Банк ісі | Екінші деңгейлі банктерде қаржы тәуекелін жүзеге асыру

Мазмұны
КIРIСПЕ....................................................................................................3
1 ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛIН БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДIСТЕМЕЛIК НЕГIЗДЕРI
1.1 Қаржы тәуекелiнiң мәнi, мазмұны және түрлерi...............................4
1.2 Қаржы тәуекелiн басқаруды ұйымдастыру жолдары, оның стратегиясы мен тәсiлдерi………….……………………..……….......…….9
2 ЕКIНШI ДЕҢГЕЙЛI БАНКТЕРДЕ ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛIН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ (“ТҰРАНӘЛЕМБАНКI” АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Қазақстан Республикасындағы екiншi деңгейлi банктердiң қызметiн талдау…………………………………………………........………………….14
2.2 ‘’ТұранӘлемБанк’’ АҚ қаржы тәуекелiн басқарудың қазiргi кездегi жүйесiн сараптау…………………………….........…….……………………24
ҚОРЫТЫНДЫ..............................................................................….......29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..............................................…........30
КIРIСПЕ
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттыққа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi. Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондыңтан да бiз бүгiнгi таңдағы әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк iсiнiң дамуындағы қызметтердiң әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң практикасында қолданғанымыз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған банк қызметiмен үзеңгiлес қаржы тәуекелi, оны басқару әдiстерi Қазақстанның банк жұйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып табылады.
Факторлық талдау негiзiнде банк қызметiне әсер ету ұшiн бiз әлемдiк тәжiрибеден ұлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк iсiндегi қызметтердi анықтау, оны дамыту ұшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялың банктердiң iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандың банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлық қаржы тұрлерiмен кездестi деуге болмайды. БҰл проблема Қазақстанның банк жұйесi ұшiн жаңа бағыт болып табылады, сондықтан да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қаржы тәуекелдерiн басқаруды ұйымдастыруда қандай да бiр тұпкiлiктi зерттеулер жұргiзiлген жоқ. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қаржы тәуекелдерiмен күресудi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлық аталған себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсатары мен негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қаржы тәуекелдерiн анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
1 . ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛIН БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ- ӘДIСТЕМЕЛIК НЕГIЗДЕРI
1.1 Қаржы тәуекелiнiң мәнi, мазмұны және түрлерi
Нарықтық экономика жағдайында кез келген ортада табыстылық пен қаржыдеңгейiн өзара салыстыру қажеттiлiгi туындайтындығы бiзге мәлiм.
Й. Шумпетер ‘’Теория экономического развития (исследование предпринимательской прибыли, капитала, кредита, процента и цикла конъюнктуры)’’ атты кiтабында ‘’…тәуекелдер шаруашылық жоспарда ескерiлмеген жағдайда, олар бiр жағынан шығынның көзi, екiншi жағынан табыстың көзi болып табылады’’ – деп жазған болатын.
Банк тәжiрибесiндегi қаржы – белгiлi бiр жағдайлардың туындауына байланысты банктiң зиян шегуiн сипаттайды. Алайда, қаржы деңгейi неғұрлым төмен болған сайын, табыс алу мүмкiндiгi жоғары болып келедi. Сондыңтан да кез келген тауар өндiрушi бiр жағынан, қаржыдеңгейiн ең төменгi шегiне жеткiзуге талпынып, екiншi жағынан, тәуекел, табыс және iскерлiк белсендiлiк арасындағы оңтайлы қатынасты таңдап алуға тырысады. қаржы деңгейi пайда болады, егер де:
- проблемалар аяқ астынан және күтпеген жерден туындаса;
- банктiң өткен кезеңдегi тәжiрибесiне сәйкес келмейтiн жаңа мiндеттер қойылған болса.
Тәуекел бұл түрлi келеңсiз жағдайлардың тiкелей және жанама шығындарға алып келетiн оның салдарының болу ықтималдылығы немесе, қаржы- келеңсiз жағдайлар туындаған кездегi шығындардың пайда болуының ықтималдылығы мен қауiп-қатерi.
