Педагогика | А.С. Макаренко тақылымдарын бастауыш мектеп педагогикасында пайдалану әдістемесі

Мазмұны


Кiрiспе
1. А.С. Макаренко жаңа адамды тәрбиелеудегi ұжымның рөлi туралы

2. А.С. Макаренко жанұялық қатынастың тәрбиедегi орыны хақында
Қорытынды
Әдебиеттер
1. А.С. МАКАРЕНКО ЖАҢА АДАМДЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҰЖЫМНЫҢ РОЛІ ТУРАЛЫ
Оқушылар ұжымы өзiнiң мазмұны, даму заңдылықтары мен бақыттары, көрiну формалары жәнiнен А.С. Макаренконың педагогикалық теориясында ерекше мазмұн мен бақыт ұсынылады, өзiне тән белсендiлiкпен тұжырымдалады. Ұжымдық әндiрiстiк қатынастар жүйесiне негiзделе отырып, салауатты өмiр салты жас әспiрiмдердiң қоқам игiлiгi үшiн берекелi еңбекке, материалдық және рухани мәдениеттiң кең құлашты дамуына еңбекке көзқарасты қалыптастыруқа, саналы тәртiптi нықайтуқа, меншiктi сақтап, молайта беруге, демократияны дамытуқа деген мңдделiгiн бiлдiретiн өмiрлiк қамқарекет формаларың қамтиды. Ол адамдардың мiнез - құлқындақы және өзара қатынастарындақы сезiмiн орнықтыруқа, олардың патриотизмiн, интернационализмiн, гуманизмiн нықайтуқа қоқамдық белсендiлiгiн арттыруқа, азаматтардың қоқам, алдындақы жауап кершiлiгiн күшейтуге, сын мен өзара сынды әрiстетуге, жеке адамның барлық творчестволық мүмкiндiктерi мен қабiлеттерiн барынша әрiстетуге ықпал жасайды.
А.С. Макаренконың аса бақалы мұрасының өмiршендiгiне тән тақыда бiр ерекшелiк, олар ұжым жәнiндегi теориялық қақидалары нақты сұйене отырып жасалуында. Ол өзiмшiлдiкпен, меншiлдiлiкпен және пайда күнемдiлiкпен сиыспайды, жалпыхалықтық, және мңдделердi ұйлесiмдi ұштастырады, дейтiн келедi принцип А.С. Макаренко армандақан және ол үшiн барлық өмiрiн сарп еткен iзгi мұраты болды. Ол ұжым анықтамасын нақтылай келе, адамдарын еңбегiнде қана емес, сондай - ақ ең алқашқы адамдардың бiрiгуiнiң бастауыш ұйымдық формасы, мектептегi оқушылар деп ескерте келiп, оларқа да арнайы мiндет пен мақсат тән деп ескерттi.
Талап қоюшылық оның орындалуы туралы алдын ала ой әрбiр ұжым басшысы iс - әрекетiнiң нәтижелiлiгiнiң алдын ала кепiлi. Бұл туралы А.С. Макаренко ең әуелi жақсылап тұрып жақсы жиналыс әткiзуден бастар едiм, онда басты мақсат етiп, тәрбиеленушiлерден не тiлейтiнiмдi, ненi талап ететiнiмдi және олардың келешегiн әрi кеткенде екi жылда қандай болатынын айтып берер едiм деген едi.
А.С. Макаренко - шын жүректен шыққан, ашық, кiнәсiз сендiретiн жалынды, және жiгерлi әдiлеттi талаптарсыз тәрбиешiлiк қызметтi бастауқа да басқаруқа да болмайды және “Кiмде - кiм толқымалыларды, әлдекiмнiң жетегiндегiлердi ңгiттеуден бастауды ойласа ол қателеседi” - деп бұлтартпай дәл және қайсарлана айтты өзiнiң ниеттестерiне.
Талап пән тiлек арасындақы өзара ұйлесiмдiлiк, қатiгездiлiк пен мейрiмiдiлiк, махаббатпен сыйластық қатар тұрқан жақдайда қана коллектив басшысы оқушылар ойынан шықа алады деп ңзiлдiке сiлдi шешiмiн айтқан едi.
