Педагогика | Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары

Мазмұны
Кіріспе
1тарау. Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары.
1.1. Ежелгі түркі ғұламаларының психологиялық
тағылымдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. XI-XIV ғ.ғ. түркі ғұламаларының психологиялық
идеялары.
(Ж. Баласағұни, М. Қашқари, А. Жүйнеки, К. Иассауи,
Р. Хорезми, Ж. Қоршы, С. Сараи). . . . . . . . . . . . . . . . .
ІІ тарау. Әбу Насыр Әл-Фарабидің ғылыми көзқарастары.
2.1. Әл-Фарабидің психологиялық ой-пікірлері. . . . . . . . .
«Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат» ның маңызды проблемалары (әлеуметтік психология). . . . . . . . . . . . .
Әл-Фарабидің музыка жайлы толғаныстары. . . . . . . . . . .
Әл-Фарабидің медецина саласындағы көзқарастары. . . .
Әл-Фарабидің педагогикалық көзқарастары. . . . . . . . . . .
2.2. Әл-Фарабидің ғылыми салалары туралы ой-пікірлері.
Фараби ғылымдарының шығу төркіні туралы. . . . . . .
Әл-Фарабидің таным процесстеріне көңіл аударуы. . . . .
Әбу Насыр Әл-Фарабидің интелекті сөзінің мағынасы
жайындағы пайымдамасы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Фараби шәкірттері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............. .
Қорытындылаған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . ............. . .
І. Кіріспе.
Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын дейтін ғылымның өз қағидасы бар.
Өміріміздің даму барысын дұрыс түсініп, ғылымның бүгіні мен ертеңін танып, бағдарлап отыруда ғылым тарихында маңызды орын алады.
Расында адамзаттың жинақталған материалдық байлықтары ұшан теңіз болса, оның рухани байлығының қоры да сондай көп. Бұлардың бәрі баршаға ортақ қазына. Сол мәдени мұраны талдап, іріктей білу, оны қастерлеп бағалай білу, халыққа жеткізу – кейінгі ұрпақтың абыройлы міндеті.
Осы кездегі өрені өскен сан салалы ғылым мен мәдениетті жасауға талай елдің, талай ұрпақтың талдау өкілдері қатысты. Орта ғасырда азамат білімінің молайып, ақыл парасатының жетіліуіне орасан зор еңбек сіңірген ғұламалардың бірі-Қазақстан топырағынан шыққан данышпан перзент Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950) болды.
Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамытудағы орынын анықтау, ғылыми мұраларын мұқият зерттеу өте үлкен маңызды жұмыс. Бұл жағдайды білімпаздар өте ертеден – ақ аңғарған сияқты. Сондықтан болуы керек, дүние жүзінің әр түрлі халықтарынынан шыққан оқымыстылар Фараби мұраларын 1000 жыл бойы тынбастан зерттеп келеді. Олардың ішінде араб-парсы тілінде жажылған:
1. Ибн Әл-Надим 995 ж.
2. Әль-Байхаки 1169 ж.
3. Ибн Әл-Кифти 1248
4. Хаджи Халифа 1667
5. Латын тілінде жазылған Венике 1448
6. Камерариус 1638
7. Француз тілінде жазған Козегартен 1844
8. Генрих Зутер 4902 ж.
10. А.Сайылы мен Члкен 1950
11. С.Н. Григорян.12. Хайруллаев 1963 ж.
Қуанрлық бір жай, кейінгі кезде Москваның шығыс зерттеушілері Фараби еңбектерін зерттеу, орыс тілінде аудару жұмыстарын тиянақты түрде қолға алып отыр. Фарабидің Евклид «Негіздерінің» бірінші және бесінші кітіаптарына түсініктеме, «Ғылымдардың шығуы», «Зиялы қаланың тұрғындары туралы кітап», «Мәселелердің түпкі мәні» деген тәрізді бірсыпыра шығармалары орыс тілінде жарық көрді. Фараби мұраларына басқа шет елдерде де көп мән берілуде. Бұл тұрғыда Америкалық ғалым Николас Решер көзқарастары айтуға тұрарлық еңбек. Николас Решер АҚШ-тың Питтсбург университетінің профессоры. Ол көптен бері Фараби және оның шәкірттерінің ғылыми мұраларын зерттеумен айналысып келеді. Николас Решер ұзақ іздеудің нәтижесінде 1962 жылы ағылшын тілінде «Фарабидің аннотацияланған библиографиясы» деп аталатын Фарабиді зерттеушілер үшін құнды еңбегін жариялады. Мұнда 1000 жыл бойында Фараби жөнінде кім не жазды, Фараби шығармалары қай тілге аударылды, оның мұрасы жайындағы алдағы уақыттарда қолға алынбақ жұмыстар жөнінде айтылып, мәселелер қойылды. Николас Решер кітаптың кіріспесінде былай дейді (ағылшын тілінен аударылды):
«Әбу Насыр Мұхаммед Ибн Махамед Ибн Тархан Ибн Ұзлақ
Әл – Фараби » Түркістандағы Фараб (Отырар) қаласында 870 жылдары туған.
