Экономика | Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру

Мазмұны

Кіріспе……………………………………………………………4
І Бөлім. Айналым қаражатының экономикалық маңызы мен ұйымдастырылуы……………………………………………..5
1.1 Айналым қаражатының мәні мен маңызы………….5
1.2 Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру…9
ІІ Бөлім. Айналым қаражатын бағалау, құрылымы мен қаржылық аспектілерін талдау………………………………14
2.1 Айналым қаражатын бағалау……………………………14
2.2 Айналым қаражаттарының құрылымы мен қаржылық аспектілерін талдау……………………………………………..19
ІІІ Бөлім. Айналым қаражатының айналысы және оны жеделдету жолдары……………………………………………..25
Қорытынды………………………………………………………29
Пайдаланылған әдебиеттер……………………………31.....

І Бөлім. Айналым қаражатының экономикалық маңызы мен ұйымдастырылуы

1.3 Айналым қаражатының мәні мен маңызы

Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда бар айналым құралдарының болуы. Айналым құралдары – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін аванстаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым құралдарының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым құралдары өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңге қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады.
Өндірістік айналым қоры – бұл еңбек заттары мен еңбек құралдарының арзан бағалы және тез тозатын заттарды есепке алғандағы заттық мазмұны. Мұның экономикалық мәні – өздерінің толық құнын дайын өнімге түгелдей көшірілуімен сипатталады.
Айналыс қоры – өндіріс процесіне тікелей қатынаспайды, алайда өндіріс және айналыс бірлестіктерін қамтамасыз ету үшін қажет.
Өндірістік айналым қоры мен айналыс қоры ауыспалы айналым қаражаттарын үздіксіз қамтамасыз етуде тұрақты қозғалыста болуы тиіс. Осыдан ансты құнның тұрақты және заңды ауысым нысаны пайда болады:
• ақшалайдан тауарларға;
• одан кейін өндірісте;
• қайтадан тауарлы және ақшалай.
Қорытындысында айналым капиталын береді.

Айналым қаражаты – өнім өндіру мен оны сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ету мақсатында өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға алдын-ала берілетін ақшалай қаражаттың жиынтығы. Айналым қаражатының қызметі өнімді өндіру және сату кезеңдерінде төлем-есеп айырысу жұмыстарынан тұрады. Міне бұл жағдайда өндірістік айналым қорының қозғалысы дер кезінде материалдық факторлардың айналымын қалпына келтіруге, ал айналым қаражатының қозғалысы – ақша, төлем айналымына жалғасады.
Айналым қаражаты ауыспалы айналым процестеріне қарай:
• Өндірістік айналым қоры;
• Айналыс қоры.
Қалыптастыру көздеріне қарай:
• Меншіктік;
• Қарыз.
Жоспарлау ерекшеліктеріне қарай:
• Мөлшерлеу;
• Мөлшерлемелеу болып бөлінеді.

Кәсіпорын жарғылық қорын анықтағаннан кейін, дербес өндірістік қызметінің мүмкіндіктеріне қарай айналым қаражатының мөлшерін белгілейді.
Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда бар айналым құралдарының болуы. Айналым құралдары – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін аванстаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым құралдарының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым құралдары өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңге қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады.
Негізгі капитал – бұл негізгі қорды ұзақ уақыт атқарылатын материалдық құндылық бар ретінде бағалау.
Негізгі қордың құрамын жіктегенде екі бөлікке бөлінеді:
 Өндірістік;
 Өндірістік емес.
Өндірістік негізгі қорға:
 өнеркәсіп;
 құрылыс;
 ауыл шаруашылығы;
 көлік құралдары;
 байланыс, сауда;
 басқа да материалдық салалар жатады.
Өндірістік емес негізгі қорға:
 тұрмыстық-коммуналдық шаруашылық;
 денсаулық сақтау;
 білім беру;
 мәдениет және т.б. қатысты.
Негізгі қор натуралдық заттық белгілеріне қарай:
 ғимарат;
 құрылыс;
 техника күштері және құрал-жабдықтар;
 көлік құралдары;
 аспап;
 өндіріс;
 шаруашылық, мүлкі;
 жұмыс малдары;
 көп жылдық көшеттер деп бөлінеді.