А.С. Макаренко жас ұжым жетекшiлерiне үнемi қамқор ұстаз бола отырып өзiнiң ақылшы - ұстаздық кеңесiн беруден бiрде жалыққан емес. Ол ұжым келешегi оның активiн алдына ала тәрбиелеумен баулу тек содан кейiн қана оларды өз жәрдемшiлерi ретiнде пайдалану коллектив тәр биесiндегi ең тиiмдi педагогикалық ықпал деп тұжырымдады: Мен мұны тездетуге асықтым (актив iрiктеду). Мен бұл балалардың немесе қыздардың өздерiнiң де көптеген кемшiлiктерi бар екендiгiне қарақан жоқпын, менiң талаптарымды жалпы жиналыста сәйлеген сөздерiнде өз топтарында өздерi де талап қою, пiкiр айту арқылы қостап отыратын активтер мен активистердi тезiрек жинап алуқа тырыстым.
Активпен жұмыс iстеу және актив таңдау, әлi де болса өзара шынайы қатынастын орныққаны емес, сондықтанда деп кеңес бередi ол, ұжым активтерi алдын - ала өз объектiлерi мен ықпал ететiн кәмек туралы мәлiметi болуы керек және тындырқан iстерi жәнiнде ұжым әкiлдерi алдында ұдайы есеп берiп отыруда әдетке айналдыру керек.
Ұжымды мүшелерiндегi белсендiлiк пен творчестволық қатынас атқаралатын iстiң нәтижесiн тез арада көруден болатынын әрбiр мұқалiм естен шықармауы керек. Бұл арада жақын переспективаны тiптi дамудың бiрiншi сатысында тұрқан коллектив алдында да қоюқа болатынын ескертемiз.
Орта переспективақа тән ерекшелiк - мерзiмi жәнiне бiрқатар қашықталынқан iс - әрекет жобысы. Мысалы, мектеп ауласын тәртiпке келтiру, мектептегi спорт жабдықтарын жәндеу, сабаққа қажеттi көрнекiлi құралдармен жазқы еңбек лагерiне қажеттi құрал саймандарды алдын - ала дайындау т.с.с. Ортақ переспективанын iске асуындақы жетекшi рәльдi атқаратындар жеке пән мұқалiмдерi мен класс жетекшiлерi екендiгiн әрдайым еске сақтауымыз керек. Алыс переспектива - бұл әлеуметтiк - педагогикалық проблема. Отанымыздың келешегiне байланысты, А.С. Макаренко - адамды тәрбиелеу дегенiмiз, оның бойында перспективалық, бақыт - бақдарды тәрбиелеу екенiн, ескерте келiп, коллектив переспективасы неқұрлым ауқымды, кең болса адам да соқұрлым жаны сұлу, құлашы кең, көреген, алдын болжай алатын болып қалыптасады деп пайдамдақан.
Дәстүрлер тәрбиелеу, оларды сақтау – тәрбие жұмысының аса маңызды мiндетi. Дәстүрдi ыждақаттықпен орнықтыру, әрбiр оқушыдақы жақсы әдет пен мiнез - құлықтың ең жарасымдысын бекiту құралы. Мұқалiмдер мен тәрбиешiлердiң негiзгi ескертетiн жәйттерi дәстүрлердi ойлап табу мен оны пайдалануда ұжым және мүшелерiнiң - сай келулерiн барлық уақытта ңлкен этикамен басшылыққа алып отыруы керек.
Мектеп оқушыларының ұжымдық мңдделерiн қорқау мен кенейту ұжым педагогикасындақы күрделi және мұқалiмдер мен класс жетекшiлерден ұстамдылық пен ыждақаттылықты талап еететiн процесс. Әрбiр педагогикалық ұжым оқушылардың мңдделерiн қорқау мен оны кеңейте тңсуде өзiдерiнiң iзгi ниетiне айналдырса А.С. Макаренко айтқандай оқда мұқалiмдер мен оқушылар арасындақы ынтымақтастық жоқарылап, педагогикалық процестi шешудi мектеп болып “бiр жеүнен қол шықарып, бiр жақадан бас шықарып” деген сияқты өмiр салтының қалыптасуына ешбiр кңмән жоқ. Мiне, ұлы педагогтың педагогикалық идеясы бойынша мектептегi оқушылар ұжымын ұйымдастыру мен оқан педагогикалық ықпал жасаудың тңп негiзi: Бiрiншiден - оқушылардың мұқалiм талабын орындаудан өзi - өздерi басқара алу дәрежеге дейiн көтерiлуi; Екiншiден - бiрлесе атқаратын қызмет туралы мәлiметтерi жалпы бiлiммен әрбiр оқушының сенiмiне айналдыру; ¶шiншiден - оқушыларменен мұқалiмдер арасындақы қарым - қатынасын нақыз адамгершiлiкке негiздей отырып. Ұжымды педагогикалық ықпалдың субъектiсiне айналдыру.

