Қазақ әдебиеті | Қожа Ахмет Яссауидің шығармалары

Мазмұны
І. Кіріспе.
1.Қожа Ахмет Яссауидің шығармалары туралы жалпы түсінік.
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. «Диуани хиқмет» және оның мазмұны.
2.2.. Пақырнама.
2.3.. «Мирату – л – Құлуб» еңбегі.
ІІІ. Қорытынды.
3.1. Қожа Ахмет Яссауидің шығармаларының тәрбиелік мәні.
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Қожа Ахмет Яссауи Ибраһимұлы ибн Махмұт (1104-1167) XII ғасырда Түркістан маңындағы Сайрам жерінде дүниеге келген көрнекті ақын. Түркістан X—XI ғасырларда Шауғар, XII—XIV ғасырлар арасында Ясы, ал XIV ғасырдан Түркістан деп аталған. Осы күнгі Сайрам жерінде Қожа Ахмет Яссауидің әкесі Ибраһим мен анасы Қарашаштың екі ағасы Латиф пен Мүстафақұлының мазары болған.
Жасында атадан жетім калған Қожа Ахмет Яссауи Түркістандағы (Шәуілдір) апасының қолында өсіп жетіледі. Балалық шағынан ғылымға, білімге деген құштарлығы оянып, болашақ ақын Бұхар шаһарындағы мадан атты софыдан діни оқу үйренген. Хамадан Мервтегі селжүк сұлтандарымен тығыз байланысты болған. Одан иршат алған Ахмет Түркістан жеріне оралып, софылық кәсіпке түседі.
Қазақ арасындағы кейбір аныздарда Ахметтің атасы Фатимадан тараған қожа, араб деп көрсетеді. Осы негізде оның тегін Ысқақбаптан таратушылары жоқ емес. Өзінің бесінші хикмет сөзінде ақын: «Затты ұлық қожам, сағынып келдім сені» дейді. Бірақ мұнымен Қожа Ахметті араб акыны деп дәлелдеуге болмаса керек. Оның сыйынып отырғаны — Арыстанбап. Жасында Ахметтің осы Арыстанбап тәрбиесінде болғаны туралы да деректер бар. Акынның Сайрам өлкесінде өскендігінде күмән жок. Ел аузында сақталған бір аңызда, оның әкесі Ибраһим Сайрамда егін салады екен. Бір күні егіннің отағын отап жатса, баласы келіп бір ауыз дұғамен отақ атаулыны жоқ кылыпты. Ахмет Түркістанға келіп асасын жерге шаншып қойса, сол жерден бұлак көзі ашылып, егіншілік кәсіпке жағдай туады екен.
Ғылымда Қожа Ахмет Яссауи 1167 жылы Түркістан
жерінде дүние салған деп көрсетіліп келеді. Ақынның өзі болса бірде «алпмыш үштә кірдим иерге» десе, енді бірде «йетмуш иүш иуғул ғумүр курди» деп жазады. С. Е. Малов ақынды хижра санағы бойынша 562 жылы өлген деп көрсетеді. Мұның бәрін әлі де анықтай түскеніміз жөн.
Қазақстан жері мен қазақ мәдениетінде Қожа Ахмет Яссауидің есіміне байланысты екі турлі тарихи мұра бар. Оның бірі Түркістанда 1397 жылы салынып біткен ақынның жәдігері (моласы) болса, екіншісі —«Диуани Хикмет» деп аталатын өлең кітабы.
Диуани Хикметтің мазмұны.
Бұл еңбек сап замандар бойы ел аузында айтылып, қолжазба түрінде сақталып, араға көп уакыт салып барып Стамбул, Қазан, Ташкентте басылып шыққан көне әдеби мүра. Кітап түркі тілінде жазылған. Алайда, сонғы басылымдарының тілі шұбарланған. Онда шағатай тілінің әсері бар. «Диуани Хикметтің» қазақ тіліндегі нұсқасы 1901 жылы Қазанда жарық көрген. Ғарпі — арабша. Кітап 1902 жылы Ташкентте басылып шыққан. Оны өзбек нұскасы дейміз.
