География | Алматы қорығының географиялық орны шекаралары

Мазмұны

Кіріспе...........................................................................................................2
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Алматы қорығының географиялық орны, шекаралары................3
2.2. Жер бедері мен климаты..................................................................4
2.3. Өсімдіктер әлемі...............................................................................5
2.4. Жануарлар дүниесі...........................................................................10
2.5. Өзендері мен көлдері.......................................................................18
ІІІ. Қорытынды................................................................................................20
Пайдаланылған әдебиеттер............................................................................21
Ұсыныстар
Алматы қорығының географиялық орны, шекаралары.
Алматы мемлекеттік қорығы алып тұлғаны..... Алатау қойнауында орналасқан. Бұл қорық 1931 жылы құрылған. Бұдан кейінгі жылдары қорықтық жер көлемі бірнеше рет өзгерді. 1935 жылы қорық территориясында үлкен Алматы, Талғар, Есіл, Түрген, Шелек, Таушелек, тарбанқорағай, Орман алқаптары қосылады. Ал 1936 жылы оған тағы да сөгеті данасы. Бұғыты..... тауы және Іле өзені жағасындағы Сарышаған мен Қракүлтек жер енеді. Бастапқыда қорық ұйымдастырғн жердің көлемі 15 мың ғана гектар алқапты қамтыса, кейіннен оған көптеген жерлерді қосуға байланысты 40-шы жылдардың басында Алматы қорығының жалпы аймағы 857 мың гектарға жетіп, ол ерекше маңызы бар қорықтар қатарына енді. Алайда соғыстан кейінгі жылдары түрліше себептерге байланысты қорықтың көлемі бірнеше рет өзгеріп, тітпті кейіннен жабылып қалды. Содан Алматы қорығы 1960 жылдың 11 қңтарында Іле Алатауының орталық бөлігіндегі таулы аймақта қйта құрылды. Қорықтық таулы бөлігінің алып жатқан жер көлемі 71681 гектар. Оның ең төменгі нүктесі 1000 метрлік биіктен басталып 5017 метрлік Талғар шыңына дейінгі аралықты қамтиды. Бұл негізгі бөліктің басты шекарасы сол жағы Талғар өзеннің арасымен өтсе, Солтүстіктегі оң жағы Талғар өзенінің арасымен және Есік көлі қазан шұңқырымен шектеледі. Ал Шығысында Есік өзен мен бойлай барып, Шелек өзенінің бастауына, Қырғыз елінің шекарасына барып тіреледі.
Сонымен қатар Іле өзенінің оң жақ жағалауындағы шөл далада жатқан Үлкен және Кіші Қалқан таулары да кіреді. Қорықтың бұл бөлігінің аймағы 17850 гектар. Аталған екі тау аралығында орналасқан, оны әлемге әйгілі еткен «Әнші құм» да қорықтың осы бөлігінде.
Жер бедері мен климаты.
Алматы қорығы Іле Алатауының теріскей беткейінен орын тепкен. Биік шыңдарын мәңгі мұз бен қар басқан сұлу шыршаны ормандарына қараса көз тоймайтын әсем тау кімді болса да қызықтырмай қоймайды.
Алматы қорығына Іле Алатауының орталық бөлігі –теңіз деңгейінен 1400-5017 м биіктік арлығында орналасқан Талғар тау жоталары енеді. Жер бедері күшті тілімделген. Жерінің 25 мың гектарын тасты құздар алып жатыр. Топырағына эрозия зор әсер еткендігі көзге ұрып тұрады. Оның үстіне қорық территориясында «ән салатын» құмды таулар кіреді. Шағын ғана жері бар осы қоныста табиғаттың әр алуан көріністерінің ұштасуы ғажап-ақ.
