Экономика | Банк қызметiндегi тәуекелдiлiк

Мазмұны
Кiрiспе.
I тарау
1.1 Банк қызметiндегi тәуекелдiлiк
1.2 Банк iсiндегi тәуекелдiлiктi бағалау
1.3 Банк тәуекелдiлiгiнiң кәсiпкерлiк тәуекелдiлiгiне
туындауы.
II тарау
2.1 Пассив операциясының тәуекелдiлiгi
2.2 Актив операциясының тәуекелдiлiгi
2.3 Банк тәуекелдiлiгiн азайту әдiстерi.
Ѕорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тiзiм.
I тарау
1.1 Банк қызметiндегi тәуекелдiк. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында банктiк салада банк әр түрлi операцияларды жүргiзу кезiнде өзiне қабылдайтын тәуекелдiлiк бақылау дұрыстығының маңызы артады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелдiлiк түсiнiгi банктер өмiрiне нақты кiруде. Жоспарлы экономика жағдайында банктер қатал түрде КСРО Мембанксiнiң жоспар – нұсқауы бойынша қызмет еттi, сондықтан банкатер тәжiрбиеде тәуекелдiк деген түсiнiк болған жоқ.
Қазiргi кезде банктiк нарық тәуекелсiз мүмкiн емес. Ол кез келген операйияларда болады, тек тәуекелдiк әр түрлi колемде болуы мүмкiн. Сондықтан банктiк қызмет үшiн тәуекелдiлiктi мүлдем жою емес, оны алдын ала болжап, ең төменгi деңгейге дейiн жеткiзу маңызды болып табылады. Тәуекелдiк дегенiмiз не? Тәуекелдiк негiзiнде ықтималдылықты, ал нақтырақ айтсақ, банктiң қаржылық операйияларды жүтргiзу кезiнде өз ресуррстариының табысы бiр бөлiгiн жоғалту немесе қосымша шығын шығару қаупiн түсiндiредi.
Банктiк қызметке тән тәуекелбдiлiктi сипаттайтын жалпыоама көрсеткiш ретiнде жоғалтулары банктiк табыстың төмендеуi ретiнде түсiнемiз. Осы көрсеткiш өзiнде шығын мен залалды үйлестiредi, сондықтан тәуекелдiлiк деңгейiн жақсы бейнеде сипаттайды. Тәуекелдiлiк пен жоғалту түсiнiктерi өз ара тығыз байланысты. Сол себептi тәуекелдi жоғалту категориясын қолдану арқылы сан жағынан да бейнелеуге болады. Бұл тәсiл тәуекел теориясынның дамуы лүшiн негiз болып табылады.
Шығындар. Банктер өз қызметi барысында белгiлi бiр шығындар шығарады. Бұл салымшыларға төленетiн пайыздар; басқа қаржылық институттардан қарызға алынатын несиелер мен несиелiк ресурстар үшiн төлем; есеп айырысу операциялары мен, бағалы қағаздармен байланысты шығындар жұмыскерлердi ғимараттарды тб ұсатауға келетiн шығындар. Шығын категориясына қатысты тәуекелдiк көзге көрiнбейтiн жағадайларға байланысты белгiленген мөлшерден көбiрек шығын шегу нәтижесiнде пай да болады.
Табысты толық ала алмай немесе көзделген мөлшерден артық шығынның жұмсалу формасында көрiнiс табатын заладар алдағы операцияларды есептеулерге жасалатын талдаудың жеткiлiксiздiгiнен немемес жағдайдың болжана алмауына байланысты болады. Сол секiлдi залалдар тәуекелдiлiгi нашар неселiк портфельмен ( ресурстарды нашар орналастыру) конъюктураның толық есептелiнбеуiмен байлансыты болғанда банкке әр қашан қолайсыз жағдайларға ұшырауына қауiп төндiредi. Жалпы кез келген қызмет түрi мiндеттi түрде белгiлi бiр тәуекелмен байланысты. Нарық жағдайында жұмыс iстейтiн кез келген кәсiпорын сияқты банк те жоғалтулар мен банк тәуекелдiлiгiне ұшырамауы мүмкiн.
