Экономика | Кәсіпорында шикізатты кешенді пайдалдану мен қалдықсыз технологияларды қолданудың экономикалық тиімділігі

Мазмұны

Кіріспе......................................................................................................................
1 Кәсіпорында шикізатты кешенді пайдалану мен қалдықсыз
технологияларды қолданудың мәні мен мазмұны............................................
1.1 Қалдықсыз технологияларды ұйымдастыру, ондағы өндірісті
құру.......................................................................................................................
1.2 Шикізатты кешенді пайдалану мен қалдықсыз технологияның
экономикалық тиімділігі ....................................................................................
2 Кәсіпорындардың құрал - жабдықтарын технологиялық қайта
жабдықтардан өткізу...........................................................................................
2.1 Қазақстан Республикасындағы шикізат кешендері.......................................
2.2 Қәсіпорындағы өндіріс қалдықтарынан экологияны қорғаудағы өндірісті
ұйымдастыру......................................................................................................
3 Кәсіпорында қалдықсыз технологияларды ұйымдастыру бойынша
шикізаттарды кешенді пайдалану жолдары....................................................
3.1 Қалдықсыз технология бойынша өнімді өндіру............................................
3.2 Қазақстанда шикізатты кешенді пайдалану мен дамыту
жолдары..............................................................................................................
Қорытынды..............................................................................................................
Пайдаланылған әдебиетттер тізімі.............................................................................

1 Кәсіпорында шикізатты кешенді пайдалун мен қалдықсыз технологияларды қолданудың мәні мен мазмұны

1.1 Қалдықсыз технологияларды ұйымдастыру, ондағы өндірісті құру

Қазіргі кезде қалдықсыз өнім өндіретін технологиялар шығарылуда.
«Қалдықсыз технология» термині ең алғаш 1972 жылы Ресей ғалымдары Н. Н. Семенов және Н. В. Петросянов – Соколовтар ұсынған. Ал батыс Еуропа елдерінде қалдықсыз технология теримнінің орнына «таза және едәуір таза технология » термині қолданылады. «Қалдықсыз технология» дегеніміз – адам қажеттілігіне қажетті табиғи ресурстарды және энергияны ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету мен қоршаған ортаны қорғауда ғылыми әдістерді және құрралдарды тәжірибелік тұрғыда қолдану болып табылады.
Ғылыми әдебиеттерде басқа да терминдер кездеседі, мысалы «Қалдықсыз технологиялық жүйе» (ҚТЖ). Қалдықсыз технологиялық жүйе дегеніміз – бұл шаруашылық іс әрекеттер нәтижесінде қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізбейтін бөлек өндіріс немесе өндірістер жиынтығы. Қалдықсыз технология түсінігіне тек қана өндірістік үрдістер бойынша емес сонымен қатар бұл түсінікке соңғы өнімді жатқызуға болады.
Өндірістің қалдықсыз деңгейін бағалау өте күрделі мәселе болып табылады және өндірістің барлық салаларына бірдей жүргізіле бермейді.
Жалпы өндірістің қалдықсыз жұмыс ітеу деңгейін кешенді түрде бағалау мыналарға негізделуі қажет:
- тек қалдықсыз деңгейін ғана емес, сонымен қатар табиғи ресурстарды пайдалану деңгейін есептеу;
- қарапайым материалдық балансқа негізделіп өндірісті бағалау, яғни соңғы өнімнің шикізаттар және жартылай фабрикаттарға қатынасын анықтау;
- қалдықсыз деңгейін әр өнім бөлігіне шаққандағы қалдық саны арқылы;
Қалдықсыз деңгейін нақты анықтау үшін қалдықтардың улылығына түзетулер енгізу керек. Тек қана салмағы арқылы білу мүмкін емес, мысалы, содалық өндіріс қалдықтары және гальваникалық цехтарда жасалған қоспа. Бір өнім шығаратын бір текті өндірістердің технологиялық сызбаларына салыстырмалы талдау жасау үшін олардың жобалау сатысындағы қалдықтардың зияндылығына түзетушілік коэффициент қолдану мүмкін.