Бізге шағатай тілінде келіп жеткен көне түркі тайпаларының мәдениет жазбалары аз емес. Яссауидің Сайрам жерінен шыққан ақын екенін ескере отырып, бір кездері Е. Бертельс оны оғыздар, ішінара қыпшақтар тілінде жазған ақын болуға тиіс деген еді. Бүл — аталы сөз. Өйткені, X—XI ғасырларда Сыр бойында оғыз-кыпшақ тайпалары мекендеген. Сунақ, Сауран көбіне қыпшақ тайпаларының тұрағы болған. Сырдарияның төменгі ағысындағы Жент, Жанкент оғыздар шаһары еді. 1043 жылы оғыз-қыпшақ тайпалары өзара бүліпіп, оғыздар Мерв, Кавказ жеріне ығысып, қыпшақтар Сыр бойында қалғаны мәлім. Яссауи заманында Сыр (Түркістан) өлкесінде көрінетін іргелі тайпалар осылар. Олай болса, Қожа Ахметтің Қазақстан жерін мекендегсн түркі тайпаларынан шыққандығында дау жоқ. Оның «Диуани Хикметі» түркі мәдениетінің төл туындысы.
Қошламайдүр ғалымлар
Сізни айған түркіні,
Ғарыблардан ешітсең
Ашар көңіл мүлкіні,— деген жерде ақын өз өлеңдерін замандас ғалымдары қолдамаса да түркі тілінде жазғанын айтады.
«Диуани Хикмет» түркі тілінде жазылса, ондағы өлең өлшеулері қазақ фольклорындағы поэзия үлгілерінен алыс емес. Мысалы, ақынның он сегізінші хикмет сөзінің өлшеуі мынадай:
Ғумырым ақыр болғанда (7),
Не қылғаймын, қүдая (7).
Жаным жыда болғанда (7),
Тэнім мұнда қалғанда (7),
Тахта үзре алғанда (7),
Не қылғаймын, құдая (7).
Бұл суфизм поэзиясы дәстүрінде жазылған ғазал.
Өлшеуі — жыр.
Рас, «Диуани Хикметтің» тілінде 7—8 буындық өлен, жолдары үнемі кездесе бермейді. Ақын көбіне 11 —12 буынды рубаи үлгісінде жазады. Мұнысы да казақтың қара өлеңіне жақын өлшем. Қейде ақын 7 буынды өлең жолдарын біріктіріп, 14—15 буынды қара өлеңге айналдырады. Мұнысы түрік арузына еліктеу болуы да мүмкін. Оны анықтау кажет.
Ақындық арыны жағынан келгенде Қожа Ахмет Яссауидің өз замандастары, атап айтқанда, Жүсіп Баласағұннан екі түрлІ ерекшелігі бар. Жүсіп өзінің «Құттыбілік» атты дастанын мүтәкәрриб өлшеуінде жазса, Ахмет «Диуани Хикметін» халық поэзиясы (түркі) тілінде жазып, 7—8, 11 —12 буынды өлең өлшеуін қолданған Жүсіпте дін, суфизм идеясы, жоқ ал Қожа Ахметтің ақындығы суфизм идеясымен тығыз байланысты. Сол себепті оның поэзиясы түрлі, өлшеуі жағынан халық дәстүріне өте жақын болса да, мазмұны мен идеясы жағынан Жүсіптің «Қүтты білігінен» едәуір төмен жатыр. Бірақ біз Яссауидің ақындығын сөз еткенде оның идеясын ғана алмаймыз, көбіне диуанындағы сыншылды сарынды аламыз. Ол XII ғасырдағы түркі тайпаларының поэзия үлгісін жасаған ғажап акын. Бұл ретте оның «Диуани Хикметінің» тарихи-мәдени және әдеби мәні аса зор. Оны тілші, академик Н. Сауранбаев та айтқан. Е. Э. Бертельс Жүсіп Баласағүн мен Қожа Ахмет Яссауидің тілі жөнінде қызық
ойлар айтқан болатьн. Ол Жүсіп дастанының тілін X—XI ғасырларда Жетісу жерінде орнаған Қарахан мемлекетінің поэзия үлгісі десе, Қожа Ахмет тілін XII ғасырдағы Сыр бойын мекендеген түркі (оғыз-қыпшақ) тайпаларының әдебиет үлгісі ретінде бағалаған.
