Экономика | Кәсіпкерлік қызметтi қолдау мен дамытуды жетілдіру

Мазмұны

1 тарау. Кәсіпкерлік қызметтің дамуының экономикалық мазмұны
1.1. Кәсіпкерлік ұғымы, мәнi және экономикалық мазмұны
1.2. Кәсіпкерлік түрлерi мен олардың ерекшелiктерi
1.3. Қазақстан Республикасында iскерлiктi ұйымдастырудың
ұйымдық формалары.

2 тарау Кәсіпкерлік қызметке салық салу ерекшеліктері
2.1. Кәсіпкерлік қызметке арналған арнаулы салық режимі
2.2 Кәсіпкерлік қызметке салынатын салықты есептеу әдісі
2.3 Кәсіпкерлік қызметке салынатын салықтардың салық кезеңі

3 тарау . Кәсіпкерлік қызметтi қолдау мен дамытуды жетілдіру және тиімділігін бағалау жолдары
3.1. Кәсіпкерлік қызметтi қолдау мен дамытуды жетілдіру жолдары
3.2. Кәсіпкерлік қызмет тиімділігін бағалау жолдары


Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ....

1 тарау Кәсіпкерлік қызметтің дамуының экономикалық мазмұны
1.1. Кәсіпкерлік ұғымы, мәнi және экономикалық мазмұны

Кәсіпкерлік экономикалық қызметтiң басқа түрлерiмен салыстырғанда өзiнiң жылдамдығымен және инисативалылығымен ерекшеленедi. Кәсіпкерлік мен үнемi жаңа өнiмдi, технологияны, сапаны, рыноктi, бағаны, сондай-ақ тұтынушыларды, материалдарды, құрал-жабдықтарды, транспортты, ғимараттарды, ақпараттарды, байланысты және тағы басқаларын iздестiру үстiнде болады.
Адам Смит iскерлiктен түскен пайданы жеке меншiк иесi - Кәсіпкерлік менге оның қым-қиғаш қызметi мен коммерцияық идеяларын iс жүзiнде асыру жолындағы тәуекелi үшiн қоғамның берген ақысы деп атады. Басқару саласындағы iрi маман Макс Вебер Кәсіпкерлік тi ақыл -ойдың дәнiн себушi ретiнде бағалаған. Жоғарыда айтып кеткен Иозеф Шумпетер iскерлiктi экономиканың басты факторы, оның дамуының негiзгi қозғаушысы еп санаған. Белгiлi ағылшын экономисi Джон Мейнард Кейнс iскердiң бойында болуы тиiс төмендегiдей негiзгi қасиеттердiң астын сызып айтқан: абайлай бiлу, алдын болжай бiлу, есептей бiлу, өркениетке ұмтылу, тәуелсiздiк, алдағы күнге сенiммен қарау, iлкiмшiл болу, ұқыптылық, жиған ауқатын мұрагерлерiне қалдыру ниетiнiң болуы [1].
Нағыз Кәсіпкерлік меннiң бойынан табылатын осы қасиеттер тiзбесi сырттан қарап түрған бақылаушының бойында секем туғызуы ықтимал. Өйткенi, оның ойынша iскерлiкте тек қана ешқандай бiлiмi, тәжiрибесi, аами қасиеттерi жоқ, шала сауатты адамдардың жолы болады. Шынында да, қазiргi хаос билеген, заңның орындалмайтын амағайып кезеңiнде, тауарлық игiлiктерге қол жеткiзудiң тәртiбi жасалмаған жағдайда, iскерлiк әдеп, пен моральдiң сақталмауы арсыздықтың етек алуына жол ашып түрғанда мафиялық құрылымдар табысқа жетуi мүмкiн. Алайда бұл уақытша нәрсе.
Тауарлар мен қызмет көрсетудiң өркениеттi рыногi қалыптасқан кезде бәсекелестiк пайда болады, тиiстi заңдық қағидаттар қабылданады. Сол кезде бiрқалыпты нарықтық орта қалыптасып, жоғарыдағыдай iс-қимылдар орын алмайы. Ал жоғары кәсiби шеберлiлiк жарамсыз iскерлiктi нарықтан ысырып тастайды [5-8].
Кәсіпкерлік немесе iскерлiк – бұл өзiндiк инициативалық, өз мүлкiнiң жауапкершiлiгi аясында жүзеге асатын, жекелеген адамзаттардың немесе олардың топтарының пайда немесе басқалай түрiнде экономикалық олжа табуға бағытталған кез келген қызметi.
Сонымен қысқаша айтқанда Кәсіпкерлік - нарықтық экономика жағдайында адамның пайда табуына, пайда алуға негiзделген экономикалық қызметi.