Энергетикалық шығындарды есептеу үшін қалдықсыз коэффициентін ескере отырып өнімнің энергосыйымдылығын қарастыру қажет, тек осы жағдайда ғана қарастырылып отырған өнімнің қалдықсыз жұмыс істеуінің объективті көрсеткіштерін алуымыз қажет. Электроэнергия өндірісіндегі жылу энергия станцияларының қоршаған ортаны ластау ауқымы, өндірісті жаңарту арқылы қол жеткізген экологиялық басымдылықтарды минимумға әкелуі мүмкін. Мысалы, түсті металлургияда қалдықсыз деңгейін шикізатты кешенді қолдану коэффициенті арқылы білеміз. Көмір өндіретін өндірісте осы коэффициент 77 % - дан аспаса ол қалдықсыз болып саналады.
Қалдықсыз технологиыларды құрудағы негізгі қағидалар да шикізатты кешенді пайдалану түбегейлі және жұмыс жасап тұрған технологияларды жаңарту, тұйықталған су және газ айналым циклондарын құру, кәсіпорындарды кооперациялау және аумақтық өнірісті құру жатады.
Шикізатты кешенді пайдалану. Өндіріс қалдықтарына белгілі бір себептерге байланысты қолданбаған немесе қолданып бітпеген шикізаттың бір бөлігі жатады. Сондықтан да шикізатты кешенді пайдалану проблемасы экология жағынан да, экономика жағынан да маңызды мәселе болып табылады. Табиғи ресурстарды кешенді пайдалану қажеттілігі, біріншіден, қоршаған ортаны ластап жатқан өндірістік кәсіпорындардың көлемінің өсуіне, екіншіден,оны тиімді жұмсауына тығыз байланысты болады. Өйткені минералды шикізаттар қоры шектелген. Қазіргі кезде шикізаттар бағасы тоқтаусыз өсуде. өз кезегінде бағалардың өсуі қалдықсыз технологияның тез дамуына әкеледі.
Қалдықтардың негізгі көздеріне мыналар жатады:
- шикізат қоспалары, яғни дайын өнім алу үшін осы өндірісте қолданылмайтын компоненттері;
- үрдістің толық жүрмеуі;
- қолданбайтын заттарды қалыптастыратын химиялық реакциялардың пайда болуы.
Шикізатты ұтымды және кешенді пайдалану оның қолданылатын санын азайтуға, дайын өнімдердің ассортиментін көбейтуге, бұрін қалдықта кеткен шикізат бөлігінен жаңа өнім шығаруға ықпал етеді. Мысалы, түсті метеллургияда әрқашанда минералды шүикізаттан алынатын элементтер саны өсіп отырады. Құрамында мысы бар рудаға – 25 элемент кіреді, оның ішінен 21 – элементі алынады. Полиметаллургиялық шикізаттардан 18 элемент алынады және 40 – тан аса өнімдер алынады. Түсті металлургиядағы шикізаттардан алынатын пайдалы элементтер үлесі ең жоғары болып табылады. өндірістік үрдістің әр бір сатысында өнім шығарудың жүруіне радикалды құрал болып технологияның өзгеруі ықпалын тигізеді. Технологиядағы ең негізгі кезең болуға тиісті. Мысал алатын болсақ атом өндірісінің негізіне қоршаған ортаны ластамау немесе зияндылықты төмендету қағидасы қойылаған. Атоммаштағы радон кәсіпорындарында барлық технологиялдық сызбаларда қалдықтарды көму әдістері өте жоғары деңгейде. Экологиялық қауіпсіздік позициясы тұрғысынан қарағанда негізгі мәселелердің біріне жатады. Кәсіпорындарды кооперациялау, аумақтық өндірістік кешенді құру көптеген жағдайда бір өндірістің қалдықтары екінші өнідірістің шикізаты болып табылады. Осыған байланысты «қалдықтар» терминін «аяқталмаған өндіріс» өнімдері терминімен ауыстыру жөнінде ұсыныстар ғылыми әдебиеттерде кездеседі. Барлық елдерде «қалдықтар банкі» атты жұмыстар жүргізілуде, яғни түрлі өндіріс салаларының қалдықтарын бір жүйеге келтіру қажеттілігі туындайды.