Расында да, XI—XII ғасырларда шығыс Ренессансының
әсерімен Қазақстан жерінде түркі тайпаларының жазба әдебиеті туа бастаған еді. Қожа Ахметтің «Диуани Хикметі» сол мәдени өрлеудің көрінісі болды. Сол себепті бұл кезендегі көне мәдениет жазбаларын зерттегенде, Яссауидің акындығын елеусіз қалдыруға болмайды.
Қожа Ахмет Яссауидің замандастары өз шығармаларын
көбіне араб-парсы тілінде жазған. Иран, тәжік-парсы әдебиеті үлгісінде жазған ақындарды айтпағанда, Мәлік шахтың сарай ақыны Мүиззи (1058—1148), Бұхарадағы Амақ Бұхари (1149, яки 1159 жылы өлген), Хорезмдегі Рәшид Уатуат (1183 жылы өлген) сияқты ақындар да шығысқа көп еліктеген. Дәл осындай тарихи кезеңде Яссауи тәжік-парсы әдебиетінің үлгісін тастап, түркі тілінде күрделі шығарма жазған. Бұл реттен ол өзінен соңғы түркі тілінде жазған акындарға ұстаз болуға лайық. Орта Азия мэдениетінің жарық жұлдызы - Әлішер Науаи Яссауиден 250—300 жыл кейін шыққан еді, Оған дейін Қожа Ахметтің әдеби мектебІ болатын. 146-шы хикмет сөзінде Яссауи өзінің осы жаналығы туралы:
Мускін зағиф Кожа Ахмет,
Иітти пуштыңа рақмет!
Парсы тілні білип-ан,
Куп айтадур туркіні,—
деп жазып, өзінің ұлы ақын екенін көрсетеді.
Бұл әлі қазақ даласында ислам дінінің үстемдік құрып тұрған кезі етін. Түркі тілінде өлен жазған Қожа Ахмет Яссауидің дұшпандары аз болмайды. Түркі тілінде жазу кейбір дін иелерін дінсіздік болып көрініп, олар ақынды қуғын-сүргінге түсіреді.
Міне, өзінің осы күресі, ұлы жаңалығы аркылы Ахмет Яссауи Орта Азия мен Қазақстан жерін мекендеген түркі тайпаларының тілі мен әдебиетінде күрт өзгеріс жасайды. Енді тәжік-парсы поэзиясымен қатар түркі тілінде де бұкара халыққа ұғымды әрі қуатты күшті поэзия үлгісі туа бастайды. Сулеймен Бақырғани Қожа Ахметтен «Хакім ата» деген лақап ат алып, тілінде прозалық тұңғыш роман жазады. Мәдени тұрғыдан алғанда бұл өзгерістің мәні орасан зор болған. Қожа Ахметтің өзі де «мен сөзімді ғуламаларға арнап жазбаймын, бұқараға арнаймын, сол үшін олардан алғыс алып отырамын» деп жазған. Сөзімді ғаріптер, мүскіндер бағалап отыр дегені — сол.
Ахмет Яссауидің ашқан және аштырған теккелері, жетілдірген мүриитерімен алып еріндері арқылы Орта Азия және Волга жағалауындағы өмір сүрген кең өлкедегі түріктер арасында бірлікті, түрік ислам тасаввух әдебімен негіңздерін үйретуде «бірлік бар жерде тірлік бар» екенін дәлелдеген. Ахмет Яссауи, адамды жетістікке жеткізу мақсатымен ишадгарын, сөздерін, пікірлерін ислам дінінің негіздерін және өзі құрған тариқаттың әдебі мен рүкіндерін үйрету мақсатында халық әдебиетін алып, буын өлшемімен таза, халықтың өз тілі түрік тілінде өлең жолдарын жазған.
Хикмет деп аталатын бұл өлеңдерді маңайындағы мүридтері арқылы қағазға түсіріліп, қолдан қолға, ауыздан ауызға, ұрпақтан ұрпаққа, шәкірттері мен дәруіштері арқылы алыстағы көшпенді түріктерге де жеткен. Кейін бұл хикметтер жинақталып «Диуани Хикмет» атымен қолжазба шығармалары дүниеге келді. Құран Кәрімде ........