Әдебиет | Ғалым ағартушы тілші Ахмет Байтұрсынов

Мазмұны

І. Кіріспе............................................................................................................
ІІ.І тарау. Ғалым, ағартушы, тілші Ахмет......................................................
1.1. Ахмет Байтұрсыновтың поэзиясы........................................................
1.2. Ахмет Байтұрсынов қазақ тіл білімінің
қалаушы- сы............................................................................................
1.3. Әдебиеттің әліп биі – асылы Ахмет.....................................................

ІІІ. ІІ тарау. Ахмет Байтұрсынұлының өз қолымен жазған еңбектер.............................................................................................................
2.1. Қазақ тіл ғылымының – атасы.................................................................
ІV. Қорытынды................................................................................................
V. Пайдаланған әдебиеттер.......................................................................
І – ТАРАУ
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ
(1873-1938 ЖЫЛ)
Бұл – алмағайып аласапыран жылдарда алты алаштың айбарына айналған жас ұрпақты қасиетті тіл арқылы ақ жолға бастаған ардақты Азаматтың есімі. Бұл – тарихи тамырын сон-а-ау сақ дәуірінен бермен қарай тартып жатқан Ұлы Даланы еркін жайлаған, танымы терең, бітімі бөлек, рухы биік, жүрегі жомарт жұрттың өрелі өрісін бірінге жалғаған ойшылдың есімі.
Ахмет Байтұрсынов басқаруымен шығып тұрған «Қазақ» газеті қазақ халқының рухани, мәдени, тарихында үлкен орны бар басылым болды. 1923 жылы Мұхтар Әуезов «...... Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысынан оятып, жансыз денесіне қан жүгіртіп,күзгі таңның салқын желіндей шиырықтырған,етек-жеңін жиғызған «Қазақ»газеті болатын.Ол газетінің жаны кім еді? Ішіндегі қажымайтын қайрат,кемімейтін екпін кімнің екпіні еді? Ол екпін ұйықтаған қазақты айқайлап оятуға заман ерік бермеген соң «Маса» болып талай ызыңдап «оятамын» деп ұзақ бейнетті міндет қылып алған, Ахаңның екпіні болатын» - деп жазғанда. «Қазақ» газеті 1917 жылдың шілде айынан «Алаш» ұйымының ресми органына айналды да, көп ұзамай Торғай облыстың Советтері съезінің (шешімін қабылдады) шешімімен жабылды.. Ревком жұмыстарының барысы, экономикалық және ағарту ішіндегі қиыншылықтар туралы мән-жайды хабарлау үшін С.С.Пестовский мен А.Байтұрсынов В.И.Лениннің қабылдауында болған.Олардың хабарларын зейін қоя тыңдағаннан кейін ұлы көсем оларға қазақ оймағын басқаруға қатысты қаулылар дайындау қажеттілігі және оны қазақ тіліне аудару туралы мән – жайды хабарлау үшін С.С.Пестовский мен А.Байтұрсынов В.И.Лениннің қабылдауында болған. Олардың хабарларын зейін қоя таңдағаннан кейін ұлы көсем оларға қазақ оймағын басқаруға қатысты қаулылар дайындау қажеттігі және оны қазақ тіліне аудару туралы ақыл-кеңес береді.
Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметінің белгілі бір кезеңіне маңыз беріп, оны өсіріп тұрған бір уақиға оның 1920 жылдың 7 сәуірінде РКП(б)-ның Орынбор комитетіне партия мүшелігіне алуды өтініп берген арыды.
4 апрель, 1920 жыл
Бұл жеке адамның өтініші қатарына қалмай, совет шындығы ықпал еткен сол тәрізді адамдарының саяси санасы қалай биіктегенін аңғартатын документ ретінде сол кездегі Қырғыз автономдық әскери-рефолюциялық комитетінің органы болып саналатын «Известияның» 1920 жылғы 16-шы соңында жарияланды. Осы санда «Ахмет Байтұрсынов» деген мақала ба-сылды. Онда сол кез үшін Ахмет Байтұрсыновтың партияға кіруге берген арызының маңызы атап көрсетілді.
Алайда, ол Коммунистік партияның биік мақсаттары мен міндеттерін терең түсініп, қызу қызмет ету биігіне көтеріле алмады. Өйткені, 20 – жылдардағы қоғамдық, экономикалық, саяси-рухани, мәдени өмірдегі өзекті өзгеістерді түсініп, ерекше екпін, қиын қопарылыс бой көтере бастаған, бірақ әлі орнығып, қалыптасып үлгірмеген жаңалықтардың мән – мазмұнын, сырқырларын бірден танып, оған ілегу оңай да емес.
Ахмет Байтұрсыновпен заманы, қызметі қатарлас болған революцияшыл ақын С. Сейфуллин оның туғанына 50 жыл, толуына байланыста «Еңбекші қазақ» газетінде мақала жариялап, онда: «...Өзі үшін ұлтшыл болған қулардан бөлініп, Ахмет сол қамы үшін коммунист партиясына кірді. Әрине, Ахмет Коммунист партиясында да көп бала алмады. Көп бала алмайтыны белгілі еді. Ахаң байлардың құлдығында шіріген жарлылардың айғайшысы емес, олардың шоқпаршысы емес, бірақ бойын, кедейін айырмай қазақты ғана сүйетін адал жүрек, ұлтжанды еді. Қалай болса да жазушысы аз, әдебиеті нашар қазақ жырларына «оқу һәм тіл құралдарымен» қалған қызметі таңдай», - деп жазды. Ол юбилярдің көзқарасындағы кейбір үстірттіктерді осалдықтарды, қоғамдық күрделі топтық мүдделерді танып, айырудың әлсіздіктерін де ашып айтты.
Қазақ АССР-і құрылғаннан кейін Ахмет Байтұрсынов 2 жыл бойы республиканың Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің, Қазақ орталық Атқару Комитетінің мүшесі болып жұмыс істеді, одан соң Түркістан Компаниясы Орталық Комитетінің газеті «Ақ жолда », Халық ағарту комиссариаты жанындағы Қазақстан академиялық орталығында еңбек етті.
Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми – творчестволық мұрасын негізінен үш үлкен салаға бөліп қарауға болады. Олар: автордың ағартушы, ғылыми, тілтану, әдебиетанудің алғашқы іргесін қалаушы ретіндегі еңбегі, ақындық және аудармашылық творчествасы.
Білім совет тюркологы академик А.Н.Кононовтың Ахмет Байтұрсыновты көрнектітюркологтардың қатарында еске алып, оның қазақ алфавиттік жүйелеу, оқу құралдарын жасау фонетика мен грамматика саласындағы қазақ мәдениеті мен әдебиеті туралы зерттеулерінің маңызы туралы жазуы да тектен-тек емес.
Кейінгі қоғамдық және басшылық қызметтер атқарған кездерінде де Ахмет ғылым саласындағы жұмыстарын тоқтатпаған, ал 1923 жылы Москвада қазақтың эпостық жыры «Ер сайынды» алға сөзбен, ғылыми түсініктемелермен бастырып шығарған.

