Экономика | АҚШ өнеркәсібі

Мазмұны

Кіріспе.............................................................................................................6

І-тарау
І.І. Табиғат жағдайлары.............................................................................7
І.2. Халқына жалпы сипаттама.................................................................9

ІІ-тарау
2.1. АҚШ өнеркәсібіне жалпы сипаттама.............................................10
2.2. Отын – энергетика өнеркәсібі...........................................................11
2.3. Ауыр және жеңіл өнеркәсібі............................................................12
2.4. Металлургия, машина жасау, химия өнеркәсібі...........................13

Қорытынды...............................................................................................16
Пайдаланылған әдебиеттер...................................................................17

1.1. Табиғат жағдайлары

Америка Құрама Штаты жерінің орталық және шығыс бөлігін ойпат, жазық дала мен Апалач таулары алып жатыр, батысында биік – биік тау жоталары, кордильер тау шыңдары бар. Шығыста және оңтүстік шығыста Флорида түбегімен Атлант жағалауының, Мексика жиегінің жазық ойпаты жатыр. Атлант жағалауы ойпатының батысында оңтүстік батысынан солтүстік шығысына қарай созылған Апалач тауы бар. Оның оңтүстік шеті жазыққа ұласатын аласа таулар. Солтүстік шеті – тау биігінен оқшау көтерілген шыңдар. Апалач тауының батысында ұлан байтақ орталық жазықпен ұлы жазық жатыр. Жазықтың жері солтүстігінде адырлы – тастақты, оңтүстігіндегі өзен аралықтарында көбінесе тегіс, кейде терең құзды, сай жыралы болып келеді. Орталық жазықтың оңтүстік бөлігінде көлбеу көтерілген озат үстіртімен Уошито тау жатыр. Кордильер тауының шығыс белдеуі – Шыңқұз таулары, оның қысқа жоталарының арасын кең сайлар бөліп тұрады. Батысқа қарай созылған сайын бұл жоталар үстіртке, жалпақ қыратқа ауысады (Колумбия үстірті, Колорадо үстірті, Үлкен Бассейн). Мұның бәрі Кордильер тауының кең көсілген ішкі белдеуін құрайды. Кордильер тауының батыс белдеуі – қатарласа созылған екі тау жотасы, бұлардың ұзына бойымен жарыса созылған кең жазық екеуінің арасын бөліп жатыр. Бұл жоталардың шығыстағысы вулканды, күркіреуікті таумен Сьера Невада жотсы, батысындағы – жағалаудағы жота. Сондай – ақ Кордильер жоталарымен қыраттары, Алияска штатын түгел дерлі алып жатыр.
Америка Құрама Штаты пайдалы кендерге – отын энергетикалық шикі заттарға, темір, түсті металл қазбаларына, табиғи күкіртке, уран шикі заттарына, фосфориттерге, каллий тұздарына тағы басқаға бай. Ал никель, каллий, хром және марганец кені, техникалық алмас тағы басқа мұнда өте тапшы. Сондықтан Америка Құрама Штаты оларды басқа елдерден алады. Боксит пен уран шикі заттарының көбі шеттен алынады.