Шөлді аймақтың тау етегіне жақын орналасуы оның ауа райына үлкен әсерін тигізеді. Соған сәйкес таудан төмен түскен сайын жылына болатын жуын-шашын мөлшері де азая береді. Мәселен, теңіз деңгейінен 1000 м биіктікте 500 мм, ал 2400-3000 м биіктікте 780-870 мм жауын-шашын жауады. Жазда тауға әрбір 100 м көтерілгенсайын ауа температурасы 0,710 төмендейді. Тауда самал жел соғып, жаздың салқындау болуы да жасыл шабындықтың жайқалып өсуіне жағдай жасайды. Қыс айлары онша суық болмайды. Бұл қорықта паналайтын хайуанттардың қыстан күйлі шығуына көмектеседі.
Қорық территориясы арқылы бөлінетін бірнеше тау қыраттарынан тұрады. Ондағы суы мол саналатын негізгі өзендер-Талғар мен Есік. Жаз айларында су деңгейінің тәуліктік ауысуы кейде 40-50 сантиметрге дейін жетеді. Ара-тұра тауда нөсерлеп жауған жабдықтрдың арты селге айналатын жағдайлар да кездеседі.
Тау беткейлерінде эрозиялық процестің күшті болуы, микроклиматтың әр алуандығы топырағының ала-құла әсерін тигізеді. Төменгі тау жоталарының теріскей беткейінде сұрғылт топырақ басым да, ал одан жоғарырақ қара топырақта бұталы ағаштар мен шабындық шөптер өседі.
Өсімдіктер әлемі.
Алматы қорығының бір артықшылығы –тау беткейлерінде орманды-дала субальпі және альпі өсімдік белдеулерінің ұштасып жатуы. Шөлді аймақ «»әнші тау төңірегін қамтиды.
Орманды-дала белдеуі қорық жерінде 1300-2600 м биіктік аралығында өтеді. Оның төменгі етегінде жапырқты ағаштар мен бұталар өседі. Олардың көпшілігі жабайы жеміс ағаштары. Бұл белдеудегі ормандағы негізгі ағаш түрлері-алма, өрік, долана, көктерек, тал. Бұталармен топтаса қарақат, итмұрын және ұшқат ұшырасады.
Қорықта жапырақты орман тұтасып жатпай, ойдыш-ойдыш болып, өзен аңғарларында, тау жоталарында кездеседі. Мәселен, Жабайы алма бағы 1700 м биіктікке дейінгі тау қыраттарының етегіндегі жазық ойпаттарда көбірек өссе, сол биіктікте таудың күнгей беткейін ала орналасқан. Көктерек жоталарының солтүстік және шығыс беткейлерінде көбірек болады. Жалпы жабайы жеміс ағаштарының алып жатқан аумағы 157 гектардай. Жеміс бақтары негізінен Талғар өзендерінің бойын алып жатыр. Алма ағаштарының биіктігі 7-8 м, ал өрік 5-7 метрдей келеді. Көгерік, жапырақ жайған кәрі ағаштар арасынан жаңа өсіп келе жатқан жас өркендерін де жиі көз шалады.
Алматыға сән беріп тұрған қылқан жапырақты ормандар 1400-2800 м биіктікте орналасқан. Ормандағы ежелгі ағаш түрі Тянь-Шань немесе Шренк...... шыршасы. Тянь-Шаньнің жасыл қылқанды шыршасы –көне дәуірден біздің заманымызға дейін жеткен асыл қазына. Оны тек америка .......сенвойястмен ғана салыстыруға болады. Ағаштың бұл түрі де ұзақ тіршілік етеді, әрі биік болады. Тянь-Шань шыршасының ғұмыры-жаршы мың жыл, биіктігі 48 метр. Діңінің диаметрі екі метрге жетеді. Шыршалы орманда мұндай алыптар аз емес. Оның қоры тек қана Қырғыстан мен Қазақстан тауларында сақталған. Шырма орманның жалпы көлемі 500 мың гектар болады деп шамаланса, оның 300 мың гектары біздің республиканың, 200 мың гектары Қырғызстанның тау беткейлерінде Алматы қорығында орман көлемі 6084 гектардай жерді алып жатыр. Әдетте, шырша ағашы тудың солтүстік беткейінде өседі. Таудың шығыс және батыс беткейлерінде ол сиректей түсіп, оңтүстік жағында кездеспейді деуге болады.
