География | Африка елдерінің орталық езгіге қарсы ұлт азаттық күресі

Мазмұны
І. Кіріспе................................................................................................................3
ІІ. Негізгі бөлім
1.1 Африко елдерінің орталық езгіге қарсы ұлт – азаттық күресінің шығу себептері....................................................................................................5
2.1 Тәуелсіздіктің күрестегі Африка мемлекеттерінде басты басылымдықтар мен сипаттар............................................................................9
2.2 Африка елдерінің отаршылыққа қарсы күресінің нәтижелерінің жетістіктері.........................................................................................................14
ІІІ. Қорытынды................................................................................................15
Сілтемелер.........................................................................................................16
Пайдаланылған әдебиеттер............................................................................17
1.1 Африка елдерінің отарлық езгіге қарсы ұлт – азаттық күресінің шығу себептері
Метропологияларда монополияның үстемидік етуі ХХ ғасырдың басында Африка халықтарын тану мен қанаудың күшеюіне әкеп соқты. Монополиялардың мүддесі үшін жергілікті тұрғындардан ең жақсы егістік жерлерді тартып алынды. Крнго бассейінінде Белгия әкімшілігі барлық жерді мемлекеттің меншігі деп жариялап, оны капиталистерге бөліп берді. Мысалы, Катанга провинциясының үштен бір бөлігі бельгияның үш компаниясына бөліп берді. Франция елдің тұрғылықты халқының 1 миллионға жерді тартып алды, ал 1941 жылға қарай егістік жердің француздар мен итальяндықтардың меншігіне айналды. Кенияда ағылшындар жергілікті халықтан 4,5 млн акр жерді 999 жылға «арендаға» алды. Көлем 400 акрдан астам жерді тек ағылшын генерал – губернаторының рұқсатымен ғана арендаға алуға болатын еді, ал бұл мәселеде ағылшындардың таршылық көрген жері болмады. Мысалы, Лорд деламир 100 акр жерге иелік еткен болатын.
Барлық жерде жалпыға бірдей еңбек міндеткерлігі енгізілді, халықты отаршылардың жер учаскелерін өңдеуге, алғаш кесін, темір жолдар мен тас жолдар салуға күштеп көндірді.
Халықтың еңбегімен тұрмысын қорғау, тіпті қорғау деген атымен жоқ еді. Африканың табиғат байлықтары сияқты арзан жұмыс күші де айуандықпен пайдаланылды. Африкалықтардың жүк артатын жануарлар ісбеттес жүздеген км жерге жүкті арқалап тасуға мәжбүр етті. Жолай олардың көпшілігі зорығып өлді. Әртүрлі жұмыстарды салақ деп айыпталғандарды аяусыз жазалау көбінесе өлтіріп те тастайтын. Ионаушылық пен адам айтқысыз қанаудың күшеюіне әбден қажыған халықтары ХХ ғасырдың басында бірнеше рет отаршылар құтылу үшін әрекет жасап, қарулы күреске көтерілді. Олардың ішіндегі ең аса ірісі оңтүстік – батыс Африкадағы гереро мен кама тайпаларының герман отаршылдарына қарсы көтерілісі еді.
1907 жылы героро тайпалары герман отаршылдарына қарсы күреске шықты. Бірнеше неміс отрядтары талқандалды.
Бірақ, Германиядан көмек келді. Күрес тағдырын пулеметтер мен зеңбіректер шешті. Героро тайпалары талқандалды. Қалғандары оңтүстікке қашты. Көп адамдар жолда қаза тапты. Гереро халқының саны 5 есе 15 – 16 мыңға дейін азайып кетті. Кайзер ІІ Вилимге неміс салдаттарының озбырлығы християн рухына сай келмейтіні туралы айтқанда, ол «христия уағыздарының пұтқа табынушылар мен жабайыларға қатысы жоқ» - деді.
