауга аттанар еді. Сонында патіла скіпші жолды тамдады.
Бұл жолды калауда жэме 3 853 жылгы Нлколап І-піа Аыглияга деген ұсынысында үш үлкен кателіктер байкалды:
Біріншіден, патша 1848-1851 жж. тоикерістерден ісейін Франция элеп болгандықтан және жаңа император кауіпсндігімеіі тоуеісел етпейтшдігіпе сенген патша Францияны бірден ойыннан шыгарып жіберді.
Екіншіден, ағылшым елшісі Сеимурдың Австрия жонінде сүрагына Николай 1 Австрия менімен біртектес жоые ол карсылык көрсетпейді дсп жауап берді. Бұл ел де алдыи ала ойынман шыгарылып жіберілген.
Үшіншідем, патша онын ұсынысы Аиглиямеп калай қабылданатынып дұрыс елестете алмады, өнткені агылшын ханшасы Вмкторияның Ниісолаі-і і-ге деген жылы ниеті жэме карым-қатымасы патпіаның ойыи үнемі шатастырган. Тіпті өмірінін соңына дейін патша агылілын дипломатиясын, конституциялық теориясын және тэжірибесін түсімбеген.
Осындай қате жолды тандаудьщ негізгі себебі: РесейдІң сол кездс қызмет етіп жүрген елшілердіц, Кисилев (Париж), Бруннов (Лондон). Мейендорфтың (Вена), патшага қалыптасцан жагдаііды дұрыс түсіндірмеуі, тарихи факттарды бұрмалап, не көргенін емес, матша не көргісі келетінін баяндамаларында жазгандықтары.
Луи-Наполеонмен "қасиетті жерлер" жайлы жанжалдың пайда болуы патшанын қалыптасқан жагдайга байланысты сэлде болса да көзіи ашты. Көптеген гасырлар бойы Фраиция меи Осман империясы тығыз саяси жәие экономикалық қарым-катынаста еді. Алайда Рссейге карсы багытгалгаіі провокация негізІнде Луи-Наполеон "қасметті жерлер" мәселесіне Ресейге бэсекелес ретінде араласа бастады. Негізіиеп бұл мәселе 1850 жылы пайда болып, 1851 жылы күшейіп, ал 1852 жылы әлсіреп, дегенмен, 1853 жылы жаңа күшімен тарихқа енген оқиға.
"Қасиетті жерлер" - христиан дінінің пайда болуымем, Иисус Христостың жэне оның апосталдардың жердегі гү.мырымен байланысты христиандық діни ескерткіиітер. Он екі "касиетті жерлер" Иерусалимде, ал қалгандары Вифлеемнің маиында ормаласкан. Орта гасырлардап бастап "қасиетті жерлер" алты христиандық: грсіс-православтік, римдік-католиктік, армяндық, сириялық, копттік, эфиоптік, діпіі агымдардыц ортақ қолдануында болған. ХІ-ХІІІ гасырларда "касиетті жсрлер" католиктік шіркеудіц кол астына өтті. Ал 1516 жылгы Селим І-ніц Смрия мен Палестііиапы жаулап алуынан кейін "касиегті жерлер" Туркняга өтіи, бүл жерлергс катысты

жанжалдар да Түркияга мүра рстінде калды. Соитііқ 1850 жылы 28 мамыр күні Константинопольдегі француз елшісІ "каспетті жерлерді" лайдалапуга Францияга артыкшылық бсруді Портага үеынды, баскаша аііткаида 1740 жылы Түркмя растаган "касиетті жерлердс" католпк шіркеуінін күкыі'ы меп артықшылығын жаңартуга үсыныс жаеады. Бірден орыс дппломаттар жағыман келіспеушілік пайда болды. Рссеіі Күчук-КаГшарджи бейбіт кхлісімі бойынша провославмс шіркеуіиің артыкшылыгын талал етті. Түркші Францияның үсынысын жауапсыз қалдыргаиымеп, 1740 жылғы Туркня меи Франция арасындагы католиктік шіркеуге артыкшылық беретін келісімді жоққа шыгарган жоқ. Сөйтіп, Порта екі от арасында қалган еді. Мэселені тсз арада шешу мақсатымеи Порта "қасиетті жерлерді" О]ітақ католиктер меп протестанттар кол астына беруді үсынды, аламда бүл үсыныс бірдсн француздармен де, патшамен де қабылдапбады. Егер алдыңгы уакытта пайда табу мақсатымен Порта біресе бір елді колдап, келесіде басқасып колдам отырса, енді қорыққанынан гана ортақ өзара тиімді шешімге келгісі келді.