Медицина мен фиолософиядан Бағдатта білім алған, ғалымдар Несториан мен Әбу-Бишер Матта Ибн Юниске шәкірт болған, сонан кейін ғалам және сопы (мұсылман мистігі) ретінде өмір сүрген, көбінесе Алепподада тұрған. Әл-Фараби, әсіресе, Аристотельдің (комментаторы) түсіруші ретінде әйгілі, арабтар оны «Екінші ұстаз», яғни бірінші ұзтаз – Аристотельдің ізбасары деп атайды. Ол Аристотельдің логикалық шығармасы «Органонға» және ішінде Птолемейдің «Алмагесі» бар әр түрлі гректің және философиялық еңбектеріне түсініктемелер жазған. Оның үстіне Әл-Фараби ғылымының сан-саласы бойынша өз тарапынан да дербес трактаттар жазды, оның музыка және саяси философия жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Фараби үлкен беделге және атаққа ие болып тұрып, 950 жылы Дамаскіде қайтыс болды.
Фараби мұсылмандардың аса ірі бес – алты философтарының бірі. Маймонидің (Орта ғасырдағы еврей философы – А. К.) айтуынша Фараби еңбектерінің ортағасырдағы еврей ойының дамуы үшін үлкен маңызы болса керек. Оның үстіне бір топ еңбегі орта ғасырларда латын тіліне аударылды, осы арқылы Фараби ағартушыларының (француз ағартушылар А. К.) еңбектеріне тікелей және оның еңбектеріне цитаттар келтірілген басқа авторларға жанама түрде әсер етті.
Фарабиді зерттеу ісіне неміс ғалымдарының еңбек сіңіргенін айтуымыз керек. Морис Штейншнейдер, Фридрих Диететичи, Генрих Зутер, Карл Броккельмандардың Фараби мұраларын игеруде айтарлықтай үлес қосқандығы белгілі.
Республикадағы «Мәдини мұра» бағдарламасына сәйкес, қазіргі кезде шашырап жатқан рухани байлықтарымызды жинақтап алуымыз керек. Осы орайда Әл-Фараби бабамыздың қолда бар еңбектерңн талдап, таразылап игілікке жарату осы күннің өзекті мәселелерінің бірі екені күмәнсіз.
Зерттеу мақсаты: Әл – Фарабидің психологиялық көзқарастарын талдау.
Зерттеу міндеттері:
1. Әл-Фарабиге дейінгі психологиялық ой-пікірлерді қарастыру:
2. Әл-Фарабидің психолгиялық салаларына қосқан үлесін айқындау;
3. Әбу Насыр Әл-Фарабидің әлемдік ғылымға қосқан үлесін нақтылау
Зерттеу объектісі: Түрік ғалымдарының еңбектері.
Зерттеу мәні: Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары.
Зерттеу болжамы: Егерде әлемнің екінші ұстазы Әл-Фарабидің психологиялық пайымдаулары, жалпы ғылым туралы көзқарастарын ғылыми тұрғыда талдаса, ол психология ғылымының қалыптасу тарихына өзіндік үлес болып табылады.
Біздің мақсатымыз, қолда бар материалдарға, мұраларға сүйене отырып, ұлы ғалымның ғылым мен өнердегі қол жеткен табыстарының, мұраларының кейбір қырларын көршілікке түсінікті түрде таныту. Сондықтан да біз көбінесе Фарабидің өзінің таза ғылыми еңбектерінде оның ішінде психологиялық көзқарастарында келтірілген деректерге сүйенеміз.
1.тарау. Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары.
1.1. Ежелгі түркі ғұламаларының психологиялық
тағылымдары
Қазақ халқына психологиялық ой-пікір мәдениеттің тарихы көне ғасырлар қойнауынан басталды. Халқымыздың жалпы даму тарихына сүйене отырып, біз психологиялық ой-пікірлердің қалыптасуына басты үш кезеңге бөліп қарастырамыз.