1.2 Шикізатты кешенді пайдалану мен қалдықсыз технологияның экономикалық тиімділігі

Шикізатты ұтымды және кешенді пайдалану оның қолданылатын санын азайтуға, дайын өнімдердің ассортиментін көбейтуге, бұрін қалдықта кеткен шикізат бөлігінен жаңа өнім шығаруға ықпал етеді.
Қалдықтарды өңдеу қалдықсыз ресурс үнемдеуші технологиялар қоршаған ортаны сауықтыруға мүмкіндік жасайды. Бірақ та, істеп тұрған кәсіпорындардың көпшілігі тез арада қалдықсыз технология жүйесіне көшіріле салмайды. Олардағы істеп тұрған технологияның қалдықтары жоғары болып келеді. Сондықтан, олардан шығатын газ тәрізді, сұйық, қатты қалдықтарды ауаға жібермей ұстап, қайтадан өңдеп және оны пайдалану міндеттері қолданылады.
Көптеген заттектер мен материалдар қалдықтарға жатқызылатыны белгілі. Ал осыдан байыптап қарайтын болсақ олардың көпшілігі басқа өндіріс орындарында шикізат ретінде пайдаланылып түрлі қажеттілікке жарар еді. Осыған дайланысты өндіріс қалдықтарын және оны тұтынуды қайталамас шикізат материалының (ҚШМ) ресурсы ретінде және екінші рет пайдалануға болады. ҚШМ қоршаған ортаны өнеркәсіптік ластанудан азайтып және өндірістің тиімділігін арттыру басты бағыттардың бірі.
Қалдықтармен болатын жағдайлар экологиялық проблемалардың барынша күрделісі деп есептеледі. Негізгі технологиялық қиындықтар қалдықтарды өңдеу кезіндегі энергия сыйымдылығының жоарылығы және соңғы өнімнің қажетті тазалығын қамтамасыз етуге байланысты қоршаған ортаға зиянды әсерінің туындауы болып отыр. Қатты тұрмыстық қалдықтарды (ҚТҚ) өңдеудің әлемдегі негізгі әдісі – төмендегі температурада жағу. Жағудың осындай әдісі кезінде шығатын газдармен қоса көптеген бөлінбейтін зиянды қосындылар мен өзара байланыстағы өнімдер шығарылады. Сондықтан, қалдықтарды жағатын зауыттар атмосфераны қосымша ластаушы ошақ көздері болуда. ҚТҚ – дың бастапқы массасының 25% көмілуге жататын қалдықтар деп есептеледі.
Қалдықтарды кәдеге асыру ісінде құрастырылған технологиялардың үлкен болашағы бар. онда қалдықтарды кәдеге асыру ісі жүзеге асырылады. Қазіргі кезде темірді сұйық фазалық қалпына келтірудің металлургиялық агрегат базасында - қалдықтарды жоғары температурада жағудың технологиясы жасалған. Ол технология аралық сатыларға соқпай,тапшы емес шикізат материалынан қымбат тұратын коксты пайдаланбай – ақ шойын алуға мүмкіндік беріп отырады. Ең бастысы бұл технология кез – келген көмірсутегі отынында жұмыс істей алады. Сонымен қатар, өнеркәсіп және органикалық тұрмыстағы қатты қалдықтарды жағу үшін табысты түрде қолданылады. Шетелдік технологияларды қолданылатын қоқыстарды жағатын зауыттарға қарағанда атмосфераға түсетін шығындылар құрамындағы ластаушылар бірнеше есе аз болады. Қалдығы аз технология бойынша жұмыс істейтін жаңа кезеңнің кәсіпорындары қаланы қоқыстан тазартып және құтқарып қана қоймай, құрылыс материалдары мен металдарды алып , жылу мен қамтамасыз ету үшін ыстық су мен өнеркәсіптік буды өндіруге мүмкіндіктері бар.