Солтүстік 40 градусынан солтүстікке қарайтын жақтың климаты қоңыржай, Алияскада – Арктикалық және субарктикалық, солтүстік ендіктің 40 градусынан оңтүстікке қарай субтропикалық, ал Флориданың оңтүстігінде тропикалық болып келеді. Америка Құрама Штатының көп жері континентальды. Тынық мұхит жағалауымен оңтүстік шығыста мұхиттық климат басым. Кордильердің ішкі жазығының солтүстігімен таудың солтүстік шығысында қыс боранды, суық әрі желкен келеді, қар қалың түседі. Оңтүстігі – құрғақ, жылы, бірақ жиі-жиі суық соғады. Тынық мұхит жағалауы жылы, жауынды келеді. Орташа температура қаңтарда Солтүстік жәнеОрталық жазықтықта – он сегіз градус, елдің оңтүстік батысында он екі градус. Ал Флорида түбегінде жиырма градусқа дейін жетеді. Жазы жылы солтүстік батыста және оңтүстік шығыста жаңбырлы, Кордильердің үстірттерімен қыраттарында және ұлы жазықта ауа – райы ыстық әрі құрғақ. Ең жылы айдың орташа температуңрасы батыс жағалауында, он төрт градустан жиырма екі градусқа дейін, шығыста он алты градустан жиырма алты градусқа дейін, Ұлы жазықтың оңтүстігінде және ішкі үстіртпен қыраттардың оңтүстік белдеуінде 32 градусқа дейін жетеді. Жылдық жауын – шашын солтүстік батыста және оңтүстік шығыста 1 200-1 500мм ал орталық бөлігіде 400-700мм, ал Кордильер үстірттерінде осындай шамасында.
Аппалач таулары мнг Атлант жағалауы жазығының қысқа да суы мол өзендері Америка Құоама Штаттарының шығыс шетіне қарай ағып, тікелей Атлант мұхитына құяды. Орталық және Ұлы жазықтың көп жері құрғатылған, сулары жыоалар арқылы Миссисипи өзеніне құяды. Миссисипидің сол жақтағы тармақтары мол сулы келеді, көп жерлерінде кеме жүзеді. Оң жақ тарамдарының суы аз, ағысы жылдам және су деңгейі тез өзгергіш, көбінесе жер суаруға пайдаланады. Кордильерден ағатын су өзендерінің ірілері - Колубия, оның Снейк тармағы , Колорадо. Бұлардың суы мол (әсіресе жазда), су энергиялық қоры едәу ір көп. Кордильер белдеуінің оңтүстік бөлігіндені қыраттар мен үстірттерді басып өтетін өзендер ішкі қоймаларына- көлдерге құяды, әрі қысқа келеді. Көлдердің елдің солтүстік шысынында жатыр, олар тұщы көлдердің дүние жүзіндегі ең ірілеріне жатады.
Елдің шығысында орманды жерлер көп, мұндағы ауа-райы қоңыржай белдеудің жері шымды, күл топырақты және құм топырақты, субтропикалық белдеу қызыл және сары топырақты болып келеді. Орталық жазықтың батчсында бұлар прерийдің қара топырақ тәріздес жеріне және қара қошқыл түріне ауысады, ал құрғақшылықты Ұлы жазықта ол енді қара топыраққа және қара күрең топыраққа айналады. Клрдильердің ылғалды төменгі етегінде таудың орманды топырағы, ал жоғарғы жағында таудың көгалды топырағы басым. Құрғақшылықты оңтүстіктен оңтүстік шығычта таудың сұрғылт топыпағы, ал шөлейтті қыраттарда сұр топырақ жиі кездеседі. Америка Құрама Штатының жерінің жартысына жуығын орман алып жатыр. Оның 40 пайызын алып жатыр. Солтүстік шығыста көбінесе аралас ормандар өседі, оңтүстікте олар жалпақ жапырақты және субтропикалық аралас орманға алады. Орталық жазықтың батысында шөбі шүйгін прерий (қарір жыртып тасталған) Ұлы жазықта құрғақ дала басым келеді, жартылай саванна көп. Кордильердің бөктерлерінде қылқанды ормандар өседі. Ішкі үстірттер мен қыраттар белдеуінің - құрғақ дала мен жусанда шөлейттер; оңтүстігі - креозотты щөлейт.
Құрлық шығысының орманды аймақтарындағы жануарлар дүниесінің негізгі өкілдері: солтүстік бөлігінде бапити бұғысы , американ бұғысы, пума сілеусін, қара аю, оңтүстік бөлігінде бергин бұғысы, қызыл сілеусін, жанат, спунс кездеседі. Далалар мен шөлейт жерлерінде бизон ( қорықтарда ғана қалған) , имек мүйізді ақ бөкен, коойт, борсық , прерий түлкісі, бауырымен жорғалаушылар , оның ішінде ысылдауық жылан, улы тісті кесіртке тағы басқа кездеседі. Кордильер тауының енгізгі жануарлары: тау теке , аю, арқар.