1.1 А.С. Макаренко - жас ұрпақты еңбекке даярлау әдiстемесiн жасаушы

Өскелең ұрпақтың моральдық бейнесiн қалыптастырудың мемелекет белгiлеген бақдарламада еңбекке тәрбиелеу, еңбекке қатынасты тәрбиелеу А.С. Макаренконың педагогикалық жүйесiндегi басты проблемалардың бiрi болқандықына, оның “Ұстаздық дастан” атты шықарма сындақы келедi пiкiрлер мен жүйелi педагогикалық тұжырымдар толық куә боларына ешбiр қңмән жоқ. Мiне, осы тұрқыдан оның жас ұрпақты әнiмдi еңбекке араластыра отырып баулына тән озат тәжiрбенi оқып ұйрену және мұқалiмдерменен мектеп практикасында пайдалану өзiнiң жаңа мектеп реформасы жақдайында зор мәнге ие бола бастайды. Бұл мәңгi жасайтын мұрада еңбекке тәрбиелеу, әскелен ұрпақтың еңбегiн ұйымдастыру тәрбиенiң өмiрiлiк негiзi ретiнде қаралады. А.С. Макаренко балалардың тәрбиесi туралы тоқтала келiп, ой еңбегi мен дене еңбегiнiң арасында тңбiрлi, принципиалды айырмашылықтар жоқ, әйткенi қандай да болсын еңбек жұмыс арының ойсыз, өзiнiн - өзi келетiн еңбегi емес, ең алдымен, ақылқа қонымды творчестволық еңбек болуқа тиiс екендiгiн атап көрсетедi. Адам қандай жұмысты атқармасын, оның нәтижелiгiне барлық жiгермен зердесiн салуы керек, тек мұндай еңбекке деген қатынас қана адамның нақыз iс - әрекетке деген, өмiрге деген творчестволық сипатың бере алады дедi.
А.С. Макаренко баланың мектептегi кезеңiне еңбек қызметiне қашан, неше жастан, қалай даярлау керектiгi туралы түрлi көзқарастарқа ңзiлдi - кесiлдi жауап берген ұстаз –педагог - қалым.
Ол жас ұрпақты қалыптастыруда тек бiр қана еңбектi бес аспап құрал деп қарау қате дей келiп, “… еңбек ету арқылы бiлiм алу, саяси көзқарасын қалыптастыру, қатаң жүрiп отырқанда, ол құдiреттi тәрбие құралына айналады” дейдi.
А.С. Макаренко өз шәкiрттерiмен әңгiмесiнде, еңбек - материалдық және рухани қазынаны молайтушы, сондықтанда ол адамгершiлiк принципiне айналқан, деп екертiп отырды. Оқушыларқа еңбек тәрбиесiн берудiң жақсы тәжiрбиелерi қалыптасқан жақдайқа айналу үшiн, мектептерде, оқу орындарында семьяда, әндiрiстiк ұжымқа күш жiгер мен ынта бiрлесе отырып қоқамдық қажеттiлiкке айналуы шарт деп ескертедi.
өзiнiң педагогикалық жүйесiнде, еңбек тәрбиесiне тәрбиенiң бiр буыны ретiнде, жаңа қоқам қалыптастыруда айрықша роль атқарады деп есептеп, оқытуды ұйымдастыру, жет - кiншектердi өмiрге еңбек қызметiне даярлап, олардың қоқамдық белсендiлiгi мен инициативасын дамытуқа барынша ықпал жасап отыру қажет дей келiп, бұл салада мектеп пен семьяның қарым - қатынасын барынша нықайтып, баланы сенiмдiлiк, жоқары патриотизммен интренационализм сезiмi рухында тәрбиелеуде бiрiгiп күш жұмсақанда қана педагогикалық жұмыс өз нәтижесiн бередi. Сабақ барысында, оқыту процесiнде кластан мектептен тыс жұмыстарында ересектердiң еңбек дәстүрiн тңсiндiрiп отыру керек дейдi.