Қаржы нарығы өте күрделi, тұрақсыз және жоғарғы технологиялық орта болып табылады. Сондықтан да банк iсi қаржы тәуекелдерiнiң көптеген түрлерiмен тiкелей байланысты. Банк қызметiмен байланысты туындайтын тәуекелдердi бақылау және басқарудың тәжiрибесi мен әдiстемесi банк қызметi үшiн өте маңызды болып келедi. Жоғарғы деңгейде ұйымдастырылған қаржы менеджментi кез келген қаржы институтының бәсекеге қабiлеттiлiгi мен сенiмдiлiгiнiң негiзгi шарты болып табылады. Зерттеп отырған әдебиеттердегi және де банктiк тәжiрибелердегi мысалдардан көретiнiмiздей тәуекелдердiң негiзгi түрлерi несиелiк, инвестициялық, валюталық болып табылып, олар несие мекемелерiнiң қаржылық жағдайларын төмендетiп қана қоймай, кей жағдайларда капиталды жоғалтып банкроттыққа ұшыратуы мүмкiн. Оларды дұрыс бағалау және басқару шығындарды төмендету мүмкiндiгiн бередi. Қаржы тәуекелiнiң негiзгi мiндетi - болуы ықтимал келеңсiз жағдайларды анықтау немесе олардың алдын алу, олардың салдарынан құтылу жолдарын iздеу, басқару әдiстемесiн жетiлдiру болып табылады.
Тәуекелді басқару мәселелерi дағдарыс жағдайында күрделiлене түседi. Банк тәуекелiнiң деңгейi нарықтық ортада қалыптасқан экономикалық жағдайлармен, банктегi менеджмент деңгейi және стратегиясымен анықталынады. қаржыменеджментi бақылаудың күрделi процедуралары мен инфрақұрлымын талап етедi.
Тәуекелдің жалпы көлемiн анықтаудың қалыптасқан әдiсi қаржыны жабу үшiн резерв рөлiн атқаратын капиталдың жеткiлiктi көлемде болуымен анықталынады.
Банктердiң қызметiнде жиi кездесiп отыратын тәуекелдiң түрлерiн кестеден көруге болады (кесте 1).
Кесте 1 Банк тәукелiнiң түрлерi
Сыртқы (жалпы)
Iшкi (жеке)
Конъюнктуралы
Пассивтi операциялар бойынша
Мемлекеттiк
Несиелiк
Саяси
Сыйақылық
Мiндеттемелердi орындамау тәуекелi
Өтiмдiлiк
Инфляциялық
Қызмет түрiнiң жеткiлiксiз дамуы
Тәуекелдiң басқа түрлерi
Банктiк зиянкестiк тәуекелi
Экономикалық әдебиеттерде қаржытүрлерiне көптеген зерттеулер жүргiзiледi. Түрлi басылым беттерiнде коммерциялық ұйымдардың қызметiмен байланысты қаржытүрлерi қарастырылып, олардың жiктемесi берiлiп жатады. Мысалы, тәуекелдердiң жiктелiнуiнде олардың мынадай түрлерi берiледi: жүйелiк, елдiк, несиелiк, инвестициялық, валюталық, пайыздық, өтiмдiлiк, операциялық, технологиялық және т.б. Көрiп отырғанымыздай, банктегi тәуекелдердi түрлi белгiлерi бойынша жiктеуге болады, алайда бiз осы жұмыста банктiң жүргiзетiн саясатына әсерiн тигiзетiн тек қаржы тәуекелiн ғана қарастырамыз.
Кеңiрек мағынада, тәуекелдердiң жiктелiнуi сурет 1 келтiрiлген. Кесте 1 көрiп отырғанымыздай, қарыз алушылардың түрлерiмен байланысты тәуекелдер, нақтылай қаржылық құралдармен байланысты тәуекелдер , банктiк операциялармен байланысты тәуекелдер бар. Сонымен қатар iшкi тәуекелдер- банктiң iшкi ортасымен байланысты тәуекелдер, сыртқы тәуекелдер-банк қызметiнiң сыртқы ортасымен байланысты тәуекелдер бар (сурет 1).
Қаржы тәуекелi банктiң түрлi себептерден табыс деңгейiнiң төмендеуi, пайдасының болмауы, шығындардың болуы ықтималдылығынан көрiнедi.