1.2. Халқына жалпы сипаттама.

Америка Құрама Штаты халқының саны жағынан төртінші орында (ҚХР, Үндістан, Ресейден кейіг). Негізгі ұлты- аиерикандар- Европаның әртүрлі елдерінен қоныс аударғандардың ( он жетінші ғасырдың бірінші жартысынан бастап негінен ағылшындар, голландтар, ирландтар тағы басқа ) араласуынан пайда болған. 19-ғасырдың ортасынан бастап қоныс аударушылардың басым көпшілігі Германиядан, Скандинавия елдерінен, ал 19-ғасырдың 80-жылдарынан бастап , Италияда, Асстри мен Венгриядан , Ресей, Оңтүстік шығыс Европаның басқа елдерінен барды. Американдықтар ағылшын тілінде сөйлейді бірақ сөздік құрамында өзгешеліктер бар.
Америка Құрама Штат негрлері ( Африкадан әкелген құлдардың ұрпаақтары) 25 миллионға жуық (1970 жылы). Олдарда ағылшын тілінде( көпшілігі штаттарының диалектісінде) сөйлейді, өйткені негрлердің 2/3 оңтүстікте тұрады. Европа мен Азиядан кейінгі кезеңде барған иммигранттар мен олардың тікелей ұрпақтары мен( мысалы немістер, италияндар, ирланттар, поляктар, орыстар , қытайтар, жапондар тағы басқа). Ағылшын тілімен өздерінің ұлтық тілін сақтаған. Европа мен Азиядан, Мексикадан шыққан еңбекші халық әсіресе негр халқы тең провалы емес: оларға ең ауыр жұүмыс , ең аз жалаұы беріледі. Саяси және азаматтық проваларға шек қойылады. Елдің байырғ,ы халқы - үндістер мен эскимостардың едәуірі американдықтар европаны отарлаған кезде көпшілігі резервацияда тұрады. Осы күнге дейінге дейін сақталған навах тайпасы(алпыс мыңға жуық) адам. Америка Құрама Штатында дінге сенушілердің елу бнске жуығы протестанттар , отыз беске жуығы католиктер ( американдар, италияндар, ирландар, поляктар, мексикандар , үндістердің едәуір бөлігі ), елу бестен астамы июдамиздер.
Америка құрама штатының халқының орташа тығыздығы ( Алясканы, Гавай аралдарын қоспағанда ) бір шаршы шақырымға жиырма үш адамға жуық; елдің солтүстігінде бір шаршы шақырымға қырық адамға жуық, оңтүстігінде жиырма адам, батысында сегіз адамнан келеді: экономикалық тұрғыдан дамыған солтүстік шығыс штаттарда бір шаршы шақырымға жүзден аса адам келеді. Таулы штаттарда бір шаршы шақырымға бір адамнан кем, Невада штатында бір адамнан кем. Барлық халықтың 54, пайызы елдің солтүстігінде, отыз пайызы оңтүстігінде, 14 пайызы батысында түрады. Орта есеппен халқының жылдық өсімі он алты пайызға өскен.