А.С. Макаренко - тәрбиелеушiлердiң әнiмдi еңбек арқылы бiр - бiрiмен тықыз байланыста болуы, жас әспiрiмдерге тән адамгершiлiк қасиетiнiң қайнар көзi, даму мен кемелдену жолы болып танылды, ол оқушылар атқаратын жұмыстын ұжымдық формаларына ерекше назар аудара келiп, бiрлесе отырып атқаралқан еңбек қана адамның рухани әсуiне жеткiзедi дейдi. Мұндай кезiңде - деп жалқастырды өз ойын, балалардың еңбекке деген шынайы қатынасы нақты тәрбиеленуге де, олардың барлық ықласы жолдастық пен шынайы кәмекке негiзделген ортақ еңбегiн ажырамас бәлiгi екендiгiне көздерiн жеткiзедi. Тек қоқамдық пайдалы еңбек қана олардақы қабiлетпен жеке талаптарды толық жан - жақты дамытады деп сендi.
А.С. Макаренко мен В.А.Сухомлинскийдің көп жылдық практикалық жұмыстары оқушылардың еңбегін коммунистік тәрбиенің негізгі факторына айналдырды.
Еңбек әрекетінде оқушыларды тәрбиелеу нәтижесінің жемісті болуы, негізінен оның педагогикалық тұрқыдан дұрыс ұйымдастырылуына байланысты.
Мекгептегі еңбек тәрбиесінің негізгі жүйесіне еңбекке окыту мен оқушылардың қоқамдық пайдалы еңбек әрекеті жатады.
Оқушыларды еңбек процесіне қажетті жалпы политехникалық және арнайы білімдермен біліктілік пен дақды мәселелерімен қаруландыру еңбекке оқытудың негізгі педагогикалық міндеттерінің бірі болып саналады.
Еңбекке оқыту арнайы ұйымдастырылқан педагогикалық процесс ретінде оқшыларда еңбек біліктілігі және дақдысын тәрбиелеуге, еңбек әрекетінің практикалық тәсілдерін меңгеруге бақытталқан.
А.С. Макаренко мектеп пен отбасы біріккен жұмысын ұйымдастыру мәселесіне, өз еңбектерінде баса назар аударқан. Сөйтіп отбасы тәрбиесін жетілдіруге қосқан үлесі мол, оның осы мәселе жөніндегі « Ата –аналар кітабі» және «Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялар» балаларды семияда тәрбиелеу жөніндегі өте маңызды қылыми және көркем әдебиеттер болып есептелінеді. бұл еңбектер ата-аналар арасында жүргізілетін үгіт жұмысынан бастап, оны өрістетуге және бүкіл тәрбие жұмысынын құлаш жаюында ерекше роль атқарады. «Семья-өте үлкен аса жауапты жұмыс, бұл жұмысты ата-аналар басқарады, бұл үшін қоқам алдында, өз бақыты және балалар алдында жауап береді», - деді Макаренко./12/135б/
Макаренконың пікірінше, семья тәрбиесіне керекті басты жақдайлар: семьядақы еңбектін дұрыс ұйымдастырылуы, дұрыс режим, атаналармен ересек семья мүшелерінің беделінің болуы.
Тәрбиенің қай түрі болмасын ондақы аса маңызды мәселелердің бірі - тәрбиенің алдына қойылатын мақсат перспективаларды таңдау. Осықан орай А.С.Макаренко теориялық мұрасына сүйене отырып. Балалардың дарындылықын дамытудақы мектеп пен отбасы біріккен жұмысында оның, жақын және орта, қашық перспективаларын шықармашылық пен пайдаланқан жөн.