Героролар талқандалғаннан кейін, ная тайпасы басқарды. Ол ноялардың біріктіріп, азаттық көтеріліске алып шықты. Витбой ұрсытарды бір жыл бойы біргірлікпен басқарды. Ақырында герман күзетшілерімен шайқаста қаза тапты. Одан кейін ная тағы екі жыл бойы қарулы күрес жүргізді. Мұнда да неміс техникасының басымдылығы көрінді: герман бас штабының бастығы грек Шлиффен көтеріліс бастаған кезде – ақ готтентоттарды немістер камаларды осылай атаған түп – тамырымен жойып жіберу керек деп мәлімдеген еді. Осының бәрі нәтижесінде 200 мың намадан тірі қалғандары 600 мыңнан аспады. Германияғы Шығыс Африканың оңтүстігі мен орталығында 1905 жылдың тамызында басталған көтеріліс бір жылдан соң басып жаншылды. Неміс әскерлері 120 мың африкалықтардың қырғынға ұшыратып, көтерілісті күшпен тұншықтырды. Осы территоряда жүздеген жалдардан бері өмір сүріп келе жатқан көптеген тайпалар біршама құрып жіберілді.
1907 ж. Мароккада Франция мен Испания оккупациялық әскерлеріне қарсы халық көтерілісі бұрқ ете түсті. Толқу бүкіл елді қамтыды. Қарулы күреске орталық үстірттегі халықтары мен Рабад ауданның тайпалары кірісті. 1912 жылы елдің астанасы Фесте аса ірі қарулы бас көтеруі орын алды, ол жалпы ұлттық көтеріліске ұласып, үзілістерін қоса бір ауданнан екінші ауданға жылжи отырып 20 жылға созылды.
1912 жылы Осман империясының соғыстан жеңіске жеткеннен кейін Ливияны басып алуы дәлелденген Италия арабтардың батыл қарсылығына тап болды. Олар тек қатігездіктің арқасында көп адамын құрбан етіп, Жерорта теңізі жағалауының аз ғана учаскесінде үстемдік орнатты.
Кения халықтары ағылшын әсекрімен көп жылдар бойы күрес жүргізіп келді. Африканың неғұрлым дамыған елдерінде капитализмның өте баяу дамуына қарамастан ХХ ғасырдың басында ұлттар қалыптаса бастады, ұлттық тәуелсіздік үшін күрескен алғашқы ұйымдар конгресс пайда болды, ол осы күнге дейін Оңтүстік Африка нәсімшілеріне қарсы жергілікті халықтық күресін басқарып келеді. Ұлттық сана – сезімді қалыптастыруға, өз мәдениетін дамытуға жәрдемдесетін газеттер мен кітаптар шығарыла бастады.
Өнеркәсіп пайда болғаннан кейін африка жұмысшы тобы қалыптаса бастады. ХІХ ғасырдың соңында- ақ ол өз талаптарын ереу жасау арқылы білдіре бастады. Олардың алғашқыларын африкалық жұмысшылар және Кемберлидей Оңтүстік алмас кендерінде өткізді.
Жұмысшыларға өз ара көмек көрсету қоғамдары одан кейін нәсіл одақтар пайда болды. Социолизм идеясын насихаттау басталды.
І орыс ревалюциясы Африкада ұлт – азаттық қозғалысты өрістетуге және жұмысшылардың белсенділігін арттыруға ықпал етті. Африканың бірқатар араб елдеріндегі ұл – азаттық қозғалыс бұқаралық ұлттық буржуазия мен прогресшіл интелегенция өкілдері отаршылдық режимде жою жөнінде талап қойып, жаппай наразылық білдірді. Отаршыларға қарсылық көрсету барған сайын саналы әрі ұйымдасқан түрде болды. Ол біркелкі дамымады, бірақ біртұтас жаңа сатыға көтеріледі.
Жоғарыда айтып өткеніміздей ХХ ғасырдың басында ұйымдастырылған африка халықтарының толқуларын европалықтар ерекше қатыгездікпен басын жаншыды. Мысалы, көтерілісті басуға қатысушылардың бірінің жауабы ол 1905 ж герман рейхстасының мәжілісінде жарияланған. Ол мынадай жантүршігерлік сөздерден тұрады: 22 тамыз таңертеңгі 5 – те біз көтерілісшілерді Чиват түбінде, олар өзеннен өткелі жатқан кезде қуып жеттік. Оның көпірі ұзында жіңішке болатын, соның үстімен олар өтуге тиіс еді, сондықтан біздің оларды жайбарақат атып тастауға мүмкіндігіміз болды. Сөйтіп біз жариялаған және суға құлап түскендерін есептегенде 76 адамды атып өлтірдік. Олардың көпшілігі өзеннен жүзіп өтпек болды, бірақ оларды суда қаптап жүрген қолтырауындар жұтып қойды. Өзеннің ортасында қайрақ жер бар екен, қашқандырдың көпшілігі сол арада дем алмақ болды, бірақ оларды да біздің атқан ағымыз мерт жібереді. Керемет деп осыны айт! Мең теңіздің жағасындағы құлаған ағаштың артында тұрып, 120 оқ аттым.