Сурет 1 қаржы тәуекелiне жататын тәукелдердi айқын көре аламыз. Олардың барлығы да экзогегдiк (iшкi) және эндогендiк (сыртқы) болып екiге бөлiнедi. Оның себебi, бiрiншiден, рынок конъюнктурасының қолайсыз өзгерiсi, екiншiден банк iшiндегi жiберiлген қателiктер мен шешiм қабылдау нәтижесiнiң банк қызметiне терiс әсерiн тигiзуi болып табылады.
Қаржы тәуекелi – бұл банктiң негiзгi тәуекелi болып табылады. Банк операциялары түгелдей қашып құтылуға болмайтын тәуекелдермен байланысты, оның басты себебi – банктердiң жоғары табыс алуға ұмтылуында. Алайда банктердiң бұл талпынысын оңтайлы түрде басқаруға болады.
Қаржы тәуекелдерi банктiң қаржы ресурстарын (яғни, ақшаларын) жоғалту ықтималдылығымен байланысты болып келедi. Сонымен бiрге, қаржы тәуекелдерi банкте болып отыратын экономикалық процестермен тығыз байланыста болады. Мысалы, сыйақы тәуекелi несие тәуекелi мен депозиттiк тәуекелге тiкелей әсерiн тигiзедi.
Сонымен, қаржы тәуекелдерi банктiң клиенттерден салым қабылдаған кезiнен басталып, шексiз ұзақ мерзiмге жалғасып кете бередi. Нәтижесiнде банк өзiнiң мiндеттемелерi мен талаптарын сәйкестендiрiп отыруға мәжбүр болады. Өйткенi қазiргi екiншi деңгейлi банк - үнемi тәуекелдi ортада өз қызметiн жүзеге асыратын мекеме болып табылады және де тәуекелмен байланысты ортада тек қаржы тәуекелiн басқара алған жағдайда ғана өз қызметiн әрi қарай жалғастыра алады.
Банктiң маңызды стратегиялық мiндетiнiң бiрi-пайда мен тәуекел арасындағы тиiмдiлiктi қамтамасыз ету. Тәуекелдiң жоғары деңгейiмен байланысты операциялар шығынға, өтiмдiлiктiң төмендеуiне әкеледi. Керiсiнше табыстылық нарықтық деңгейден төмен болса, онда банк қосымша шығындардың жұмсалуын талап ететiн ресурстарды тарту бойынша қиындықтарға кез болады.
Банктiк тәуекелдердi басқарудың негiзгi принциптерiн Базель Комитетiнiң деректерi терең түсiндiредi. Несиелiк мекемелердiң несиеге қабiлеттiлiгiнiң орталық рөлi қаржы тәуекелiнiң маңызды екендiгiн мойындауы. Банк басшылары тәуекелдердiң көлемiне, олардың дұрыс бағалануына, мүмкiн болатын шығын мөлшерiне толық жауап бередi. Банктердiң қаржыны басқаруды дұрыс түсiнбеулерiнен проблемалар туындайды. Банктiң менеджмент бөлiмi қаржы менеджментiн енгiзуге үлкен көңiл бөлiп, оның маңыздылығын банктiң әрбiр қызметкерiне жеткiзуге мiндеттi. Тәуекелдердi басқару әдiстемелерiмен байланысты құжаттар банктiң iшкi және сыртқы өзгерiстерiне сәйкес әрқашан оңтайландырылып отыруы тиiс. Тәуекелдердi басқару бойынша процедуралар нақты және анық сипатта болуы керек. Банк опрацияларын жүргiзумен байланысты банк қызметкерлерi өздерiнiң әрекет салдарын дұрыс түсiнiп және бағалап, тәуекелдердi бақылау бойынша процедуралар және шектеулермен таныс болуы тиiс. қаржытәуекелiн құраушылар: стратегия, әдiстемелер процедуралар, бақылау, өзектендiру.