Бірінші кезең – психологиялық ой – пікірлердің ішкі бастау, түп төркіндері, басы VII-VIII ғ. Басталатын түркі тектес халықтардың бәріне ортақ қоғамдық сананың алғаш дүниеге келу кезеңдері. Бұлар халықтық психология, Орхан Енисей жазба ескерткіштері, Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ж. Баласағұн т.б. ғұламалардың тағылымдары. Екінші кезең – Қазақ хандығы басталып, Қазан төңкерісіне дейін психологиялық ой-пікірдің даму жағдайы. Үшінші кезең – психологиялық ғылымның Қазақстанда өкіметі жылдарында даму тарихы.
VI ғ. Жетісу, Қытай, Орта Азияны мекен еткен ру-тайпалар бірігіп, Түрік қағанаты деген үлкен мемлекет құрды. Солардың бірі «Күлтегін», «Білге қаған», Тоныкөк» дастандары, Құлпытасқа жазылған ескерткіштер. Орхан-Енисей жазбалары деп те аталады. Бұлардың ааторы Иоллығ-Тегін дейтін шежіренші екендігі мәләм болып отыр, бірақ қайда туып, қашан қайтыс болғандығы жөнінде еш мағұлмат жоқ. Шамамен VIII ғ. Орта шенінде өмір сүрген болуы керек. Жазба ескерткіштердің мазмұнын ақарағанда оның да өз заманында білімді адамдардың бірі болғаны байқалады. Білге қаған інісі Күлтегін қайтыс болғаннан кейін (731ж) оны өмірлік есте қалдыру үшін шет жұрттан шеберлер алдырып, Қожа Сайдан ойпатына үлкен ескерткіш орнатады да, мұндағы өсиет сөздері өз ағайыны Иоллығ – Тегінге жаздырады, кейіннен Білге қаған қайтыс болып, інісінің қасына жерленеді. Осы ескерткіштің мәтінін жазған да Иоллығ-Тегін.
Тасқа жазылған дастандардың тәлім-тәрбиелік идеясымен аралас рухани мұратының бірі Қорқыт ата тағылымдары. VII-IX ғ.ғ. төңірегінде Сырдарияның орта және төменгі бойын Жайлаған Оғыз – Қыпшақ тайпаларының мемлекеті болды. Оғыздар арасынан шыққан әйгілі күйші, музыкант, жыр алыбы, аңыз кейіпкері ұзақ өмір сүріп, жазмышқа қарсы күресіп, адамның мәңгі жасауын арман етіп өткен кемеңгер ғұлама Қорқыт еді. Өлім қатері, одан құтылу туралы өзінің асыл ойлары мен тебіреністерін қобыздың зарлы әуеніне қосқан Қорқыт туралы аңыз жырлар, бізге жеткен «Қорқыт ата кітабы». Қорқыт есімі көшпелі қазақ жұртының арасында ерте заманнан – ақ қастерленіп келеді.
Сондықтанда халқымыз:
Жыраудың үлкен пікірі-Қорқыт ата,
Бата алған барлық бақсы, ақын асқан ата.
Таңқалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт ата күй тарқанда,-
деп тегін жырламаған.
Қорқыт ата жеткіншек, жас өспірімдердің жанымен қоса тәннің шығуына, елі мен жерін жан – тәнімен сүйіп, оны қасықтай қаны қалғанша жаудан қорғайтын жау жүрек батыр болғанын аңсайды. Отбасы, ошақ қасының, үй іші тыныс тіршілігінің берекесі, ұрпақ тәрбиесінің әйел жұртының кескін қабілетімен қатар, әдепті көрегенді, адамгершілік, иманжүзділік қасиеттерімен де тікелеі байланысып жатады. Осыған орай Қорқыт ата әйелдердің төрт түріне берген сипаттамасы психология жағынан ерекше көңіл аударады. Мәселен әйелдердің бір тобы отбасының тірегі, үйдің құты, қонақжай, үрім бұтақтары өсіп - өнген жандар болса; екіншісі- ынсапсыз, қанғатсыз; үшіншісі-саудыр салақ, өсекшіл келеді дейді.
1.2. XI-XIVғ.ғ. түрік ғұламаларының психологиялық пікірлері
(Ж. Баласағұн, М. Қашқари А. Жүйнеки, К. Иассуи, Ж. Хоршы,
С. Сараи).