Біз қолға түскен тұтқындардың бәрін дарға астық. Міне, өздерін өркениетті, мәдениет эстетикасы керемет дамыған деп, қолпаштайтын европалақтардың жасаған қиянаттары анық болатын. Африка халықтары Хх ғасыр басында ерекше күшке енген еді. Ал енді ғасырдың орта тұсы мен екінші жартысында жағдай мүлдем өзерді.
2.1 Тәуелсіздіктің күрестегі Африка мемлкеттерінде басты басылымдықтар мен сипаттар.
Африка дегенде ең алдымен ойға оралатын ол - әрине Солтүстіктегі Магриб елдері. Магриб елдерінде үш негізгі араб мемлекеттері енеді. Олар: Алжир, Тунис, Маракко. Бұл үшеуі де нәрі құрылыққа таяу орналасқандықтан болар, отарлық езгінің астында қалып кеткен еді. Мәселен, Тунисті алып қарайтын болсақ: Тунис – ұлттық – Тәуелсіздік күресі біткеннен кейін ішкі автолномия алу туралы лазун жеткеші орынға ие болды. 15) 1950 – 51 жж. Тунис басшылары Франциямен өзін-өзі басқару туралы келіссөз жүргізді. Алайды, 1951 жылы желтоқсанның 15 – де Франция үкіметі өздерінің режимін сақтап қалатын мәлім етеді. Осыған жауап ретінде 1951 ж. 21 желтоқсанда жаппай наразылық шерулері өтеді. Бұл шерулерді ұйымдастырған қозғалыстың партия «жаңа дәстүр» ұйымы 1951 жылы өз қарамағындағы 400 мың мүшені тарта білді.
Франция империалистері Тунистегі жұртты террористік әрекеттермен қорқыту саясатына көшті. 1952 жылы 18 қаңтарда күні Буриба т.б. бірнеше көрнекті патриоттар ұсталды. Тунис халықтары енді әскери қарсыласу тактикасына көше бастады. 1952 жылы желтоқсанынан 1954 жылға дейін Тунис армиясының партизандық бөлігі Француз әскерінен қиян – кесті шайқасқа түсті. 1954 жылы нақ осы Тунис армиясы 105 мың және 3 м француз армиясы 10 мың адамға қысқартылды. Тунис шетел әскерін тез арада эвакациялау туралы өзінің ультиматумын қойды. Алайда Франция оның соңғы талабын орындаудан бас тартып, 1961 ж. Бастан Франко – Тунис базаларындағы демонстрацияға шақырды.Үкімет Француз сомолеттеріне Тунис аспанынан ұшуына тиым салды. 1961 жылы 19-шілдеде бұл ереженің сақталмауынан Бизерті түбінде екі ел арасында әскери қақтығысқа алып келді.Сонғы техникамен жасақталған француздар Бизартенің маңызды бөліктерін өз колдарына алып, тунистерге едәуір мөлшерде шыгын әкелді. 118 мың адам соғыс майданында көз жұмды. 1961 ж. 23 шілде күні БҰҰ жқауіпсіздік кеңесінің араласуымен бұл шиеленіс уақытша тоқтатылды. (8)
Тәуелсіздікке қол жеткізген соң тунис өз армиясын өз гвардиясын құрып, мемлекет мәртебесін иемденді. 1958 ж. Бургия елден жердің 20% ұстап отырған шетел комендаторларының үлестерін национациялауда ойластырды. Тунисте тұратын, француздардың саны 1955 жылы 180 мыңнапн 60 – 80 мыңға қысқарды. Ал енді Магриб елдерінің тағы бір мемлекеті Алжирде ұзақ жылдар бойы француз отары болып келді. ІІ дүние жүзілік соғыстан кейін Алжир халқының басына қара бұлт үйірілді. Өйткені әбден қанға ьойған француз империалистері енді Алжир патриоттарын қорқытып қою үшін геноцид саясатын ұйымдастырады. 1945 жылы 8 – мамырда алжирліктердің француздарға бас көтеруі болып онда 45 мың алжирлік француз әскер тарапынан өлтірілді. (9) 1946 ж. Алжир халқының партиясы яғни масали хадж құрған демократиялық бостандықтар қозғалысы деген заңды партия дүниеге келді. Дәл сол жылы Фархат Аббас, демократиялық Алжир одағын құрды. Алдыңғысы ең алдымен өзінің басты мақсат етті. Бұл Алжирдің тәуелсбіздігін қойды. Ал демакөмекші жауынгерлерімен толықты. Француздар (1954 ж 40 мың адам) көтерілісшілердің сағын с ындыра алмады. Қарсыласу қозғалыстары, бойкоттар, демонстрациялар процедураға айтылды.