Қазіргі таңда жасалған технологиялар мен әдістер өнеркәсіп қалдықтарының барлық түрінің түгелге жуығын пайдаға асыруға мүмкіндік беруде. Оларды сол жиналып қалған жерінде өңдеу жұмыс орынды болады. Өйткені ол қайтарымсыз ысырапты кемітіп, тасымалдау шығынын қысқартады. Метал қалдықтарды пайдаға асырудың екі жолы бар: балқытпайтын (іскерлік қалдықтар) және балқытатын (металл сынықтары мен жоңқалары ).
Метал қалдықтарды бастапқы өңдеудің негізгі операциялары – сұрыптау, бөлу және ішіне шабу, кесу, пакеттеу және кіретін механикалық өңдеу. Сұйық қалдықтарды өңдеу көп жағдайда қалпына келтіру мен қалдықтарды қайта қолдану жолымен жүзеге асырылады, яғни қалдықтардан бағалы компоненттерді алу және пайдаланылған материалдарды бастапқы қалпына келтіру. Көп жылдардан бері қайталама материал ресурстарын пайдалану мен металлургия кәсіполрындарының түтіні мен газдарында пайдаға жаратып жатыр.
Экономикалық биотехнологияның келесі саласының негізгі бағыттарына жататындар:
- қатты қалдықтарды биологиялық өңдеу (ағынды лас сулардың балшығын пайдаға асыру. ҚТҚ өңдеу, қауіпті өнеркәсіп қалдықтарын залалсыздандыру);
- ағынды лас сулар мен ауаны иісті заттектерден биологиялық тазарту;
- мұнай және органикалық химия қалдықтарының ластануынан жерді биологиялық тұрғыдан қайта құнарландыру;
- химиялық пестицидтерге баламалы ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестері мен ауруларына қарсы тұратын, қауіпсіз, биологиялық күрестің тиімті құралын жасау.
Биоыдырағыш пластиктерді жасаудың алғашқы қол жеткен табыстары микроорганизмдердің көмегімен іске асты. Әлемде тұңғыш рет американ компаниясы биоыдырайтын «биопол» термопластигін жасады. Олар пленкалар, тоқыма емес орауыш материалдар, үлкен сыйымды ыдыстарды шығару өндірісінде пайдаланатын болады. Пластмасса өндірісіндегі ары қарай ілгерілеу түрлі қасиеттері бар полимерлік материалдарды дайындаудың іргелі биотехнологиясын құрумен байланысты.
Демек, адамзат қоршаған ортаның ластануын техникалық құралдардың көмегімен қорғаудың жетістіктеріне талпынып қанша тырысқанымен, олар биосфераның қоршаған ортаны тазалау және қоршаған ортаны реттеу қызметімен салыстырғанда болмашы ғана. Адамзат бұл механизмдерді басып тастамай, барынша ол «технологияның» принциптерін өзінің іс – тәжірибесіне қызметінде пайдалануы керек.
Табиғи және материалдық ресурстарды толық пайдаланбау келеңсіз салдарға әкеледі. Ол табиғат пен қоғамға келтірілген әлеуметтік экологиялық – экономикалық зияннан көрінеді. Қоршаған ортаға түсетін әр түрлі қатты қалдықтар, лас ағын сулар мен газ тәрізді шығарындылар экологиялық нормативтер шеңберінде болуы керек. Бұлар аймақтағы өндіріс салалары тұрғысынан жасалуы тиіс. Қазіргі уақытта осы коэффициентті шартты түрде қабылдап, былай есептеу 0,8 – ден 0,9 мөлшеріне дейін болса, онда өндіріс қалдығы аз, ал коэффициент 0,9 – дан жоғары болса, онда қалдықсызға жатқызылады.