Шырша –Тянь-Шаньның құнды ағаштарының бірі. Ол өзінің бейімділік қасиеті мен таңқалдырады. Ауаның құрғақтығына ыстық, суық топырақтағы ылғалдық құнарлылығының жетіспеушілігіне, жарықтың аздығына өте төзімді.
Шыршаны орманның орта және биік белдеудегі жерлерінде жалпақ жапырақты ағаштар мүлдем кездеспейді. Шырша орманы етегінде сирек те болса алатау ........................ талы шетен карелше ұшқаты, қара жидекті қызыл тал өседі.
Жоғарылай түскен сайын (теңіз деңгейінен 2600-3000 метр биіктікте) тау алыптары түркстан аршасына орын бсатады. Жемісі хош иісті, тікен жапырақты аршаның биіктігі кейде бір, көбіне бір метрден аспайды. Ол қар көшкінін тоқтатып, тосқауылдық міндетін........... атқарады. Сонымен бірге арша нуы жас шыршаларға қажет микроклиматты тамаша .........сақтайды.
Орманды-дала белдеуінің ашық алаңдарында шабындық-көкмайса шөптер өседі. Таудың салқын .......салманды қыраттарында боз, бетеге, қарабасшалғын бетеге, жусан сияқты өсімдіктер жайқалып, жақсы өседі. Сондай-ақ бұталы ағаштар арасында тау таспасы, қозы құлақ, тянь-шань еркек шөбі, шираылған қоңыраубас, шабынды қоңырбас, аюбалдырған, т.б. балауса шөптер көктемде қаулап шығып, тау беткейін көкорай шалғынға айналдырады.
Шыршалы орманнан жоғары теңіз деңгейінен 2800-3000 –нан 3200-3400 метр биіктікте субальпі шалғыны, дала шалғынды-дала, орталық субальпі белдеуі жатыр. Олардың ені 400 метрдей. Солтүстік беткейлерінде субальпі шалғынында түркістандық жатаған аршалар мен қисық дінді шырша ағаштары кездеседі. Шоғырлана өскен арша түптері өте тығыз, олардан жеке-жеке бұтақтар тарбиып шығып тұрады. Бұл өсімдік 700 жылға дейін тіршілік етеді. Арша діңінің жылдық қабатына қарап ғалымдар биік таулы аймақтық климат жағдайының ғасырлық өзгерістерін анықтай алады.
Субальпі шөптері-тау флемисінен .......қазташақ гүлдерінен, қияқ қысқа жүйіткі құртқа шаш, әсем ..грлең, түлкі құйрық, ботакөз, т.б. өсімдіктердеен кілемдей құлпырып жатады. Олардың арасында биік тауда өсетін пияз түрлері,, қырғыз бозы, боз бетеге, шөл сұлыбасы, азия сұлыбасы, шемс сұлыбасы.... алдаш қазтабан жүйкелі қазтабан кездеседі. Бұл жерде эдельвейс те өседі. Бұлардың бәрі жерге жабысып қалғандай жатаған өседі. Белуардан келетін тау шалғыны сонау төменде қалған.
Субальпі белдеуінде біріңғай қазташақ гүл немесе ............, шлюр гүлдері өскен алақтарды жиі көруге болады. Субальпі топырағы қара топырақ тәрізді келеді, оның құрамында 10-14 процент қарашірік болады.
Таудың осы биіктіктегі оңтүстік беткейінде субальпілік біртегіс шалғынды жазық төсіліп жатыр. Бұл жерде жылу мол, күн көзі жиі түседі. Бұл арада Крылов бетегесі, шым түзетін сұлыбас, доңызсырт, бетеге шықты шым түзеді. Мұнда топырақ Солтүстік беткейге қарағанда құрғақтау, дегенмен құнарлығы одан кем емес.