Шынында да банк жетекшiлерi пайданы жоғарлатуға тырыса отырып шығын мен зиянды барынша азайтуға ұмтылыс жасайды. Мұның барлығы белгiлi бiр шамамен бiр бiрiне қарама қайшылық тудырады; оған банк иелерi мен оның салымшыларының мүдделерiнiң қарсы келуi негiз болады. Бiрiншiлер қосымша пайда табу үшiн тәуекелдiлiкке баруға дайын болса, ал екiншiлерi үшiн банкке сенiп тапсырылған қаражаттардың сақталуы ең маңызды. Табыстылық пен тәуекелдiлiктiң арасындағы ықшамды қатынасты ұстап отыру, банктi басқарудың бiршама күрделi мәселелерiн құрайды.
Банк үшiн негiзгi тәуекелдiк түрлерi оның портфельi мен байланысты болып келедi, яғни банктiң қаражатына жұмсалынған қаржылық активтермен байланысты. Тәжирбиеде төрт басты портфельдiк тәуекелдiлiк түрлерi белгiлi:
● несие тәуекелi;
● өтiмдiлiк пайыз мөлшерлемесiнiң өзгеру тәуекелi,
● валюталық тәуекелдiк.
Несие тәуекелдiлiк – қарыз алушыының өз қаржылық мiндеттемесiн орындаумен байланысты банктiк қарыз бойынша төлем төлемеу тәуекелдiлiгi.
Ол қарыздар портфелiнiң сапасымен тiкелей байланысты. Несие тәуекелдiлiгi үш түрге бөлуге болады: қиянатшылық жасау тәуекелдiлiгi, iшкi займдар бойынша төлем төлемеу тәуекелдiлiгi.
Қиянатшылық жасау тәуекелдiлiгi – 1991-1993 жылыбiздiң республикамызда бiздiң үмiтсiз қарыздардың неғұрлым көп тарау себебi.
Текысеру нәтидесiнде маусымдақ егiн жұмыстанға, астық жинауға, меншiктi қараажаттарды толтыруға бөлiнген мақсатты несиелек ресурустардың көзделген мақсатқа пайдаланбауы туралы көп теген фактiлерi анықталған. Мұндай жеңiлдiк несиелерi басқа банктерден алынған несиелерi бойынша қарызды өтеуге машиналар сатып алуға бағытталған. Сондай ақ бұл несиелердi нарықтық мөлшерлеме бойынша коммерциялық құрылымдарға қайта сатып валютаға айналдыру тағы басқа жиi болып отырған.
Қиявнатшылық жасау - банктiк жүйеде 80 – жылдардың басында кеңiрек тарап, олардың үлесiнде АҚШ – ғы барлық банкротқа ұшыраған банктердiң жартысынан астамы түскен. Бұл жерде банк директорлары мен жоғары лауазымды қызметкерлердiң әрiптестерiне, туыстарына, достарына , достық несиелердi еш қандай да қамтамасыз етусiз және қарыз алушының қаржылық жағдайын тексерусiз бергенi туралы сөз қозғалады.
Шетел несиелерi бойынша тәуекелдер – дамушы еледердiң қарыз алушылардың несиелерi бойынша жаппай төлем төлемеуiне байланысты 70 жылдарда анықталды. Бұл АҚШ тың бiрқатар iрi банктерiнiң Банкротқа ұшыруына себеп болған.
Iшкi займдар бойынша төлемсiздiк – Қарыз алушының төлем қабiлетiне ететiн бiрақ факторларды есепке алу қиындығымен байланысты туындайды.
Несиелiк тәуекелдiлiктi төмендетудiң бiрнеше тәсiлi бар:
1. Банк қарыздар портфелiн диверсификациялау яғни бiр қарыз алушыға берiлетiн несиенiң мөлшерiн несиелеу шегiн белгiлеу арқылы азайту. Бұл тәсiл банк клиентiнiң несиелiк қабiлетiн жеткiлiксiздiгiне сенiмсiз болған кезде қолданылады. Қысқартылған несие мөлшерi оны қайтармаған жағдайда зиян шегу шамасының қысқаруына мүмкiндiк жасайды.