1.1. «ҚАЗАҒЫМ, ЕЛІМ.....»
Ахмет өз ұлтының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресте бұқараның жүрегіне қозғау салып, ұйқысынан оятар қаруы - өлең сөз деп түсінді. Қазақ халқының тағдыры, бүгінгісі мен ертеңгісі Ахмет поэзиясының өзегі болады. Ол өзінің ағартушылық, демократтық, гуманистік идеяларын халқына поэзия тілімен жеткізуді қалады. Ақын арманы – «адамның диханшысы» болып халқына қызмет ету.
Адамның диханшысы қырға шықтым,
Көгі жоқ, көгалы жоқ – қорға шықтым.
Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көтеруге құл халықтың.
Ақын «Жиған - терген» өлеңінде осындай ғаріп күйге түсудің себебін іздестіреді. Өткенге қарасам, хандар халықты жөндеп баға алмай, басқаға сатыпты. Бері келген соң шен – шекпенге сатылыпты. Балыстықты сатып алыпты. Ұлық мақсаты, мәз болыпты. Халықтан алым алыпты деп, келеңсіз жайларды көрсетеді. Қабағын түйіп, қаһарын жиып, көкті бұлт торлап тұр. Ел болса, баяғы қалпы, әлі ұйқыда. Дос пен қосты айырмайды. «Түксиген мұртты обыр обып, сорып тұр». Қрғадай қарқылдаған, шешенсіген мырзаларжың жолы үлгі емес. Ол жаңа жол табуға шақырады. «Жолдар бар өзге, жоба бар сөзге, жүрекке деп, ойға жөн» дейді.
Қазағым – елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып.
Қанған жоқ па әлі ұйқың,
Ұйықтайтын бар не сиқың!
1.2. «ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНІҢ РЕДАКТОРЫ
Ахмет байтұрсынов 1910 жылы Орынборға жер аударылып келгеннен кейін ағартушылық іске, ел ішіне ғылым-білім тарату жұмысына ден қоя шұғылданады. Оның қазақ елінің жоғын жоқтапғ санасына сәуле құюға байланысты еңбектері елге тарай бастайды. Ол газет шығару мәселесін қозғайды. Бұл іске оқыған жостар белсене кірісіп, елден қоржи жиналады. Ол газет «қазақ» деп аталады да, редакторлық міндет Ахмет байтұрсыновқа тапсырылып, 1913 жылдың 2 ақпанынан шыға бастайды. Ахмет елге жеткізем, ұқтырсам деген көкейіндегі көптеген мәселелерді енді газет арқылы жария етуге мүмкіндік алады. «Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі» дейтін мағыналы, мәнерлі анықтаманы сол кезде Ахмет Байтұрсынов «қазақ» газетінің оқырмандарына арнап жазыпты.
Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газеті бетінде оқу – ағарту, оқулықтар жасау әліппе, емле, грамматика, жер игеру, кәсіп істеу, қоғамдық күрес, мәдениет, әдебиет мәселелерін тереңнен қозғап, кезіндегі қоғамдық - әлеуметтік ой-рікірге ұйытқы болады. Сондай мақаланың бірі – 1913 жылы Абай туралы жазылған «Қазақтың бас ақыны» атты еңбегі. Бұнда Абайдың тарихи рөлі, рухани болмысымыздағы орны, шығармаларының көркемдік – эстетикалық сипаттары терең талданып, алғаш рет қазақ оқырмандарына таныстырылады. Қазан төңкерісіне дейін шыққан ұлттық газеттердің ішіндегі ең көп жасағаны осы «Қазақ» газеті болды. Патша чиновниктері «Қазақ» газетінің әр сөзін бақылап отырған.....