2.1. АҚШ өнеркәсібіне жалпы сипаттама

Өнеркәсіп - Америка Құрама Штаты шаруашылығының жетекші саласы. 1967 жылы бір адамға 2,2 тонна мұнай , 2,8 мың текше иетр табиғи газ, 2,5 тонна тас көмір, 6,5 мың квт/сағ электр энергиясы, 0,8 тонна болат, 14 килограм алюмений , 210 килограм қағаз бен картон, 30 килограм пластмасса мен синтетикалық қара май , 10 килограм синтетикалық каучук, 9 килограм химялық талшықтар, каучук, 30 килограм күкірт қышқылы өндірілді. Өнеруәсіп мықтап шоғырланды. Оның өнімдерін өндіруден жалпы индексі мынадай болды: (1957-1959 жылдары өндірілген өнім мөлшерінің дәрежесін 100-ге бағалағанда): 1960 жылы 109. 1964 жылы 132,2: 1965 жылы 143.3. 1966 жылы 156.0: 1967 жылы 157,5: 1967 жылы желтоқсанында тиісінше индекс мынадай дәрежеде болды 162 , 159 өңдеу өнеркәсібінде 162(181) , оның ішінде металлургия өнеркәсібінде 140 ( 137) , жалпы машина жасау өнеркәсібінде 180(190) , электротехника және радиоэлектрон өнеркәсібінде 188(188), транспорт машиналарын жасау өнеркәсібінде 177(178), химия өнеркәсібінде 210(188) , мұнай өңдеу өнеркәсібінде 140(129), құрылыс материалдарын өндіру өнеркәсібінде 144 (136) , тоқыма өнеркәсібінде 153(142), тігін өнеркәсібінде 150(140), қағаз өнеркәсібінде 158(152), тамақ өнеруәсібіпде 133(131), кен өндіру өнеркісібінде 123(133), электр қуаты мен газ өндіруде 192(178).
Ұлттық табыста өнеруәсіп өнімінің құны ауыл шаруашылық өнімінің құнына қарағанда 10 есе артық. Америка Құрама Штатының өнеркәсібінің материалдық базасы үлкен және техникалық жағынан жақсы жабдықталған. Алайда шаруашылықтың тұрақсыздық жағдайында тіпті ең жаңа салалардың кәсіпорындары да толық жұмыс істкмейді. Капитализм дамуының әркелкілігі шаруашылығының орналасуына да әсерін тигізеді. Жиырмасыншы ғасырдың басында В.И.Ленин өзінің Егін шаруашылығындағы капитализм дамуының заңдары жайлы жаңа иәліметтер. 1- басылуы. Америка Құрама Штатының капитализм және егін шаруашылығы деген еңбегінде Америка Құрама Штат территоричсында үш экономикалық ауданды бөліп көрсктті: неғұрлым дамыған капиталистік өнеркәсіпті Солтүстік , құлдықтың қалдығы сақталған және өнеркәсібі тек пайдалы қазбаларды өндірумен щектелген бұрынғы құл иеленуші Оңтүстік және жерді отарлау аяқталмаған отарланушы Батыс. Содан бері Оңтүстәк пен Батыстың бұрынғы шикізат аудандарында талай өнеркәсіп орындары салынды, олардың шаруашылығыеың құрылымы көзге түсерліктей өзгерді. Бірақ қазірдің өзінде Солтүстік өңдеуші өнеркәсіп өніміеің 2/3 жуығын, дәнді дақылдардың, сүт пен еттің негізгі бөлігін береді.
2.2. Отын- энергетика өнеркәсібі