Қалдықсыз технологияны дамытудың жекелеген бағыттары бойынша шараларды бағалауға мүмкіндік беретін бірқатар нұсқаулар бекітіліп дайындалады. Сонымен қатар, қалдықсыз, қалдығы аз технологиялық процестер мен өіндірістерді енгізу кезінде алынған экологиялық әсерді құрайтын экономикалық есептемелерді жасау керек.
Экономикалық әсердің енгізілуі мен олардың экономикалық тиімділігін анықтаудың көптеген көрсеткіштері мен бірқатар критерийлері ұсынылды. Бұл әдістемеде әсер келтірілген шығынның айырмаларына негізделеді.
Нұсқалардың салыстырмалы бағалау критерийі бар нұсқаулар бойынша қоршаған ортаға зиянды ықпал жасауынан экономикалық зиянды есепке ала отырып, интегралды шығындар айырмасы бойынша анықтауға болады.
Қалдықтарды өңдеудің халық шаруашылық экономикалық әсері халық шаруашылығында өнім өндіруге арналған бастапқы шикізаттар орнына қалдықтарды қолдану арқылы, сондай - ақ оладың қоршаған ортаға жағымсыз әсерінің шамасын қысқарту немесе алдын алу есебін алатын барлық өндірістік шығындардың жиынтық үнемін көрсетеді.
Байқағанымыздай, қалдықтарды өңдеудің халық шаруашылық әсерін анықтаудың негізгі әдістемелік тәсілі өндірістің интегралды шығындарын және бастапқы шикізат пен қалдықтан өндіріліген өнімді салыстыру болып табылады.
Ресурстарды пайдалану дәрежесі бойынша өзгешеленетін технологиялық процестердің экономикалық тиімділігін анықтаған кезде өндірілген өнімнің түр – түрі бойынша бұл процестер соншалықты тікелей оның мерзіміне, сонымен қатар, қоршаған ортаға әсер етуі бойынша да салыстырмалы емес.
Сондықтан, көп жағдайда қалдықсыз технологиялық процестерді экономикалық негіздеуде шығынның ең аз шамасы критерийін пайдалану мүмкін болмайды.
Қалдығы аз технология тиімділігінің экономикалық жағынан бағалау жүйесі ретінде барынша экономикалық әсерді анықтау деп түсіндіріледі. Белгіленген уақыт кезеңінің ішінде қоршаған ортаны ластаудан болатын экономикалық зиянды болдырмауды есепке ала отырып, қалдықтарды пайдаға асыру нәтижесінде алынған қосымша өнімдер, басты және жолай ілескен бағалы компоненттердің толық алынуын қамтамасыз етеді. Қалдығы аз технологияны енгізудің экономикалық бағалануынан алынған өнімнің бағалылығының арасында өзгешелігімен, сонымен қатар, қоршаған ортаны қорғау шығынын қосумен де анықталады. Ең көп экономикалық әсерден тұратын қалдығы аз технологияның нұсқасы жақсы деп танылуда. Өнімнің құндылығы көтерме баға негізінде немесе ең дұрысы осы өнімді өндіруге кеткен шығындардың тұйықталуы бойынша анықталады.
Қалдықсыз және қалдығы аз өндірістің қалыптасуын бағалаудың көптеген экономикалық және технологиялық критерийлері бар.
Өндірісте тікелей көрінетін экономикалық әсердің бейтараптандыруға байланысты шығын арасындағы үнемділік айырмашылығын анықтайды. Қалдықсыз технология бойынша өндірістегі өнім шығындарының бастапқы табиғи шикізатын өңдеу, оны шығаруға орай пайдаланылмаған үйінді қалдықтарының ішіндегі пайдалы заттектерді алу мен бейтараптандыруға орай шығынның үнемділігі байқалады.