XI-XIV ғ.ғ. Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысыннан бастап, Шығысында Қашқарияға дейінгі кең өлкеде екі ғасыр бойында түрік тайпасының Қарахан мемлекеті өмір сүрді (астанасы Баласағұн қалас). Алғашқы – феодалдық түрік мемлектінде экономикалық, әлеуметтік, саяси-
мәдени, ғылым-білім мәселелері жақсы жолға қойылған еді. Мұндағы ақын жазушылар, ғұлама ғалымдар, сәулетші құрылысшылар, сол кездегі түрік мәдениетінің дамуына зор үлес қосты. Осылардың арасында бұрынғы Кеңес одағын мекендеген түркі тектес халықтардың тәлім – тәрбиелік пікірлерінің игі бастау, түп-төркіні болып табылатын рухани мұралардың ішіндегі қомақтысы Жүсіп Баласағұнидің (ХІ ғ.) «Құтты білік» атты шығармасы. Бұл дидактикалық және этикалық жанрда жазылған шығарма. «Құтты білік» түрік сөздері. Мұның біріншісі «Құтты» сөзі «құт», «бақыт», «құтты» деген мағынаны, екіншісі-«білік» яғни «білім», «кітап» деген мағынаны білдіреді. Дастанның мазмұнын ұғыну қиынға соқпайды, ол көркем қарапайым тілмен жазылған. Жазылу стилі жағынан ол араб-парсы поэзиясымен, әсіресе Фирдоусидің атақты «Шахнамасымен» үндес. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» түркі тілінде жазуы, сөйтіп оның өз ана тілін аса қадір тұтып, құрметтеуі ерекшк атап өтуді қажет ететін жайт. Осы еңбектің оқырман назарын ерекше аударатын тағы бір ерекшелігі мұнда адам психологиясының түрлі жақтарын көрсететін, қызықты деректердің (кісінің көңіл-күйі, қайғы-қасіреті, қуаныш-сүйініші т.б.) молдығы.
Баласағұндық Жүсіптің маральдік – этикалықпсихологиялық қағидалары Ибн Сина мен Әл-Фараби ілімімен сабақтасып жатды. Өйткені аталмыш дастанда адамдардың тәрбиелеу мемлекттік көздейтіннегізгі шығармалардың бірі, зұлымдық барып тұрған әлеуметтік ауру, оны оқу-тәрбие арқылы ғана жоюға болады, адамдардың жақсы қылықтары мен қасиеттерін жетілдіре берсе қоғамды да мемлекетті де жақсартуға болады деп көрсетіледі.
М. Қашқари
Ілік орта ғасырлық Қазақстанда «Құтты білікке» тәлім тәрбиелікке мағынасы жағынан үндес басқа туындылар да болған. Олардың қатарына М. Қашқари, А. Жүйенеки, Қожа Ахмет Иассауилардың (ХІ-ХІІ ғ.ғ.) шығармаларын жатқызуға болады. М. Қашқари түріктер әлемінің ең биік қазыналы жеріне орналасқанын айта келіп, олардың психологиялық ерекшеліктерін былайша сипаттайды: олар көрікті, өңдері ұнамды, жүздері мейірімді, әдепті, үлкендерді құрметтей білетін кішіпейіл, уәделерінде берік тұратын мәрт, ашық, жарқын жандар.
М. Қашқари Түрік этносы жайында зор мақтаныш сезімімен айтады. Олардың ата мекнін, отанына өзінің шығу тегіне деген патриоттық сезімі, этностық сана-сезімі қаншалықты биік деңгейде болғанын жақсы байқауға болады. «Жақсы киімің болса өзің ки», «Ұлым менен үгіт үйрен, тәлім ал», «Ел ішінде білім тарт, ғалым бол», «Ата-анаңды тыңда, сөзін жерге тастама», т.б. іспеттес имандылық мазмұндығын тәліми сөздердің психологиялық астары терең, бұларда адамның ойлауы мен адамның жүріс тұрысы, қасиеттері жан жақты сөз болады.
А. Жүйнеки қазіргі Түркістан маңындағы Жүйнек қыстағынан шыққан. Ахмет Жүйнекидің «Хибатул хакайық» атты еңбегі барлық түркі тілдес халықтарға отақ дүние болып табылатын осы шығарма бұрынғы дастандар мен салыстырғанда өзінің бұқаралық яғни кедей-кепшіктің мұң – мұқтажын көрсетумен ерекшеленді.
Қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының көне Испиджаб, қазіргі сайран жерінде дүниеге келген Қожа Ахмет Иассауи (ХІІ ғ.ғ.) алғашқы ғылым білімді жергілікті ғұлама шайқы Арыстан бабдан алады,есейе келе Бұхарадағы Жүсіп Хамадидің сопылық білімін тереңдетіп, сопы ретінде Иассы (Түркістан) қаласына келіп, Иассауишілік діни тақуалары ағымның негізін салады. Шыңғыс хан мұрагерлері осынау ұлан – ғайыр өлкеде Алтын ....