1852 жылы 30 қаңтар күпі патшаныц ықпалымеи "қасиеіті жерлерде" православие шіркеуінің протектораты орнады. Ллаида католиктер де өздерінің кептеген талаптарын Портага орындаткызды. Негізінеи Луи-
Наполеон үшін де, Николай I ушін де шын мәпіндс "касиетті жерлер"
ешқаидай нақты қызығушылықтудыргызган жоқ.
Мэселе эрбір елдің ұстанган максатына байланысты еді: Франциянын
негізгі мақсаты континенталды одакты ыдырату, державалар арасыма от сал>'.
яғни "қасиетті жерлер" аркылы Англия, Австрия мен Ресейді бір-біріпеп
ажырату. Ресейдің мақсаты "қасиеттІ жерлер" арқылі>і Түркиямен ү.рысу
себебін табу. Соидай-ақ, православие шіркеуін коргау арқылы үнемі
Түркияның ішкі істеріне араласу мүмкіндігін алу.
Сонымен, Николай I езінің жоспарларына толык семген: Наполеон III
Түркия үшін согыспаиды. Австрия Ресенге қарсы шыкпайды, ал Амглмя
Австрия мен Францияның көмегінсіз еиітеке істеи алмайды деп сенгеи.
Сөйтіп, патша Түркияга шабуыл жасауга дайындалып, бірақ алдымем
дипломатиялық шабуыл жасауды көздеі^еи еді.

1.2 Согыстың дипломатиялық дайындалуы. Меныиииовтың
миссиясы
Түркияны бөлу туралы латшанын уеынысыпа агылшын укіметішц суық жагымсыз жауап бсруі Ыиколан І-ніц согыс талпыпыстарыи еуыткші жок жэне ол артыкшылыктар алү максшымен Портага кысым сту упііп Константинопольге елші жібереді. Г Іатша миесияның басына князь Александр Сергеевич Меньшиковты тагайындайды. Меньшиковқа Портадан келесі пункттерді талап етуге бұйрык етілді: 1852 жылгы Ресем мен Туркмя арасындағы православие ш іркеуіи і 11 кукықтары туралы ке.пісіміи і 11 (Түркияның Франциямен қүпмя келісім кабылдану нотижесіпде) орындалмауы жайлы мәселені шешу. Впфлеем храмдарында лравославпс шіркеуінің иемдену құкығын каллына келтіру. 1852 жылы 30 каңтардан кеііін католиктерге жасалган артықшылықтарды жою. Болашакта православиялык шіркеудің кұқьіктары бұзылмамтындыгына кепілдік алу".
Николай I Меньшнковтын миссиясынаи улксм үмІт ісуткен, өйткені елшінің Константинопольге келудіц алдыпда Түркия Австрмяні>]ц Черногориядан турік эскерлерін алып кету талабын орындады. Алайда Австрияның мақсаттары Ресейдеи езгеше сдІ. Австрмя Чериогорияны алгысы келмеді, ол тек Австрияның бул аймақпсн шектесетіи террмтормяларыньің қауіпсіздІгін ойлаған, ал Ресей православмялык шіркеудін өкілдері бар аймақтарда Түркиянын түтастығына, егемендігІне нүксан келтіруші еді. Меньшиков Николай ] қойгам талаптарды орындау ушіп с.үлтанмеп ерекше конвенция негізімде актке кол қоюы тиіс еді. Акт келісім куштеріне ие болуы тиіс жэне православие шіркеуінің күқықтарым қоргау керек. Сонымем қатар, Меньшиковқа сүлтанга қүпия "француз үкіметінем корганушы" одакты ұсыиуға бүйрык берілді. Порта бүған келіскен жагдайда патша құрбандыкка барып, Түркиядан православие шіркеуіиін артыкшылыктарынан басқа міндеттердің орындалуын талап етлемдІ.