1.2. Кәсіпкерлік түрлерi мен олардың ерекшелiктерi

Бiздiң Республикамыздың көптеген азаматтардың пiкiрiнше Кәсіпкерлік – коммерциялық қызмет ретiнде санайы. Кәсіпкерлік нарықтық қатынас жағдайында экономиканың барлық жақтарын: өндiрiс, өнiм тарату, қаржылық қамтамасыз ету, қамсыздандыру, қызмет көрсету, жұмыс орындау және өнiмдi өндiрумен, бөлумен, айырбаспен және тұтынумен байланысты қызметтiң басқа да түрлерiн қамтитын көп қырлы қызмет [11-18].
Қызметтiң мәнiне байланысты Кәсіпкерлік өндiрiстiк, саудалық, қаржылық, делдалдық, және сақтандырулық болып бөлiнедi. Ендi олардың әрқайсысының мазмұнын қарастырайық:
Өндiрiстiк Кәсіпкерлік . Өндiрiстiк Кәсіпкерлік ке негiзiн материалдық, рухани және интеллектуалдық өндiрiс құрайтын iскерлiк қызметтiң түрi жатады. Бұл -iскерлiктiң қоғамдық түрғыдан алғана ең қажеттi, өте салмақты, күрделi, сондықтан да бiршама ауыр түрi. Егер өндiрiстiк Кәсіпкерлік болмаса, мысалы, коммерциялық Кәсіпкерлік тiң материалдық негiзi болмас едi.
Өндiрiстiк Кәсіпкерлік бұл негiзiнен алғанда, өнеркәсiптiк және ауыл шаруашылық өнiмдерiн шығару. Өндiрiстiк Кәсіпкерлік бұл тұтынушыларға өткiзiлетiн өнiм, тауар, жұмыс, ақпарат, рухани (интелектуалдық) игiлiктердi өндiру процесiн ұйымдастыру және iске асырумен айналысатын iскер. Кейбiр iскерлер өнiм өндiрумен және дайындаумен өздерi айналысады, бiрақ бұл бiрдi—екiлi жағдай ғана. Көпшiлiк жағдайда жағдайда өндiрiстiк iскерлер өз Кәсіпкерлік iне отбасы мүшелерiн, туған-туыстарын (мысалы, шаруа қожалықтарында) тартады, сондай-ақ жалдамалы жұмысшылардың қызметiн пайдаланады.
Өндiрiстiк Кәсіпкерлік тiң принциптiк схемасы төменде берiлiп отыр (схема 1).
Өндiрiстiк Кәсіпкерлік тiң принциптiк схемасы





М Др Рс Т

Дм Дт
До ОС



1-схема

Шартты белгiлер:
М- өндiрiстiң айналым қоры;
Дм- айналым қорды сатып алуға
арналған ақша;
ОС- өндiрiстiң негiзгi қоры;
До- негiзгi қорды алуға немесе
жалға алуға арналған ақша;
РС- жалдамалы жұмысшылар;
Др- жалдамалы жұмысшылар-
дың еңбек ақысы;
Т- тауар, сатылуға тиiстi өн-
дiрiс өнiмi;
Дт- тауарды сатудан түскен
ақша;