Негізгі қор өндірістік процеске қатысуына қарай екі топқа бөлінеді:
 актив;
 пассив.
Актив бөлігі (машина, құрал-жабдық) өндіріске, өнімнің (қызмет, жұмыс) саны мен сапасына тікелей әсер етеді.
Пассивті бөлігі негізгі қордың ғимарат, құрылыс және өндірістік процеске қажетті жақтарын құрайды. Кәсіпорын негізгі өндірістік қорлар бойынша шаруашылық айналымын жүргізу үшін мынадай сатылардан тұрады:
 негізгі қордың тозуы;
 амортизация;
 негізгі қорды толық қалпына келтіру үшін жинақталған қаражаттар;
 капитал салымдарын жүзеге асыру жолдары.

1.2 Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру

Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі өндірістік капиталдарды – негізгі және айналым капиталдарын ұйымдастырумен, пайдаланумен байланысты. Өндірістік капиталдардың бұлай бөлінуі олардың айналымының сипатымен және дайын өнімді жасаудағы қатысуымен байланысты.
Кәсіпорындарда өндірістік капиталдар өндіріс процесінің материалдық-техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Бұған еңбек заттарын сатып алу, көбейту немесе олардың орнын толтыру үшін қаржы ресурстарын аванстау жолымен жетеді. Еңбек құралдары мен еңбек заттарынан тұратын, құн нысанында көрінетін өндіріс құрал-жабдықтары негізгі және айналым капиталдары болып табылады.
Жұмыс істеп тұрған шаруашылық жүргізуші субъектілерде негізгі және айналым капиталдарының орны өнімді (қызметтерді) сатқаннан кейін және тиісті табыс түскеннен кейін толтырылады. Бұл табыстан амортизациялық аударымдар нысанында тозған негізгі капиталдардың орнын толтыру үшін қаражаттар ұйымдастырылады, ал өнімді өткізуден алынған табыстың басқа бөлігі айналым капиталдарының құрамына кіретін тауар-материалдық құндылықтарды сатып алуға бағытталады. Жаңа кәсіпорындарды құру немесе оларды кеңейту кезінде қаражаттардың едәуір бөлігі құрылтайшылардың жарналары, акцияларды сатудан түскен қаржылай қаражаттарды тарту есебінен қалыптасады; мемлекеттік кәсіпорындар үшін – бұл бюджет пен мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары. Қаражаттардың бір бөлігі басқарудың жоғарғы буындарының – бірлестіктің, ассоцияцияның, министрліктің, ведомствалардың орталықтандырылған қаржы ресурстары есебінен авансылауы мүмкін. Соңғы уақытта қаржыландырудың көзі ретінде шетелдік инвестордың қаражаттары кеңінен пайдаланылып келеді.
Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарда өндірістік капиталдардың өсімін қаржыландырудың көзі кәсіпорынның қарамағында қалдырылатын және тікелей осы мақсатқа бағытталатын, сондай-ақ қаржы қорлары – өндірісті дамыту қоры (қорлану қоры), өндірістік және әлеуметтік даму қоры, қаржы резерві, басқа да инвестициялық қорлар арқылы жұмсалынатын таза табыс (пайда) болып табылады.
Сөйтіп, өндірістік капиталдарды жасау мен ұйымдастыру, оның өсімін қаржыландырудың көздерін меншікті, тартылған және қарыз қаражаттарына топтастыруға болады. Айналым қаражаттарының аса маңызды құрамды бөлігі меншікті айналым қаражаттары болып табылады, өйткені олардың болуы, сақталымдылығы, басқа қаражаттармен ара салмағы нақтылы нарықтағы кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының дәрежесін анықтайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражаттарына құрылтайшылардың алғашқы жарналары, амортизациялық аударымдар және таза табыс (пайда) жатады.
Алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрған кезде өндірістік капиталдарды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық капиталдың көлемі бухгалтерлік баланста қамтылып көрсетіледі және кәсіпорынның, фирманың қаржылық қуатын бағалаудың алғашқы критерийі қызметін атқарады.
Кейінгі негізгі капиталдарды сатып алуға шаруашылық қызмет нәтижесінде кәсіпорында пайда болған қорланымдар пайдаланылады. Оларға ең алдымен өнім өткізуден алынатын түсім-ақша құрамындағы амортизациялық аударымдар мен табыс жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындарда өндіріске жұмсалған инвестициялардың бастапқы көзі қызметін бюджет қаражаттары мен орталықтандырылған бюджеттен тыс қорлар, ал мемлекеттік емес кәсіпорындарда акционерлік капитал атқарады. Өндіріс базасын одан әрі дамыту кәсіпорындардың ішкі ресурстары мен тартылған қаражаттар есебінен жүзеге асырылады.
Тартылған қаржылай қаражаттар акцияларды орналастырудан, еңбек ұжымы мүшелерінің, заңи және жеке тұлғалардың жарналарынан ......