Қылмыстық кодекс | Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар

Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке
қарсы қылмыстар
Қылмыстық кодекстің тарауында екі түрлі топқа жататын қылмыстардың түрі көрсетілген. Оның біріншісі қоғамдык қауіпсіздікке қарсы кылмыстар. Қоғамдық кауіпсіздік деп — адамдардың қауіпсіз өмір сүруін, бірқалыпты қызметін, радиоактивті материалдарды залалсыз пайдалану, қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше және кауіпсіз пайдалану, сондай-ақ тау-кен неме-се құрылыс жүмыстарын қауіпсіз жүргізуді реттейтін коғамдық катынастарының жиынтығы болып табылады. Бүл коғамдық қауіпсіздікке карсы кылмыстардың топтық объектісі болып табылады. Қоғамдық қауіпсіздікке карсы кылмыстардың тікелей объектісі қоғамдыкқкауіпсіздіктің жекелеген салалары (адам өмірінің және онын кызметінің қауіпсіздік шарттары; ерекше қауіп көзі болып табылатын заттарды пайдалану, өліммен аяқталатын зардап туғызуы мүмкін жұмыстарды жүргізу және т.б.) болып табылады.
Осы толқа жататын кейбір қылмыстардың тікелей объектісі адмның өмірі, денсаулығы болуы мүмкін.
Объективтік жағынан алғанда коғамдык қауіпсіздікке жататын қылмыстардың көпшілігі әрекет арқылы (ҚК-тің 233 және басқа баптары); ал кайсы біреулері әрекеті немесе әрекетсіздік күйде (мысаль: ҚК-тің 245, 246-баптары); жүзеге асырылады. Кейбір қылмыс құрамының нормалары бланкеттік диспозицияға негізделген (КК-тің 245, 246, 251-баптар).
Көптеген қылмыстар құрам жағынан формальдық (ҚК-тің 233, 233-1, 233-2, 234, 237-баптары т.б.), ал қайсыбіреулері материалдық кұрамға (ҚК-тің 245, 244-баптары) жатады.
Қоғамдық қауіпсіздікке және адамдардың жалпы қоғамдық тәртібіне қарсы қылмыстың жалпы сипаттамасы
Терроризм — қазіргі дәуірдегі ең қауіпті кьлмыс түрі болып табылады. Мұндай қылмыстар көп жағдайларда ұлттық шектен шығып халықаралық сипат алуда. Террорлык әрекеттер әр түрлі болуы мүмкін, бірақ оның бәрін біріктірген екі түрлі элемент бар. Оның біріншісі терроризм - мемлекеттік өкімет билігін күйретуге бағытталған; екіншісі — терроризмді жүзеге асыру арқылы яғни террористердің ұйымдасқан, қатыгездік әрекеттері арқылы тұрғындарға үрей, қорқыныш, қорғансыздық сезімін туғызу болып табылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 233-бабы бойынша: «Теорроризм, жарылыс жасау, өрт қою немесе адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не коғамға қауіпті өзге де зардаптардың туындау қаупін төндіретін өзге де іс-әрекеттер жасау, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, ха-лықты үрейлендіру не Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттің немесе халықаралык ұйымның шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалса, сондай-ақ аталған іс-әрекеттерді дәл сол мақсатқа жасаймын деп қорқыту» болып табылады.
Адамды кепілге алу (234-бап)
Адамды кепілге алу халыкаралык маңызы бар қылмыс болып табылады. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы 1979 жылғы желтоқсанда "Адамды кепілге алуға қарсы күрес туралы" халықаралық конвенция қабылдаған.
Қылмыстың тікелей объектісі — кепілге алынған адамдардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігі. Объективтік жағынан қылмыс адамды кепілге алу немесе кепілдік ретінде ұстау арқылы сипатталады.
Кепілге алу — кез келген құқыққа қайшы түрде, күш қолдану арқылы адамды бостандығынан айырылған түсіру болып табылады.
Кепілдік ретінінде ұстау — адамды өз еркімен жүріп-туру мүмкіндігінен күш қолдану арқылы айырып, бостандығынан айыру болып табылады.
Адамды кепілге алу — формальдық құрамға жатады. Кылмыс жәбірленушінің бас бостандығынан айырылған уақытынан бастап аяқталған деп саналады. Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлы адам адамды заңсыз кепілге алғанын және кепілдік ретінде ұстап түрғанын сезеді, біледі және соны тілеп әрекет істейді.
Заңда қылмыстың субъективтік жағының кажетті белгісі — кылмыстың мақсаты тікелей көрсетілген. Ол — мемлекетті, үйымды немесе азаматты қандайда бір іс-әрекет жасауға немесе қандайда бір іс-әрекет жасаудан тартынуға мәжбүр ету болып табылады. Мәжбүр ету әрекет немесе әрекетсіздік түрінде жасалады. Кінәліның мәжбүр ететін әрекеттеріне: мысалы оған ақшалай қаражат немесе наркотикалық заттарды, қару-жарақ, көлік құралдарын беруді немесе біреуді тұтқын орнынан босатып жіберуді талап етулері жатады.