Өндiрiстiк Кәсіпкерлік тi жүзеге асыру үшiн өндiрiстiң бiрқатар факторларын сатып алуы керек. Бiрiншiден, материалдар, энергия, жартылай фабрикаттар және басқа өндiрiстiң дайын өнiмдерi, яғни қосымша қор (схемада-М) керек. Бұл үшiн Кәсіпкерлік мен ақша (Дм) төлеуi тиiс. Екiншiден, өндiрiс негiзгi қорсыз (ОС) –жерсiз, техникасыз өндiрiстiк ғимаратсыз, құрал жабдықсыз және тағы басқаларсыз өмiр сүре алмайды. Егер iскерде бұлардың барлығы жоқ болса, онда сатып алуға немесе жалға алуға тура келедi. Бұл үшiн де ақша (До) керек. Өз меншiгiндегi негiзгi қор ұзақ уақыт бойы қызмет етедi, сондықтан Кәсіпкерлік меннiң шығыны белгiлi –бiр өндiрiлген өнiмнiң көлемiне аммортизациялық аударым көлемiмен анықталады. Үшiншiден Кәсіпкерлік мен өндiрiстi жүргiзу үшiн жұмысшылар жалдауы (РС) қажет, олардың еңбек ақысы (ДР) да төленуi тиiс. Осы шығындардың үстiне iскер өз еңбегiнiң де ақысын енгiзуi қажет. Өйткенi, iскерлiк қызметке кететiн кез-келген шығын өнiмнiң өзiндiк құнына кiредi [4-8].
Онан әрi ақпарат алуға, алынған материалдар мен дайын өнiмдердi сақтауға және тасмалдауға, негiзгi қорды жөндеуге, пайдалануға және басқаларына шығын шығару керек болады. Өндiрiстiк iскерлiк дайын өнiм (Т) алып, оны өткiзгеннен кейiн нәтижесiнде Кәсіпкерлік меннiң ақшалай қаржы (Дт) табуы мен аяқталады. Барлық өндiрiстiк iскерлiктiң мәнi өндiрiс өзiн –өзi ақтап, Кәсіпкерлік менге белгiлi –бiр пайда әкелуiнде жатыр. басқаша айтқанда, бұл жағдайда Дт- Дм, До,Др, қосымша шығындар мен салықтан көп болып, iскердiң табысының (Пп) көлемiндей болуы керек, басқа жағдайда iскерлiк өзiнiң мәнiн жояды.
Қол өнер және жеке өндiрiстiк iскерлiк кәiспорынды тиiстi сандық түрғыдан тiркеусiз де ашуға болады. Алайда, орта және iрi өндiрiстiк Кәсіпкерлік те iстiң бұл формалды жағын айналып өту мүмкiн емес.
Өндiрiсiтiк Кәсіпкерлік - қолға түсе бермейтiн және қымбат өндiрiс факторын қажет ететiн өте күрделi және ауыр iс. Әлбетте, осындай себептер қазiргi жағдайда Қазақстанда өндiрiсiтiк iскерлiк өсуiне қол байлау болып отыр. Бұған қоса жаңадан пайда болған Кәсіпкерлік мендердiң төмен бiлiктiлiгi, өндiрiстiк қызметтiң әлi де беделге ие болмауы, жеңiл пайда табу көздерiнiң баршылығы. Кәсіпкерлік тiң бұл түрiне iскерлердi көбiрек тартуға кедергi келтiруде. Сонымен қатар, өндiрiстiк iскерлiк кез-келген мемлекет экономикасының және жалпы Кәсіпкерлік тiң негiзi болып табылады. Сондықтан да егре сол сәтндегi арзан табысты ойламай, болашағы мол түрақты Кәсіпкерлік ке ұмтылатын болсақ, онда дәл өндiрiстiк iскерлiктi дамыту өте қажет.
Коммерциялық Кәсіпкерлік . Коммерциялық немесе саудалық Кәсіпкерлік - бұл тауарларды сату мен сатып алуға байланысты iскерлiк. Коммерция өзiнiң бастапқы мағынасында сауда ұғымын бiлдiредi, ал коммерцант- сауда, тауар айырбастау, тауар ақша операцияларымен айналысатын саудалық iскер, Кәсіпкерлік мен. Коммерциялық Кәсіпкерлік өндiрiстiк Кәсіпкерлік пен тiкелей байланысты. Өйткенi,өндiрiлген тауарды ақшаға өткiзу немесе басқа тауарларға айырбастау керек. Дәл осы саудалық iскерлiк тауарға деген сұранымды анықтап, қандай да бiр болсын өнiмнiң түрiн өндiрудi көбейтуге немесе керiсiнше шектеуге әсер етедi. Коммерциялық iскерлiктiң принциптi сызбасы қажеттi факторлардың аз болуына байланысты өндiрiстiк бинеске ақарағанда әлде қайда қарапайым. Жалпы алғанда, ол төмендегiдей көрiнедi (схема-2).
Коммерциялық бизенстiң принциптi схемасы