Портага Меньшиковтың ұсынысын талқылауга үш күиден уакыт беріліп, жэпе де уақыт бітісімен Порта келіспесе, Николай I өзініц жылы ниетін ашуға аударып, Константинопольден елшілікті шақырып алуіча мәжбүр болады.
Меньшиковқа бірдеи миссия согыспен аякгалса да, оны ешкім кінәламайтыныи анық білдірді.
Новнчев Л.Д. История Турцнп. Т. 4. Л.,ІУ78. с. !5.

1853 жылы 28 акпаіі купі Мсны.шпсов көмекшІлерімем Коыстантинопольге келді. Меныішковты Түркияда үлксн ку.рметпем карсы алган еді, алайда елшімің озін-өзі уетаүы жагымсьп сді, өйткені ол бірдеп "қасиетті жерлер" моселееіиде фрапцуідарды колдаган сырткі.і ісісп министрі, Фуад-эфендимен келіссөз жүргізудеп бас тартты. Су.тіам Меньшиковқа жарайтын бірдсм Рмфаат - пашамы тагайындады. Мепыипкоп уш нота негізінде (16, 22, 24 ноталар) іселесі макты шарттарды Портага қойды:
Православиялық шірксудің барлык кұкыктарыпа кепіл болатын келісімге келу;
Патшаның ұсынысымен Портадан тоуслсіз болатыл грек-православис патриархын өмірімің соңыма дейін тагаПынлау;
10-12 миллионға жететін православие шіркеуімің окілдеріне Портамем Ресейдің қамкорлығын тану;
Түркияның келісімі сұлтанныц жаП жарлык сипатында емес. халықаралық-кұқықтык міндет ретіпдс калыптасуы үшін фнрмаммен смес. сұлтаиның сенедымен расталуы тиіс едІ.
1853 жылы 24 (12) наурыз күні Меиьшиков сұлтамга Николай 1-меп жасалған конвенцияны ұсынды. Бул кужат бойымша Мшсолай "екішиі түрік султанына" айналар еді, басқаша аптканда конвенция Түркияның тәуелсіздігімен сиыспайтын нәрсе.
Прут бойында, орыс-түрІк шекарасында орыс эскерлерімің шогырлануы мен Меньшиковтың агрессівті талаитарынан султаі! қагп>і шошынды, дегенмен, сүлтан агылшын окілінен - гюлковпик Роузден, фраыцуз өкілінен - Беиедеттиден көмек сурайды. Олар бірден өз елдеріме қалыптасқан жагдайды баяндап, елшілердіц оралуын талагз етеді. Роуз Жерорта теңізінде агылшын флоттың басшыеына т.үрақты Малычі аралынам кетіп, Дарданеллаға жақымдап, Безик бухтасында ориаласуга, ал Портага келіссездерді ағылшын және француз еліаілері келгенше созуга ұсынады. Рифаат - паша берілген кеңесті орындаган еді. 1853 жылы 5 сэуір күні Константинопольге Түркиядагы орыс ықпалыкың жэме Николай І-ніа жагы агылшын елшісі ретінде Стрэдфорд - Кашіинг келді. Ол өз заманының оте ақылды, тэжірибелі елшісі болатын. ЕкІ к-ушіезі кейім Канниппің фрамц>'з коллегасы Делакур келген, алайда оқиганык ары қарай өрбуіне негізгі әсер еткен Стрэфордтың кызметі еді. Дэл осы ксздс Лоидонда езгерістер орьш алган еді: сыртқы істер хатшысы кызмстіпеп лорд Россельдіц кстуінем кеміп Эбердии кабинентіне лорд Клареидон кірді. Петербург бул әрекеттІ жы......