Әрекетсіздікті істеуді мәжбүр етулерге: қылмысты істі тергеуді доғаруды немесе белгілі бір ұйымның қызметін тоқтатуды, саяси, әлеуметтік немесе экономикалық акцияларды жүзеге асырмауды талап етулер жатады.
Қылмыстың субъектісі - 14-ке толған, есі дүрыс адам. Қылмыстық кодекстің 234-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын түрлері көрсетілген: а) осы қылмысты адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша жасауы (ҚК-тің 31-бабының 2-тармағын қараңыз);
б) бірнеше рет (ҚК-тің 11-бабын қараңыз);
в) өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш колдана отырып жасау: жәбірленушінің денсаулығына қасақана жеңіл, орташа ауырлықтағы, ауыр зиян келтіру, ұрып-соғу, оларды суық немесе өте ыстыққ жайларда ұстау, ұзақ уақытқа қол-аяғын байлап, аузын тығындап тастау, т.б.;
г) қаруды (атылатын немесе суық) немесе қару ретінде пай-даланылатын заттарды (таяқ, балта, монтировка және т.б.) колдана отырып жасау;
д) көрінеу кемелетке (18-ге) толмаған адамға қатысты жасау;
е) айыптыға жүктілік жағдайы көрінбеу мәлім әйелге қатысты;
ж) көрінеу дәрменсіз күйдегі адамға (өте жас, кәрі, есалан, ауру адамдарға) катысты:
з) екі немесе одан да көп адамға қатысты. Қылмыстық кодскстің 234-бабының І-тармағында адамды ғана кепілге алғандық үшін жауаптылық белгіленген;
и) пайдакүнемдікпен кемесе жалдану арқылы жасалса. Пайда табудың немесе жалданудың түсінігі ҚК-тің 96-бабыңың 2-ші тармағының «2» тармақшасында берілген.
Қылмыстық кодекстің 254-бабының 3-тармағында адамды кепілге алуды ұйымдасқан топ (караңыз: Қылмыстық кодекстің 31-бабының 3-тармағы) жасаған не абайсызда адам өліміне немесе өзге де ауыр зардаптарға (жәбірленушінің немесе оның туыстарының ауыр науқасқа душар болуы, ауыр дене жарақатын алуы немесе оларға едәуір мөлшердегі мүліктік залал келтірілсе және т.б.) әкеп соққаны үшін жауаптылық белгіленген.
Қылмыстық кодекстің 234-бабының ескертуінде: "Кепілге алынған адамды өз еркімен немесе өкіметтің талап етуі бойынша босатқан адам, егер оның іс-әрекеттерінде өзге қылмыс құрамы болмаса; қылмыстық жауаптылықтан босатылады",— делінген. Осыған орай қылмыстық жауаптылықтан босатылудың шарттары: а) кепілге алынған адамды өз еркімен босату; б) өкіметтің талап етуі бойынша босату болып табылады. Кепілге алынған адамды өз еркімен босату деп кепілге алған адамның кепілге алынған адамды ұстап түруға толық мүмкіндігі бола тұра, оны босатуын айтамыз. Өкіметтің талап етуі бойынша босату да осылай жүзеге асырылады. Кепілге алынған адамды амалсыздан босату өз еркімен босатуға жатпайды.
Кепілге алынған адамы өз еркімен немесе өкіметтің талап етуі бойынша босатқан адамның әрекетінде басқа кылмыс құрамы (мысалы, кепілге алынған адамды зорлауға, оған ауыр, орта, жеңіл дене жарақатын келтіру: адам өлтіруі, қару-жарақ, оқ- дәріні ұрлауы т.б.) бар болса, онда ол осы істеген қылмысы үшін жауаптылыққа тартылады.
Қылмыстық кодекстін 235-бабыньң 1,2,5-тарқтарында көрсетілген қылмыстардың субъектісі болып 16-ға толған, есі дұрыс кез келген адам, ал осы баптың 4-тармағында көрсепілген қылмыстың субъектісі болып — арнаулы субъект (қылмысты әрекеттерді істеуге өз лауазымдық жағдайын пайдаланған лауазым иелері немесе өкімет өкілдері) танылады.
Заңсыз әскерилендірілген құраманы ұйымдастыру (236 бап)
Қылмыстық кодекстің 236-бабында: "Заңсыз әскерилендірілген құрама (бірлестік отряд, жасақ немесе өзге де топ) құру, сондай-ақ ондай құраманы басқарғаны үшін қылмыстык жауаптылық белгіленген. Қылмыстық объектісі - заңмен белгіленген әскерилендірілген құраманы ұйымдастыруды реттейтін қоғамдық қатынастар.