Банк кез келген нақты тәуекел бойынша басқару стратегиясын таңдап, оның әрекет саласын айқындап, қабылданатын тәуекел деңгейiн анықтап, олардың капитал және активтер, рентабельдiлiкке әсерiн анықтау қажет. Банкте старатегиялық мақсаттар қалыптасады. Тәуекелдiң осы түрi бойынша басқару және бағалау әдiстерi ұсынылады. °дiстемелер бағалау модельдерi мен белгiлерiнен тұрып, әрдайым қайта қаралып отырады. Одан кейiн нақты процедуралар негiзiнде бағалау және бақылау сәйкестендiрiледi. Процедуралардың барлығы құжат түрiнде рәсiмделiп, барлық құрамды бөлiктерi сипатталынып, қызметшiлердiң нақты әрекетi, олардың өкiлеттiлiктерi, жауапкершiлiктерi, шектеулер мөлшерi мен құрлымы, қатысушы бөлiмдердiң өзара қатынастары сипатталынуы тиiс.
Бақылау жүргiзiлген операциялардың қабылданған процедураларға сәйкестiгiн тексерiп, олардың шын мәнiнде жүргiзiлгендiгiн анықтайды. Тәуекелдердi бақылау операцияларды жүргiзушiлерден бөлек болуы тиiс. Жалпы бақылау тәуелсiз қаржылық бақылау бөлiмшелерiмен жүргiзiлуi тиiс. өзектендiру стратегияны, процедураларды, әдiстемелердi, моделдердi банктiң бизнес ортасының өзгеруiне сәйкес жаңартуларды бiлдiредi. Тәуекелдердi басқарудың негiзгi әдiстерi:
- қаржыбағалау талдауларын сәйкестендiру;
- Операцияларды шектеу-жүзеге асыру процедураларын жасау;
- Операцияларға шектеулер қою;
- Операцияларды диверсификациялау;
- Шығындарды жабуға жетерлiктей резервтердi құру;
- Stop loss шектерiн қою әдiстемесi арқылы жоғалтуларды шектеу.
Тәуекелдердi бағалаудың талдау әдiстерi маңызды рөлге ие. Бұл әдiс тек қаржы өзгерiсiн анықтап қана қоймай, әртүрлi жағдайларды болжап, негiзгi факторларды айқындап, оларды бағалайды. Операцияларды шектеу оларды жүргiзу процедураларын құру жолымен тәуекелдердi сапалы түрде басқаруды бiлдiредi. Мысалыға несиенi беру қарыз алушыны бағалау процедураларымен, активтердi және пассивтердi басқару процедураларымен байланысты өтiмдiлiктi қолдаумен қатарласа жүредi.
Барлық қаржылық операцияларға шектеулер қою тәуекелдi басқарудың негiзгi әдiстерiнiң бiрi болып табылады. Шектеулер актив түрлерiне қаржылық құралдардың пайдаланылуына жалпы позицияда белгiленедi. Шектеулердiң мөлшерi тек тәуекелдердi төмендету көзқарасынан ғана емес, экономикалық сипатта бюджеттiк шектеулер себептерiнен де қойылады. Банктiң нақты контрагенттерiмен жүргiзiлетiн операцияларға тәуекел мөлшерi бойынша шектеулер қойылады.
Шығындарды жабуға арналған резервтердi құру банктiң меншiктiқаражаттарының есебiнен тәуекелдi жабу мүмкiндiгiн бередi. Дұрыс құрылған банк саясаты меншiктi капиталды жеткiлiктi деңгейде ұстауды талап етедi.
Банктiң өтiмдiлiгi оның сенiмдiлiгiнiң негiзгi сипаттамасы болып табылады. өтiмдiлiктi басқару деп клиенттер тарапынан қаржылық ресурстардың сұранысын қанағаттандыру қабiлетiн айтады.
Активтердi басқару әдiсi арқылы өтiмдiлiгi жоғары қаражаттарды қажеттi қорын ұстап отырады. Банкаралық несиелердi басқару тәуекелi тапшылық жағдайында қаражаттарды тарту кезiнде туындайды. өтiмдiлiктi төменгi шығындармен басқару үшiн банкке жоғарғы қаржылық бедел қажет/2/.