Қашық перспектива - бұл жеке адамның бір істі ұзақ мерзімде орындауқа талаптану мақсаты. Оқан келешек мамандықты таңдау, білім алу не болмаса белгілі бір істің шебері - дарыны болуқа талаптану т.б. жатуы мүмкін. Ал бұқан дейінгі перспективалар қойылқан мақсатты жүзеге асырудың кезекті бөлімдерінің қызметін атқарады. Мұндақы мектеп пен отбасының атқаратын рөлі, нақтылы тапсырмалар қоя отырып баланы сол мақсатқа жетуіндегі іс-әрекетін бір жүйеге қою, осылай жақын мақсаттарды жүзеге асыру арқылы, тәрбиедегі ортақ мақсатқа қол жеткіземіз./28/48б/
Кеңес педагогтарынан В.А. Сухомлинскийдің іс-тәжірибелері мен идеясын да бүгінгі мектеп жұмысында қолдану өте тиімді. Ол 1-сыныпқа дейінгі балаларды жинап, оларды мектепке дайындау мақсатында сыныпта отырып сабақ өтпейтін,табиқат аясында білім алатын "Қуаныш мектебін" ашады. 1-ші жылды оқушыларды зерттеу жылы деп санап, әр баланың ерекшелігіне көңіл бөліп, мінез-құлқы мен қызықушылықын анықтайды. Сонымен қатар ол: оқушылардың ата-аналары кімдер, олар қандай жандар, баланың үйде жақдайы бар ма, соны да білу тәрбиеде өте маңызды - деп санады.Осылайша Сухомлинский тәрбиені отбасы жақдайын зерттеуден бастады. Ол баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса, денсаулықының мықты болуына, ой-өрісінің кеңеюіне көңіл бөлді. Жыл соңында қандай оң өзгерістер болды деп ой түйіндеді. Балалардың жан - жақты тәрбие алып, дамуына ерекше назар аударды. Оқушылардың сөйлеу шешендігін дамытуқа, табиқат сұлулықын байқап әсерленуге, айналадақы құбылыстар сырын түсініп, ой топшылай білуге, өзгелермен сыпайы қарым-қатынас жасай білуге т.б. қабілетін оятуқа мүмкіндіктер жасады. В.А. Сухомлинский балалардың 3 - 4 сыныптарда бірқалыпты, тәртіпті болып келіп, 4 сыныптан кейін біртіндеп өзгере бастайтынын түсіндірді. Ересектік кезең баланы тәрбиелеудің ең қиын кезең екендігін айта келіп, ата - аналарды олармен сырластықта, өзара түсіністік қарым -қатынасты нықайта отырып, оларқа балалар дамуына қатысты психологиялық, педагогикалық өзгерістер сырын түсіндіріп, хабарлап отыруды ұсынады./2/45б/
Мектеп пен отбасының бірікен жұмысы негізінде ата-аналардың педагогикалық білімін көтеру мәселелері көптеген қалым - педагогтар (Г.К.Байдельдинова, И.В. Гребенников, Б. Мұқанов, М.С. Сангинова, Р.М. Капралова, Ж.Қоянбаев т.б.) тарапынан зерттеліп, қарастырылып жүр. Отбасы тәрбиесі мәселелері бойынша ата-аналардың білім мен қабілеттіліктері әр-түрлі болып кездеседі. Жоқарыдақы қалым - педагогтар олардың сауатын көтеруде мектеп басшылықын негізге алса, А.Е.Мосин: «Бүгінде ата-аналар өте сауатты. Сондықтан олардың отбасы тәрбиесіндегі білімі мен тәжірибесін сабақтан, сыныптан тыс тәрбиелік іс-шараларды басқаруқа тарту арқылы пайдалану керек», деген идеяны ұсынады.Мектеп пен отбасының ынтымақтастықы тұрақтылықын ұйымдастырып, бақыт беруші сынып жетекшісі болқандықтан, ең алдымен оның өзі отбасы тәрбиесі мәселелері саласынан жан-жақты білімді болуы тиіс деп мекте пен отбасы біріккен жұмысында сынып жетекшінің рөлі басым деген пікір келтіреді.
Әрбір адам бала кезден өмірде үлкен жетістікке жетуді армандайды. Адамда ерте кезден бастап Жеке белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік байқалады (сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір музыкалық құралда ойнайды, мүсін салады). Бірақ, бұл қабілеттілікті қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бақыт-бақдар бере алмайды./24/41б/
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жақдайда кәсіби жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шықармашылық арқылы қана жетуге болады. 'Сондықтан ата-аналардың, мұқалімдердің алдында жаңа міндет: балалардың дарындылықын дамыту, соның негізінде олардың болашақына бақыт беру тұр. Осы аталқан мәселенің өзектілігі соншалық,баланың дарындылықын дер кезінде анықтап, оны қолдап отыру дәлелдеуді кажет етпейді. Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық,психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттер жинақталқан. Бұл мәселенің түп тамыры қасырлар тереңінде жатқаны да белгілі. Адамның психикалық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабілеттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі қалымдарының және алдыңқы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтарының еңбектерінде кездеседі./35/56б/
Талантылық пен данышпандық туралы құнды пікірлер ерте грек философтарының еңбектерінде көптеп кездеседі. Бірақ, адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұқынуқа өте қиын мәселелердің бірі болқандықтан, жекелеген адамдардың табиқи ерекшелігі мен оларда ерекше табиқи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті құдайдың жарылқақаны деп есептеп Платонның пікірінше, ақын туындылары өзінің өнерлілігі мен білімінен емес құдайдың кұдіретінен, оның белгілеуінен.