Табиғи ресурстарды ұдайы өндіру шығындары үнемі артып отыр және қоғамдық өндірістегі олардың үлесі де күрт өсуде. Сондықтан ресурстарды ұдайы өндіруге кеткен шығынды үнемдеу ісі, қалдығы аз және қалдықсыз өндірісті құрған кезде өте маңызды болады. Жекелеген кен орындарында барлау жұмыстарының шығындары ондаған жүздеген млнтеңгемен есептеледі. Соңғы он жылда 1 т мұнайдың қорына шыққан шығынның өсімі 2 есеге асып отыр. Сонымен, бұл дегеніміз барланған басы артық қордың тереңде жатуының өсуімен түсіндіріледі.
Соңғы жылдары тау – кен саласында да капитал сыйымдылығының өндірістегі өсімі асып түсіп отырғаны байқалады. Мәселен, өнеркәсіпте - 25%, ал отында - 75% артып отыр. Тау – кен өнеркәсібіндегі қордың жарақтандырылуы нәтижесінде қордың қайтаралымына қарағанда, өндіріс анағұрлым тез арта түсуде. Бұл бағалы қазындыларды шығару пайдалылығының төмендеуіне алып еледі. Сонымен мұнай шығаруда табыстылық 2,5 есеге, газ өндіруде 3,6 есеге азайып, көмір өндіру ісі қазіргі бағада шығынды болуда. Мұндай өндіру кезіндегі қор сыйымдылығының деңгейі өзге өнеркәсіп өндірісінің салаларымен салыстырғанда артып отыр.
Бұның барлығы кен – геологиялық ахуалдың нашарлауы, әсіресе, алынатын кеннің тереңде жатуы мен кен өндіру өнеркәсібінің нашар игерілген алыс аудандарға қоныс аударғанына байланысты болуда.
Ары қарай өндірістің дамуы мен оған байланысты қоршаған ортаның проблемасын шешу принципі түрде «қалдықсыз технология» атауына ие болған жаңа тәсілді қажет етуде. Қоршаған ортаны қорғау проблемасының мүмкін еместігін тиімді шешуге оның жаңалығы себепші болуда. Сонымен қатар, экспоненциалдық көлемінің өсуі жағдайында қалдықтарды көму мен зиянсыздандыру, сақтау, қайта өңдеу, тек қана пайдаға асыру әдісімен табиғат ресурстарын орынды да ұтымды пайдалану керек.
Қалдықсыз өндіріс кезінде бастапқыда барлық шикізат соңғы қорытындыда осы немесе өзге өнімге айналады. Қалдықсыз технология – бұл өнімді өндірудің сондай тәсілі (процесс, кәсіпорын, аумақтық – өндірістік кешен) энергия мен шикізат кезеңнде кешенді және әбден орынды түрде пайдаланады. Атап айтқанда: шикізат ресурстары – өндіріс –тұтыну қайталама шикізат ресурстары, яғни, кез –келген қоршаған ортаға болатын әсерлер оның қалыпты жұмыс істеуін бұзбайды.
Сонымен, қалдықсыз өндіріс орны табиғи экологиялық жүйемен үйлесімі бойынша ұйымдастырылған іс – жүзіндегі тұйықталған жүйе болып тұр. Бұл жерде, тіршілік әрекетіндегі бір организмдермен пайдаланылады және заттектердің өзін – өзі реттейтін биотехникалық айналымы толықтай жүзеге асып жатады. «Қалдықсыз өндірістің» маңызды ережесін белгілеу – шикізаттың барлық компоненттерін ұтымды және түрде пайдалану. Сонымен, өндірістің қоршаған ортаға сөзсіз болатын ықпал етуі оның қалыпты жұмыс істеун .....