Т Т
Дф Дт


2- схема

Шартты белгiлер:
Т- тауар;
Дф- тауар иесiне берiлген ақша;
Дт- коммерциялық iскерден (коммерсанттан) сатып алынған
тауар үшiн берiлетiн ақша.

Сауда операциясының негiзгi формуласы: сату кезiнде тауар-ақша және сатып алу кезiнде- ақша-тауар. Коммерциялық Кәсіпкерлік те сату –сатып алу операциясынан басқа тауар-тауар (тауар үшiн-басқа тауар немесе қызмет) формласы бойынша тауар айырбастау, бартер жүзеге асырылады [2].
Коммерциялық iскерлiктiң өзегi тауар бағасының айырмасы болып табылады. Мысалы, өнiмнiң кейбiр түрлерiн өндiретiн жерлерде сол өнiмнiң бағасы басқа ауданарға қарағанда әлде қайда арзанырақ болады, мiне, коммерсанттар осы жағдайды пайдаланады. Келесi жағдайда (яғни, тауарды сатып алу-сату iрi партиямен жүзеге асырылады) және бөлшек сауда арасындағы айырмашылықты айтуға болады. мұндай жағдайды белгiлi –бiр тауардың бағасы бөлшек сауаға қарағанда көтерме саудада әлде қайда төмен. Бағаның бұл айырмашылығында тауарды арзанырақ бағаға сатып алып зжәне одан әлде қайда жоғарырақ бағамен сататын коммерсант (саудалық Кәсіпкерлік мен) әлбетте пайдалана бiледi.
Былай қарағанда қарапайым көрiнетiн коммерциялық Кәсіпкерлік (арзан сатып алдым- қымбат сатамын) шын мәнiсiнде iлде қайа күрделi.
Сұранысқа ие тауарды тауып, оны сатып алу, оны сақтау, тасмалдау, сауда кәсiпорнына жеткiзу, сату алдынағы дайындық, сатып алушыларға қызметкөрсету-мiне, коммерсанттың күш-жiгерi мен шығынының толық емес тiзiмi осындай. Мұның үстiне егер сол Кәсіпкерлік меннiң өзiнiң және жалдаған жұмысшыларының еңбек ақысына кететiн, сауда орындарын және басқа құрал –жабдықтарды алу немесе жалға алуға, оларды күтiп баптауға, сатып алушыларға саудадан кейiн көрсетiлетiн қызметке (тауарды үйiне жеткiзу, орнату, кепiлдiк беру), сауда операцияларының құжаттық дайындалуына кететiн шығындарды, сондай -ақ салықты қоссаңыз, онда коммерсанттың қызметi iс-жүзiнде сауда Кәсіпкерлік iнiң принциптi схемасына қарағанда әлде қайда күрделi болып шыға келедi.
Жалпы, коммерцияда өндiрiстiк iскерлiктегiдей де Кәсіпкерлік тiң көп факторлары жұмсалады.
Қаржылық iскерлiк. Саудалық Кәсіпкерлік ке әлде қайда жақын түрған қаржылық iскерлiк болып табылады. Өйткенi, оның негiзiнде сатып алу-сату жатады. Бiрақ, мұнда ақша, валюта, бағалы қағаздар сиқты ерекше тауарлар айналымға түседi [11].