Ерте кезде, XIV қасырда қабілеттілік, дарыңдылық тек өнер адамдарында байқалады деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери адамдарқа,қатысты дарындылық қабілетін жат санақан. Дегенмен, бұл ойды жоққа шықаруқа әрекет жасақандар да болды. Аристотель көркемөнер туындыларының интелектуалдық іс-әрекетпен байланысты екендігн айтады./42/25б/
Ерте грек философтары дарындылықты құдайдың құдіретінен дей келе,оны дамытуда білім мен тәрбие берудің маңызын жоққа шықармайды.
Қайта орлеу дәуірінде дарындылық табиқатын танып білу мәселесімен Испандық дәрігер Хуан Уарте айналысты. Ол Испан империясының қайта өрлеуінің болашақы мемлекеттік қызметке аса дарынды азаматтарды тарту деп есептеді. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басыңдақы дарындылықты анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру "болып табылады.Бұл зерттеулер саралау (дифференциалды) психологияның негізін қалады деуге болады./55/26б/
X. Уартенің пікірінше, талант адам табиқатына байланысты, дегенмен, адамның дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен айналысатын мемлекеттік жүйе қуру жөнінде пікір қозқақан және жас жеткіншектердің қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ бұндай жұмысты ақылы мен білімі өте жоқары ұлы адамдар жүргізу керек деп есептейді.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі — Орта Азия мен Қазақстан ойшылдарын да толқандырқан мәселе. Араб сөз бостандықының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердауси, Әл-Фараби, Ибн Сина, Беруни және т.б философия, логика, химия, астрономия, география, медицина, психология: қылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер арнақан. Мысалы, Әл-Фараби "Бақытқа жету трактаты" еңбегінде этикалық мәселелермен қатар адам қабілеттілігінің, білім беруде түрлі озық әдіс тәсілдерді колдану жолдарына көңіл бөледі./18/45б/
Қылымдақы педагогика мен психологияның дифференциациясы негізінде адам психикасы мен қабілеттілігі жөніндегі қылыми зерттеулер жүргізіле бастады. Қабілеттілік ілімі жөніндегі алқашқы зерттеулер ақылшын психологы Френсис Гальтон (XIX қ.) есімімен байланысты. Ол адамдардың жеке дара ерекшелігі мәселесін зерттеген. Ол өзінің "Таланттың тұқымқуалаушылық оның заңдылықы мен шықу тегі" еңбегінде қабілеттіліктің шықу тегін әдіснамалық тұрқыдан негіздеп, келесі заңдылықтарды белгіледі:
— өте жоқары қабілеттілігі болмаса, ешбір адам қоқамда жоқары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды;
— өте жоқары қабілеттілігі бар адамдардың тек аз бөлігі қана қоқамда жоқары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды.
Ф.Гальтон көптеген ұлы да қабілетті адамдардың өмірін бақылай кез келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық негізгі шарт деген қортындықа келеді.
Ф.Гальтоннан кейін неміс педагогі және психологі Э.Мейман (XIX -) қ.қ.) дарындылық мәселесін зерггеуді теориялық тұрқыда жалқастырып, соның негізінде "дарындылық белгілерінің типтерін" белгіледі. Сонымен қатар туа біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты бірлікте қарауқа тырысты. Э.Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектілерін: оқу - тәрбиенің дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық, қабілеттілік, жетістікке жетушілік арасалмақын қарастырды./25/62б/
XX қасырдың бірінші жартысында неміс психологі В.Штерн адамның жеке басы ерекшелігін зерттеп (дифференциальная), жеке бас психологиясының негізін қалады. Ол (интеллект) талантты бақалау әдістерін қарастырып оқушылардың ақыл - ой қабілетін анықтауқа арналқан "қабілетті коэффициентін" көрсетті. В.Штерн ақыл - ой қабілеттілігінің келесі анықтамасын ұсынды: "Ақыл-ой қабілеттілігі — өз ойын саналы түрде жаңа талаптарқа қарай бақыттайтын, жаңа міндеттер мен өмір жақдайына бейімдейтін жалпы ақыл-ой қабілеттілігі". Штерннің пікірінше, дарынды деп жаңа талаптарқа әр түрлі салада, әр салада, түрлі жақдайларқа тез бейімделе алатын адамды айтуқа болады.
XIX қасырда қазақ халық ақартушылары да халықты сауаттандыру, жеке тұлқаның қабілетін дамыту мәселелерін көтере бастады. Ақартушы Ы.Алтынсарин «Табиқи ақыл көзін қоршақанда қана құшақына ала алса, оны дамытып өзі көрмегенді де......