Инвестициялық қызметпен байланысты негiзгi қаржы түрлерi: несиелiк тәуекелдер, мiндеттемелердi қайтармау тәуекелдерi, эмитент өзiнiң негiзгi қарыздары бойынша мiндеттемелердi орындаудан бас тарту тәуекелi.
Пайыздық тәуекел бұған дейiн шығарылған бағалы қағаздардың бағасын оның пайыздық ставкасының өсуi төмендетедi. Баға төмендеген жағдайдағы бағалы қағаздардың жаппай сатылуы бағамдық шығындарға келедi.
Валюталық тәуекелдер валюта бағамының өзгеру ықтималдығымен байланысты.
Портфельдiк тәуекел жекелеген құралдар бойынша шығындармен байланысты.
Инвестициялық қызметтермен байланысты тәуекелдердi басқарудың негiзгi әдiстерi: эмитенттiң қаржылық жағдайын бағалау, бағалы қағаздар бойынша операцияларға шектеу қою, резервтеу және шығындарды шектеу.
Валюталық тәуекелдердi жабу үшiн хеджирлеу қолданылады. Жоғары хеджирлеу жүйелiк тәуекелдермен контрагенттiң сенiмдiлiгiн анықтаушы тәуекелдермен қатарласа жүредi. Валюталық позицияларды шектеу банктiң өзiне алатан, валюта бағамының қолайсыз өзгерулерiмен байланысты қаржыкөлемiн төмендетедi. Шектеулер әрбiр валюта үшiн анықталынып, сондай ақ әрбiр валюталық дилерге де шектеулер белгiленедi.
Тәуекел бұл қаржы категориясына жатады. Тәуекел дәрежесi мен оның мөлшерiне қаржылық механизм арқылы ықпал етуге болады. Мұндай әсер ету қаржы менеджментiнiң тәсiлдерi мен ерекше стратегия арқылы жүзеге асырылады. Стратегия және тәсiлдердiң жиынтығы тәуекелдердi басқару механизмiн, яғни қаржы тәуекелiн қарастырады.
1.2 Қаржы тәуекелiн басқаруды ұйымдастыру жолдары, оның стратегиясы мен тәсiлдерi
Қазақстанның екiншi деңгейлi банктердiң қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметiндегi операцияларды басқару тәуекелi де ұлғая бермек. Бiрақ, отандың екiншi деңгейлi банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлық тәуекелдiң түрлерiмен кездестi деуге болмайды. Алайда олардың саны өсiп барады, ал бұл проблема отандың банк жүйесi үшiн жаңа болып табылады, сондыңтан да банктердiң операцияларын жүргiзу әдiстерi бойынша қандай да бiр тереңдетiлген зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда банктердiң операцияларын қалыптастыру барысында пайда болатын тәуекелдердi зерттеу Қазақстанның банк жүйесiн реформалау кезiндегi өзектi проблемалардың бiрi болып отыр.
Қаржы менеджментiнiң теориясында екiншi деңгейлi банктердiң активтерi мен пассивтерiн басқару проблемасы өзектi болып табылады.
Банктiң пассивтерi мен активтерiн басқару процесi ресурстарды тартудың ең тиiмдi жолдарын таңдауға бағытталып отыруы тиiс.
Банктiң операцияларын басқару деп – жалпы салымшылардың қаржыларын тартумен байланысты және несие берумен байланысты қызметтi айтады.
Ал тар мағынада операцияларды басқару деп банктiң қаржыға деген қажеттiлiгiн сырттан қаржы тарту арқылы қанағаттандырумен байланысты қызметiн айтады.
Банк операцияларын басқару кезiнде банктiң шығындары арасындағы өзара қарым-қатынасты ескерген жөн.
Жалпы, банктiң активтi және пассивтi операцияларын өзара байланыстыра отырып басқару банктiң табыстылығына оң әсерiн тигiзедi. Мұнда, банктiң пассивтi операциялары банктiң ресурстық базасын қалыптастыруды қамтамасыз ете отырып, активтi операцияларға қарағанда маңыздырақ болып келедi. Өйткенi, пассивтi операциялардың ауқымы банктiң табысты операцияларының ауқымына әсер етедi.
Пассивтi операциялардың құрылымын талдау барысында банк келесi жағдайларға назар аударуы тиiс:....