Өндiрiстiк, коммерциялық және iскерлiк қызметтiң басқа түрлерiн жүзеге асыру ақшалық (қаржылық) көзердi керек етедi. Шикiзат пен материаларды сатып алу, ғимараттарды жалға алу, жалдамалы жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу және басқа iскерлiк жұмыстар ақша көздерiн түрақты жұмсауды қажет етедi. Әрине, әлде бiр Кәсіпкерлік мен өз iсiн жүргiзу үшiн жеткiлiктi мөлшерде ақша көздерiн иеленген деп ойлаймыз.
Алайда, тәжiрибе көрсетiп отырғандай, белгiлi –бiр Кәсіпкерлік -операцияның басталуынан оның аяқталуына дейiн жеткiлiктi дәрежеде ұзақ уақыт кетедi, сондықотан да операция аяқталғаннан кейiн ақшаны алғанға дейiн Кәсіпкерлік менге қолда бар қаржы ресурстары жетiспеуi мүмкiн, осыған қарай ол заемдық көздердi iздестiрудi бастайды. Дәл осындай жағдай, iскер өз қолында отандық валютадағы жеткiлiктi мөлшерден қаржы көздерiн ұстап отырса да, шетелдiк шикiзат пен материалдарға есеп айырысу үшiн шетелдiк валютаны сатып алғанда да ұшырасады. Одан әрi Кәсіпкерлік мен белгiлi –бiр табыс табу үшiн өзiнiң қолындағы бос жатқан ақшаны пайыз алу аясында банкiге салады немесе акция, басқа да бағалы қағаздарды сатып алады. Мiне, осындай, сондай-ақ көптеген басқа жағдайларда ақша көздерiнiң рыногы пайда болады. Онда ақша, заем сату және сатып алу, валюта айырбастау жүргiзiледi. Осындай рынокте өз Кәсіпкерлік iн жүргiзетiн және қарыжылық Кәсіпкерлік операциясын жүргiзу есебiнен пайда табатын қаржылық iскер жұмыс iстейдi [8].
Қаржылық iскерлiктiң негiзгi мазмұны мен принцитi схемасы мынадай:
Кәсіпкерлік мен (схема-4) ақша көздерiн (ақша, шетелдiк валюта, бағалы қағаздар) оның иесiнен ақшалай соммаға (Дф) сатып алады. Содан соң сатып алынған ақша көздерi сатып алушыларға Дф-дан асып түсетiн Дт-ға сатылады. Дт мен Дф –ның арасындағы айырмашылық қаржылық Кәсіпкерлік меннiң тапқан пайдасы болып есептелiнедi.
Қаржылық Кәсіпкерлік тiң принциптi схемасы

Дс Дс
Дф Дт

3- схема
Шартты белгiлер:
Дс-ақша көздерi;
Дф- ақша көздерiн сатып алғаны үшiн Кәсіпкерлік меннiң төлеген ақысы;
Дт- Кәсіпкерлік мен-қаржыгерден ақша көздерiн алғаны үшiн сатып
алушының төлеген ақысы;