1954 жылы 31 шілдеде Франция Туниске толық ішкі автономия статусын беруге дайын екендігін жеткізді. Жаңа дәстүрдің өмір сүруіне тыйым салынған қаулы өз күшіне жетті. Саяси бәтуәға келу ақыры 1954 жылы желтоқсанда бейбіт келісіммен аяқталды. Бұрын абақтыға жабылған тунис патриоттарының бәрі бостандыққа шығуға еркіндік алды. 1955 жылы 31 августта франко – тунис келісімі Туниске толық ватономия құқығын беретін заңның күшіне енгендігіен ерешеленді.
Тунис патриоттары екендігі жерде мұнымен шектеліп қоймай проректоатр режим жоюды алдарына мақсат етіп қойды. 1955 - 1959 жылдары жаңа дәстүрге бөлініс жаппай болды. Партияның бас хатшысы салах бен Юсер 1952 жылдан бастап, Египетке эллиграцияда болды. Ол онда Египет курс саясатын үйренді. 1959 жылы күзде Туниске қайта оралған салах бен Юсер жаңа дәстүрдің басшысы Бүргібаймен келісім наз және деманостар деп атайды. Ерегіәстің тым күрделі болғандығы соншалықты, тәуекелге шақырылғанға дейін ол туниспен қашып кетеді. Ол Туниспен қолдау таппаған соң Қайр үкіметінен қолдау тауып, Бүргібайға қарсы элигранттық группа ұйымдастырады. Оның жақтастары бірнеше ай бойы Тунисті жағалап, террористік актілер жасап, 1956 жылы 4 шілдеде сотқа берілді. Туниске өз отандастарымен соғысу әлдеқайда мақсатты болды. Тунис үкіметі Францияны біраз жайттарға көндірді. 1961 жылы бизерттен әскери бөлім құрылымды қалады. 1947 жылы 20 қыркүйекте Франция жаңа Алжир статусын: Алжир жиналысын ұйымдастырды. Әлі де болса шетелдіктердің елдегі зор артықшылықтары көзге ұрып тұрды. 1950 – 1953 жылы 21,9 мың европалық шаруалар Алжирдің ең құнарлы деген 2,7 мыңға жерін иемденді. Демократиялық тбостандық үшін қозғалысы француз импералистер оларды үнемі аңдып, репрессияға ұшыратады. Тіпті, имперализмнен теңестіруге дайын жастардың ең осы партияның мүшелері болатын. 1947 жылы бұл партия жартылай әскер ұйым құрып колоницаторларға қарсы күресінен ниеттерін білдірді.
1950 жылы француздар қауіпсіздік ұйымының өмір сүруін естіп, оны жаймақ болып еді. Бірақ онысы іске аспады. Оның белсенді мүшелері Египетке элипрацияға кетті. Алжирде жасырынып қалды, бірақ бәрі жалпы ұлттық күрес ұйымдастыруды мбақсат етті.
1956 жылы 14-20 тамызда Алжирдегі суммай жазығында Алжир ревалюциясының ұлттық кеңесін сайлаған ұлттық азат ету майданының конгресі болды. Дәл осы жерде комитет саяси жағынан ашық түрде қарсбылық білдіруге құзыр алды. 1956 жылы осының негізінде елде шетел метифундиетерін ығыстырған аграрлық реформа іске асырылды. 1958 жылы 18 қыркүйек күні Каирде Алжир Республикасының құрылғандығы және оның ұлттық құрылымына жауапты Алжир Республикасының уақытша үкіметі жарияланды. Уақытша үкіметінің премер министрі - Ферат Аббас болды, алш оның орынбасары Кериле Белькаен еді. Соңғысы 1960 жылы Ведомства ......