Қылмыс объективтік жағынан мынадай белгілермен сипатталады: а) әскерилендірілген кұрама құру және басқару; б) кұраманың қарулануы; в) мұндай кұраманы кұрудың заяға негізделмеуі.
Әскерилендірілген кұрама деп аталатын немесе суық қарумен қаруланған тұрақты, берік ұйымдасқан адамдардың тобын айтамыз.
Құраманы құру деп оған адамдар тарту, оларды қаруды колдануға үйрету, қару-жарақ жасау, оның немесе олардың қорын жасау әрекеттерін айтамыз. Заңсыз әскерилендірілген құрамға — оның Қазақстан Республикасының заңына қайшы, оған негізделмей құрылған кұрамалар жатады. Әскерилендірілген құраманы басқаруға оған қатысушылардың қызметін бөліп беру, әскери кұрамалардың топтарының, олардың жекелеген мүшелерінің іс-әрекетіне, бұйрықтардың орындалуына бақылау жасау, қарулы қақтығыстарды жоспарлау әрекеттерін жүзеге асырулар жатады.
Қылмыс құрамы жағынан формальдық. Қылмыс заңсыз әскерилендірілген кұраманы — бірлестік, отряд, жасақ немесе өзге топты құру әрекетін істеген уакыттан бастап аяқталған деп танылады.
Субъективтік жағынан тікелей қасақаналыкпен жасалады. Қылмыстың субъектісі — 16-ға толған, кез келген есі дүрыс адам.
Қылмыстық кодекстің 236-бабының 2-тармағында заңсыз әскерилендірілген құрамаға — бірлестікке, отрядқа, жасаққа немесе өзге де топқа қатысқаны үшін жауаптылық белгіленген.
Бұл жерде қатысу деп әскери құраманы құрмаған немесе ондай кұраманы басқармаған адамның құраманың қатардағы жауынгер немесе оның белгілі бір бөлігінің командирі ретінде керінуін айтамыз.
Осы баптың ескертуіне сәйкес заңсыз әскери құрамаға қатысуын ерікті түрде тоқтатқа және қаруы мек әскери жабдығын тапсырған адам, егер оның іс-әрекеттерінде өзге қылмыс құрамы болмаса қылмыстық жауапкершіліктен босатылады.
Бандитизм (237-бап)
Бандитизм – аса қауіпті қылмыстардың бірі. Бұл қылмыстар жылма-жыл өріс алып, кобеюде, оның коғамға аса қауіптілігі сол, банды құрылымы жөнінен тұрақты, қаруланған топ бола тұрып, аса ауыр қылмыстарды жасайды.
Қылмыстың тікелей объектісі — қоғамдық қауіпсіздіқ.
Қосымша тікелей объектісі — адамдардың өмірі, денсаулығы, меншігі, сондай-ақ басқадай мүдделері.
Объективтік жағынан бандитизм бірнеше әрекеттердің жиынтығы бойынша сипатталады: 1) азаматтарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында тұрақты қарулы топ (банда) құру; 2) осындай топтық (банданы) басқару; 3) тұрақты қарулы топқа (бандаға) қатысу; 4)бандылық топқа кіретін адамдардың біреуінің болса да қарулануы.
Қаруланған банда деп екі немесе одан көп адамдардың алдын ала келісіп азаматтарға немесе ұйымдарға бір немесе бірнеше шабуыл жасау мақсатында құрылған қаруланған, тұрақты топты айтамыз.
Банданы құру деп бандыны жарақтау, оларды қарумен жабдықтау, бандының құрамына мүшелер тарту, банды мүшелерінің рөлдерін белгілеу олардың істейтін қылмыстарын жоспарлауды айтамыз. Бандыны құрушы, әдетте оның үйымдастырушысы болып табылады.
Банданың тұрақтылығы қаруланған топтың мүшелерінің қылмысты іс-әрекеттерді жүзеге асыру жөніндегі келісімінің нәтижесі арқылы анықалады.
Банда мүшелерінің алдын ала келісім арқылы жасайтын бір немесе бірнеше қылмысын қылмыстық іс-әрекет деп айтамыз.
Бандаға кіретін топ мүшелерінін ең болмағанда біреуінің атылатын немесе суық қарумен қарулануы негізгі шарт болып табылады. Қаруға, сондай-ақ әр түрлі жарылғыш құралдары да жатады.
Бандитизм құрамы құрылысы жөнінен келте қылмыс құрамына жатады. Сондықтан да қылмыс қарулы топ (бандыны) құрған уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Бұл жерде қарулы топқа кіретін банда мүшелерінің біреуінің болса да қарулануы жеткілікті. Банда құрылған уакыттан бастап бандалық топ басқа бір қылмысты істеп үлгермегеніне қарамастан1 бандитизм құрамы аяқталған деп табылады.
Бандыны басқару деп құрылған банданың қылмыстық іс-әрекеттерінің оперативтік бағытын белгілеу, банда шабуыл жасайтын нақты объектілерді таңдап алу, шабуылды жүзеге асыратын тәсілдерді ....