2. Несиелiк қабiлетiн талдау яғни қарыз алушының несиенi өтеу мүмкiндiгiн талдау.Көптеген банк осы әдiстi қолдайды, себебi ол несиенiң қайтарылуына байланысты мүмкiн болар барлық зиянның алдын алады. Несиелiк қабiлеттi бағалау қарыз алушының қаржылық жағдайының тәуекелдiгiн және оларды талдауын сипаттайтын көрсеткiштер есебiн бiлдiредi. Ондай көрсеткiштерге келесiлер жатады:
● обсолюттiк өтiмдiлiк коэфицентi- бұл ақшалай қаражаттар мен бағалы қағаздардың қысқа мерзiмдi мiндеттемелерге қатысады;
● аралық өтеу коэфицентi - бұл ақшалай қаражаттар қарыз алушының қысқа мерзiмдi мiндеттемелерiне қатысады.
● жабудың жалпы коэфицентi – бұл айналы м капиталы қарыз алушының қысқа мерзiмдi мiндеттемелерiне қатысады.
Сонымен қатар банкке несиенi алдағы уақытта қайтару көзi ретiнде ақшалай түсiмдердi сондай ақ қарыз алушының қаржылық тұрақтылығының көрсеткiштерiн де бағалау қажет
Соңғы уақытта шетелдiк банктiк тәжiрибеде қарыз алушыны баллдық баға беру арқылы негiзделген әдiс кеңiрек қолданылуда. Ол кленттiң рейтинiгiн жасауды ұсынады.
3. Несиелердi сақтандыру несиенiң қайтарылмай қалу тәуекелi оны сақтандырумен айналысатын ұйымдарға толық өтуiн сипаттайды. Несиелердi сақтандырудың бiрнеше жолдары бар бiрақ оларды iске асырумен байланысты шығындардың барлығы қарыз алушыға тиiстi болып келедi. Бiздiң республикада несиелердi сақтандырумен сақтандыру компаниялары айналысады.

Өтiмдiлiк тәуекелдiгi – ең жақсысы осы балансталмаған өтiмдiлiк тәуекелдiгi деп атау керек. Ол қаржылық активтердi тез арада шығынсыз төлем төлем қаражаттарына айналдыру мүмкiнсiздiгiмен байланысты. Банктерде өтiмдiлiктi қамтамасыз етудiң екi түрi болады. iшкi және сырты.
Iшкi өтiмдiлiк- инвесордың көзiнше ақшаны орналастырудың сенiмдi объектiсi болып табылатын тұрақты нарығы бар тез iске асырылатын активтер. Бұған мемлекеттiң бағалы қазаздары – 1.3.6.9 ай iшiндегi қазыналық вексельдер жатады.
Сырқы өтiмдiлiк – оның өтiмдi қаражаттар қорын ұлғайтатын кейбiр мiндеттемелердi банктiң нарықтан сатып алу жолымен ( басқа банктер федералдық қорлардың қалдықтарын сатып алу, қолдан қолға ауыспалы салым сертификаттарын тағы басқа сатып алу) қамтамасыз етуi мүмкiн.
Егер де банктер ертеректе тез iске асырылған активтер құру арқылы iшкi өтiмдiлiктi қамтамасыз етуге ұмтылған болса ал қазiр олар активтер мен пассивтердi бiртұтас басқару есебiн баланс өтiмдiлiгiн қамтамасыз етуге тырысады. Бұл тұста ұсақ банктер өтiмдi активтер құруды дұрыс көрсе iрi банктер пассивтi басқару саясатын (керек уақытта алу туралы келiсiм шарш жасасу жолымен банктiк активтердi сату – сатып алу коммерциялық бағалы қағаздарды қолма қол шығару және тағы басқа ) жүргiзудi қалайды.
Бұл тәуекелдi Ұлттық банктiң белгiлнген мiндеттi өтiмдiлiк нормасын сақтау жолымен сол сияқты орналастырылған активтер мен банк пассивтерiнiң қайтару мерзiмiн көлбеу жолымен басқарады.
Өтiмдiлiк деңгейiн қамтамасыз ету тәсiлiне төмендегiлер жатады:
– пайыз мөлшерлемесiн өзгерту жолымен жаңа депозиттер тарту;
– айналыста жүрген депозиттiк сертификаттар облигациялар т б шығару;
– қарыздар және бағалы қағаздар портфелiнiң бiр бөлiгiн сату;
– пассивтердi диверсификациялау яғни қарыздарды ұсақ мөлшерi бойынша жинақтау;
– несиелердi қайтарып алу;
– Ұлттық банктен, т б несиелер алу.