Америка Құрама Штатының энергетика шаруашылығында мұнай мен газдың атқаратын рөлі ерекше. Елде өндірілетін мұнайдың жартысынан астамын және табиғи газдың одан да көбірегін Оңтүстіктің жапсарлас жатқан Батыста Калифорния мен Аляскадағы мұнай кен орындарының аса үлкен маңызы бар. Өндіру аудандарынан мұнай мен табиғи газ мұнай мен газ құбырлары арқылы өңдеу орталықтарына біразы Солтүстікте де орналасқан. Ғылыми-техникалық прогрестің нәтижесінде флот, темір жол және коииуналды шаруашылық сияқты тұтынушылар енді көмірді тұтынбайтын болды. Енді огы көбінесе электр станциялар пайдалады. Сондықтан көмір өндіру Солтүстік Аппалачта көмір қабаттары ашық әдіспен өндірілетін жерлерде кең өріс алады және көмірдің жоғарғы қабаттары алынып бітуге таянған ескі кен шахталарында көмір өндіру азайды(мысалы, Питтсбург қаласына таяу). Америка Құрама Штатының энергиялық балансында мұнай мен табиғи газ ең маңызды орын алады. Америка Құрама Штаты тұтынатын негізгі энергия көздерінің үлесі мынадай болды : мұнай 13,4 пайыз (1920), 41,4 пайыз (1957), табиғи газ 4,3 пайыз (1920), 27,8 пайыз (1957), ал 1967 жылы мұнай мен табиғи газ 74 пайыз , тас көмір 78,4 (1920) , 27,1 пайыз (1957), 22,2 пайыз (1967(, су энергиясы 3,9 пайыз(1920), 3,7 пайыз (1957) , 3,8 пайыз (1967), 1967 жылы атом энергиясы 0,1 пайыз кем. 1967 жылы энергияны жалпы пайдалану дәрежесі 4,1 пайызға артты(1966 жылы 4,5 пайызға артқан болатын( да 15 триллион ккал дерлік болды.
Көмір өнеркәсібі бірсыпыра жыл бойы бір орыдда тұралап қалды. 1918 жылы 615 миллион тонна көмір шығарылған болса , 1958 жылы 372 миллион тонна , 1967 жылы 508 миллион тонна, 1968 жылы 490 миллион тонна , ал 1969 жылы не бары 494 миллион тонна көмір өндірілді. Көмір негізінен Аппалач, Иллинойс қойнауларынан алынады.
Мұнайдың дені елдің оңтүстік батыс орталығындағы штаттарында шығарылады. Түтынылған мүнайдың бірсыпырасы Венесуэла , Таяу Шығыс тағы басқа елдерден әкелінді. 1967 жылы мұпай шығару 5,6 пайызға өсті, ал импорт негізінен Таяу Шығыстағы оқиғалармен байланысты 7 пайызға (60,5 миллиард текше метрге дейін ) қысқарды. Табиғи газ өндіру 7 пайызға , ал импотр 12 пайызға артты. 560 миллион тонна мұнай өнімдері тұтынылды.; бұл 1966 жылдағыдан 3,6 пайызға көп. Мұнайдың барланғаг қоры 5,2 миллиард тоннаға жетті. 265 мұнай өңдеу заводы жұмыс істеді. Ірі уран өнеркәсібі 1950 жылдан кейін құрылды. 1958 жылы 12,7 мың тонна уран тотығы, 1960 жылы 16,1 мың тонна, 1965 жылы 9,5 мың тонна, 1967 жылы 9 мың тонна уран концентрантары өндірілді. Концентраттар Канададан, Оңтүстік африка Одағынан , Конгодан тасылды.
Электр станцияларының қуаты 1940 жылғы 51 миллион квт-тан 1958 жылдың аяғында 160,2 миллион квт/сағ , 1967 жылы 1400 миллиард квт/сағ-тан астам жапы электр энергиясы өндірілді. Электр станциялары үшін белгігенген қуат 1968 жылдың басында 175 миллион квт-ға жетті. Су электр станциялары Теннеси, Колумбия өзендерінің бойында көбірек салынған. Бұл аймақтарда осы негізде электр станциясын мол тұтынатын кәсіпорындар құрылды. Ірі бу электр станциялары Огайо, Теннесси өзендері бойында шоғырланған. Тұңғыш атом электр станциясы 1957 жылдың аяғында жұмыс істей бастады. Іске қосылған атом электр станциясының жалпы қуаты 1967 жылы 1,1 миллион квт болды.
2.3. Ауыр және жеңіл өнеркәсіп