Кәсіпкерлік мен несиелiк iскерлiктi жүзеге асыру барысында салымның кейiннен қайтарылуын қамтамасыз ете отырып, депозиттiк пайыз түрiнде салым салушыларға белгiлi-бiр сыйлық төлеу үшiн өзiнiң ақшалай салымын (Дс) пайдаланады. Бұдан соң ақшалар несие түрiнде депозиттен жоғары несиелiк пайыз үшiн берiледi.
Несиелiк (Дт) және депозитивтiк (Дф) несиенiң арасындағы айырмашылық қаржылық iскер –несие берушiнiң тапқан пайдасы болып табылады [21].
Әрине, бұл жерде қаржылық iскерлiктiң барынша жалпы ортақ сызбасы көрсетiлiп отыр. Шындығында мұның барылығы өте күрделi. Қаржы көздерiн операциялай бiлу- қаржылық шаруашылық және заң жүйесi бойынша арнаулы бiлiмдi қажет ететiн өте жауапты және iлкiлiмдiлiктi iс.
Қаржылық iскерлiк Қазақстанда қалыптасу және бастапқы даму кезеңiн бастан кешiруде. Тiптi қазiрдiң өзiнде коммерциялық банктер өз жұмыстарын дұрыс ұйымдастыра алмағандықтан жабылып қалуда. Алайда, соған қарамастан, мемлекет иелiгiнен алу және жекешелендiру, кәсiпорындарды акционерлендiру, жеке Кәсіпкерлік тiң пайда болуы мен дамуы және осы жанғаруларға байланысты акцияларды, басқа бағалы қағаздарды (мысалы, купондар) сатып алу-сату операцияларының кең етек жаюы, несиелiк қарым –қатынастар мен валюталық операциялардың кеңiнен жүргiзiлуi қаржылық Кәсіпкерлік тi дамыту үшiн нақты негiз бола алады.
Делдалдық Кәсіпкерлік . Жоғарыда қарастырылған Кәсіпкерлік тiң өндiрiстiк, коммерциялық (саудалық) және қаржылық түрлерi iскерлiктiң тағы бiр түрi делдалдық Кәсіпкерлік тi дүниеге әкеледi. Бұл Кәсіпкерлік өндiрiстiк, сауда-коммерциялық, қаржы-несиелiк сияқты әр түрлi салаларда жүзеге асырылады. Оның негiзгi ерекшелiгi –мұнда Кәсіпкерлік тiң материалдық-заттай элементi болмайды.
Делдал өзi өнiм өндiрмейдi, тауар, валюта немесе бағалы қағаздармен сауда жасамайды, несие берумен айналыспайды. Оның ролi мен мiндетi- осы операциялардың жүргiзiлуiне және бiтiм жасауға мұрындық болу. Бұл жерде Кәсіпкерлік тiң дәнiн себушi-елдал әкелетiн ақпарат [22].
Сатып алушы, тұтынушының жағында, екiншi жағынан өндiрушi тауар сатушының жағында түратын делдал оларды iскерлiк бiтiмнiң аясына әкелiп қосады. Сондықтан да делдалдық Кәсіпкерлік тiң принциптi схемасы байланыстардың саны және мәнi жағынан аса күрделi емес (схема-4).

Делдалдық Кәсіпкерлік тiң принциптi схемасы
И
Дф Дф
Дт Дт

4- схема
Шартты белгiлер:
И - ақпарат;
Дф- ақпарат үшiн ақы;
Дт – делдалдық үшiн ақы.

Делдал-Кәсіпкерлік меннiң мақсаты – тауар мен қызмет көрсетудiң мөлшерi және оларды сатудың шарты (бағасы жеткiзулi және тағы басқа), сондай-ақ оларға деген сұраныстың деңгейi туралы ақпарат алу. Сондықтан да ақпарат делдалдық Кәсіпкерлік тiң басты факторы болып табылады. Өндiрушiден немесе тауар және қызмет көрсетушiден ақпарат алу, ақы төлеу (Дф) арқылы жүргiзiледi.
Алайда, көбiнесе ақпаратүшiн ақы 0-ге тең болады (Дф0), өйткенi өндiрушi немесе сатушы өз тауары мен қызметiн өткiзуге мүдделi, сондықтан да ол ақпаратты тегiн беруi мүмкiн.
Сатушының немесе өндiрушiнiң ақпаратын (И) алған делдал тауар немесе қызметтi сату үшiн сатып алушыны iздейдi. Сонымен бiр мезгiлде ......