Қажеттi өтiмдiлiк деңгейiн ұстап отыру үшiн банк пассивтiң төмендеуi және несиеге деген сұраныстың ұлғайюы яғни коньюктуралық өзгеру мүмкiндiгiн болжауға тиiс.
Пайыз мөлшерлемесiнiң өзгеру тәуекелдiлiгi – бұл пайыз мөлшерлемесiнiң ауытқуы салдарынан мүмкiн болатын зияндар. Сондай уақыттарда, Батыста инфлияция және реттеу саясатын жүргiзу нәтижесiнде пайыз мөлшерлемесiнiң тұрақсыздығы байқалуа. Пайыз мөлшермемесiнiң артуы тұрақты пайыз әкелетiн бағалы қағаздар бағасының түсуiне жол берiп нәтижесiнде банктiң портфельiнiң құнсыздануына және бағамдық зияндардың болуына әикеледi. Әр түрлi нарық сигменттерiндегi пайыз мөлшерлемесiнiң секiрмелi өзгерiсi банктiң операцияларының пайымдылылығына қатты әсер етедi. Пайыздық тәуекелдiлiктi нарықтық деп алуға болады, егер ол ашық нарықта бағалы қағаздармен байланысты болса. Мұндай тәуекелдiк бiрлқатар себептерге байланысты пайда болады. Солардың iшiнде қарыздық пайыз нормасының ауытқуы элемен компанияларының (акйия туралы сөз болса) пайдалығы мен қаржылық жағдайының сондай ақ инфлияцияның өзгерiсi де бар. Бiрiншi фактордың ықпалы бағалы қағаздардың нарықтық құны мен қарыздық пайыз нормасының арасындағы керi байланыстан анықталады (пайыз мөлшерлемесiнiң өсуi бағалы қағаздардың құнсыздануына әкеледi).
Екiшi фактордың ықпалы акция бағасының оларға төленетiн дивиденттерге байланысты анықтамасын ескерсек онда ол өз кезегiнде эмитетнт компанияның пайдасына байланысты анықталады. Ақшаның инфлияциялық құнсыздануы тiркелген кiрiсi бар бағалы қағаздар бойынша нақты табыстық төмендеуiне жол берiп нәтижесiнде олардың ұсыныстарын ұлғайтады және бағасын төмендетедi.
Пайыздық тәуекелдiлiк қарыздар мен тарылған қаражыттардың қайтару мерзiмдерi сәйкес келмесе немесе активтiк және пассивтiк операциялар бойынша мөлшерлемелер әр түрлi тәсiлдермен белгiленген жағдайда пайда болады. Соңғысын мысал ретiнде Ұлттық бакн ресурстарды жоғары пайыздық жеңiлдiкпен несиеге берген жағдайдан көруге болады.

Пайыз тәуекелдiлiгiн келесiдей тәсiлдер көмегi мен төмендетуге болады.
– пайыз тәуекелiн сақтандыру – несиелiк тәуекелдiлiктен сақтану сияқты тәуекелдiлiктi толығымен сақтандыру ұйымына берудi бiлдiредi;
– өзгермелi пайыз мөлшерлемесiмен несиенi беру – банкке шарт өзгерген жағдайда соған сәйкес пайыз мөлшерлемесiн өзгертуге мүмкiндiк бередi;
– мерзiмдi келiсiмдер – банк пен қарыз алушының арасында арнайы форвард келiсiмiн жасау яғни қарызды келiсiмге мерзiмде белгiленген бiр сомадан және белгiленген мерзiмге беруi туралы келiсiм жасаумен байланысты тәуекелден қорғау әдiсi;
1.2 Банк ісінде тәуекелділікті бағалау.
Банк ісіндегі тәуекелділікті бағалауда негізінде несиелік тәуекелділігінің деңгейіне қаралады. Ол үшін несиелерді 2 топқа бөлеміз:
• стандартты несиелер;
• сынапталған несилер.
Сынапталған несиелер 2 топқа бөлінеді:
а) күмәнді несиелер;
ә) үмітсіз несиелер.
Күмәнді несиелер 3 топқа бөлінеді:
а) субстандартты несиелер;
ә) қанағатсыз несиелер;
б) күмәнді көтеріңкі тәуекелді несиелер.