Америка Құрама Штатында ауыр және жеңл өнеркәсіп мықтап өркендеген. Әсіресе ауыр өнеркәсіптің үлесі өте басым. 1954 жылы өңдеу өнеркәсібі таза өнімдерінің 37 пайызға тек машина жасау, металл өңдеу салаларынан алынды. 1958 жылы домна пештерінің жалпы қуаты 82,6 миллион тоннаға, болат балқыту агрегаттарынікі 127,7 миллион тоннаға жетті. Ал өнеркәсіптің жұмыспен қамтамасыз етілу дәрежесі бұл қуаттардың дәрежесінен өте көп болды. 1957 жылы 72 миллион тонна шойын , 102 миллион тонна болат, 1958 жылы 52 миллион тонна шойын , 77 миллион тонна болат балқытылды. 1967 жылы болат балқыту 5,5 пайызға кеміді: ондағы оттегі конверторлық болаттың үлесі 33 пайызға дейін артты., ал мартендік болаттың үлесі 55 пайызға дейін төмен құлдырады. Прокат жөнелту 5,6 пайызға кеміп, 7,7 миллион тонна болды. Болат балқыту кәсіпорындардың қуаты 2,7 пайызға өсіп, 170 миллион тоннаға жетті. Қара металлургияның орталығы- Питсбург-Янгустаун. Ұлы көлдер жағалауы , атлант жағалауларының маңызы артты. Оңтүстікте метллурлия Бирмингем округында шоғырланған. Руда шығару, түсті металдар балқыту 1950 жылдардың аяғында бір орында тұралап қалды. Концентранттар мен тазартылмаған түсті металдар сфрттан жылдан-жылға көп әкелінді. Жеңіл металдар , әсіресе алюмений өндрісі кеңейтілді. 1958 жылы 1420 мың тонна балқытылды. 1967 жылы алюмений кәсіпорындарының қуаты 1,7 пайызға өсіп, 3,1 миллион тоннаға , алюмений жетуізу 4,5 миллион тоннаға жетті. Аллюминий заводы электр қуты арзанға түсетүн Колумбия, Теннесси, Қасиетті Лавренти өзендері қойнауынан, Оңтүстік батыс орталыққа орналасқан. Титан кәсіп орындары салынды.
2.4. Металлургия, машина жасау, химия өнеркәсібі
Өнеркәсібтің бұл салаларының құрылымы мен орналасуы екінші дүние – жүзілік соғыстан кейін елеулі өзгерді. Металлургияның едәуір шикі зат базасы бар. Америка Құрама Штатында өндірілетін темір рудасының 4/5 – ке жуығын жоғарғы көлге таяу жердегі кен орындары береді. Қоры тіпті таусылуға жақын жоғары сапалы рудамен қатар түйіршіктер жасауға пайдаланатын нашар руда алынады. Металлургия кәсіп орындардың көбі солтүтікте шоғырланған, және бұлардың орналасуында бағдарламаның түрлі типтерін байқауға болады. Қара металлдың 3/2-не жуығын Пикттсбукрг, Кливлент, Чикаго және басқа Көл бойындағы қалалардың завдтары береді. Атлант мұхиты жағалауындағы Филлодельфия және Балтимор маңына орналасқан жаңа және қайта қалпына келтірілген комбинаттар металл шығаруды көбейтудің салдарынан бұл кәсіпорындардың үлес салмағы төмендеп барады. Бұл қуатты комбинаттар ең жаңа техника мен жабдықталған және импорттық шикі зат пен жұмыс істейді. Түсті металлургия заводтары шикі зат өндіретін аудандарға немесе шикізат әкелінетін порттарда орналасқан. Сондықтан олардың көпшілігі батыс пен оңтүтікте болады.
Химия өнеркәсібі алуан түрлі өнім береді. Мұның шикізат ретінде көмір мен кокстеуден қалған қалдықты пайдаланатын ескі салалары Солтүстіктің металлургия ....