Стандартты несиелер – ол қайтару мерзімі келмеген, қайтару мерзімі келгенде толық өтелуіне сенім бар, қарызгердің қаржы жағдайы тұрақты, меншікті капиталы жеткілікті. несие өтімділігін сақтаған несиелер. Бұл несеилер банк үшін қауіпсіз, яғни қарызгер оны қайтара алуы мүмкін деген пікір тудырмайды.
Сынапталған несиелер ішінде күманді несиелерден субстандартты несиелер тобына жататын несиелер:
1) негізгі қарызды және процентті қайтару мерзімінен 30 күнге дейін кешіктірілсе немесе қайтару мерзімі ұзартылса.
2) қанағатсыз несеиелер, яғни оларға: негізгі қарызды және проценттерді қайтру мерзімі 30 күннен 60 күнге дейін кешіктірілсе және қайтару мерзімі 1 реттен артық ұзартылса қарызгерге тиісті құжаттаманың жүргізілмегендігі анықталса.
Күмәнді көтеріңкі несиелермен шартты міндеттемелер тобына мынлар жатады: негізгі қарызды және проценттерді қайтару мерзімі 60 – 90 күнге дейін кешіктірсе. 1ж ға дейін қарызгерге санация жарияланса (қалпына келтіру). Қарызгердің жағдайына форс-мажорлық жағдайлар, материялдық зияндар алып келсе, бірақ та ол қарызгердің тоқтауына әсер етпесе. Басқа бантерден алынған несиелермен кепілдіктер бойынша өтеу мерзімі өткен қарыздар пайда болса.

Үмітсіз активтер мен шартты мінеттемелерге мыналар жатады:
Негізгі қарыздар және проценттрді өтеу мерзімі 90 күннен артық кешіктірілген болса, қарызгер банкрот деп жарияланса, немесе қарызгерге 1 ж дан артықсанация жарияланса, форс-мажорлық және де басқа жағдайлар қарызгерге, оның өз қызметін жалғастыруға мүмкіндік бермейтін материалдық зиян алып келген болса.
Несиелерді осылай сараптаған соң банк оларға провизия есептейді. Провизиялар мөлшерін ұлттық банк белгілейді. Несиелер тобы бойынша провизиялар төмендегідей мөлшерде есептеледі. Есептелген сома ұлттық банкке провизия шотына аударады. Мұндай есептеу әр айда өткізіледі. Егер есптелген провизия сомасы ұлттық банктегі провизиялар қалдығынан кем болса ол сомаға қосымша өткізім жасалады, және оның керісінше.
Егер берілген несие бойынша процент төлеу шартта көрсетілген болмаса, онда провизия мөлшері субстандартты несиелер бойынша 10%, ал қанағаттанғысыз несиелер бойынша 25% болып беріледі.
Несиелерді мерзімінде төленбеген қарыз шотына толық өткізілген күннен бастап 180 күн өткен соң ол несие сомасы процентімен бірге есептеп шығарылады, яғни баланстық шоттан баланстан тыс шотта бес жылға дейін тұрады.
Банк есептемелерінің талау прцесінде коммерциялық банктердің жалпы атқарған қызметтері зерттеудің негізгі обьекті болып табылады. Ал оның субьектілері болып коммерцтялық банктердің өзі оның контрагенттері, оның басқа несие мекемелері, тәуелсіз аудитолық фирмалар, әкімшілік органдар, нақты және әлеуметті клиенттер, корроспанденттері, құрылтайшылары және акционерлері болып табылады. Ол субьектер талдаудан өз мақсаттарының қанағаттандырылуынан мүдделі. Сондықтан талдаудың жүргізілуі әр түрлі болады.
Коммерциалық банктер талдау жолымен өздерінің қойған мақсаттарының орындалуын және өздерінің ұзақ мерзімді мақсаттарын анықтайды. Банктің өтімділігін сақтау үшін банктің табыстылығын, актив және пассив құрылымының баланстанғандығын ұлттық банктің пруденциялдық нормативтерінің сақталуын банк тәуекелдіктерін неғұрлым азайту жолдарын т.с.с. талдайды. Сондай-ақ басқа банктердің қаржылық жағдайынүйрену керек болады. Бірақ ондай көрсеткіштерді табу оңай нәрсе емес....