Тағы да теңіз деңгейінен 3200-3400-ден 4000 метрге дейін көтерілсеңіз аршалар мен тал-шіріктердің орнына альпілік аласа шөпті шалғынды көресің. Бұл жердегі шөптердің биіктігі 20-25 снтиметрден аспайды. Бұлар –жіңішке доңызсырын, аласа доңызсырын, жіңішке жемісті доңызсырын, суық наурызгүл, альпі қашқарагүлі, суық көкгүл, тянь-шань қоғажйы. Олардың арасында қына мен мүк те кездеседі.
Альпі шалғындарының арасынан мұз қозғалысынан пайда болған тау жыныстарының сынықтары, көкше мұздар, тасты қорымдар ерекше көзге шалынады. Олар шөп арасынан «көгілдір жартастар көрінісі» ретінде назар аударады. Мәңгі қар мен мұз жамылған құздарға жаяу жерде сарғалдау, жалынгүл, қоғажай, теңге жапырақ, қазтамақ гүл-тағы басқа өсімдіктерден тұратын ойдым-ойдым альпі шалғыны көгеріп жатыр. Тастар көгілдір барқытпен .............. Ұсақ тастар арасында әйгілі эдельвейсте өседі. Бұл айқын реңді емес ашық-күміс түсті гүлдердің жапырақтары мен сабақтарының беті шашық түсті келеді. Олардың қайсар гүл деп текке атамайды; эдельвейс биік таулы аймақтық қандай бір қатал жағдайына болмасын төтеп бере алады.
Жартастар қына мен мүк жамылғысын жамылған, бұл оған әсем көрік беріп тұр.
Шөл мен тоғайлардың оңтүстік ала солтүстік Тянь-Шань тауының ...............Іле Алатауының орталық жотасы мен мұндалайды.
Алматы қорығының тауларында ....аих деп атауға болады: оның етегінен бастап шыңына дейін әр түрлі рең мен ландшафтар көз тартады. Етегінде шөптесін өсімдіктер мен бұта нуы өскен, ал теңіз деңгейінен мың метр биіктікте орман өседі. Солтүстік беткейінде жабайы алма, өрік, таққурай, қара жеміс-долан, зерек, ұшқат, үйреңкі, атжүзім, көкжерек, шойын өседі. Осы жалпақ жапырақты ағаш арасынан атақты Тянь-Шань немесе Шренк шыршасы деп аталатын прирамида тәрізді биік ағаштар кездесіп қалады.
Әсіресе көктем кезінде ағаш арасына өскен эфемероидтар түрлі түске боянған кілемді есіңе салады. Қоғажай, айдарша шөп, қазжуа, алтай торсындағы, жабайы жаушымылдық, тағы басқа өсімдіктер көктемнің уылжыған күндерінде гүл ашады.
Егер таудың солтүстік беткейлерінде орман тұтасып жатса, оңтүстік, батыс пен шығыс беткейлерінің біраз бөлігі дала мен шалғынға айналады. Бұл жерлерге күн ұзақ түседі және күштірек қыздырады. Міне, сондықтан да оңтүстік беткейінде далалық микроклимат бйқалады және дала өсімдігі таралған. Бұнд қылқан селеу...............Ганимин құмбетегесі, брешер атқонағы, әр түрлі жусандар өседі.
Батыс және шығыс беткейлерінде шалғындық шөптерден таспа, шалғындық қозықұлақ. Тянь-Шань ерекше шөбі өседі.
Алатауда дәрі-дәрмек алынтын өсімдіктердің көптеген түрлері кездеседі.Олардың бастылар –долана, итмұрын жемістері және кәділат ...................(чабф) Осындай адам денсаулығына қажетті шикізат беретін өсімдіктер қоын, олардың биологиялық ерекшеліктерін терең зерттеу де қорық қызметтерінің абыройлы міндеті.
Көрікті де әсем Алатаудың қыраттары теріскей бетте аласары келіп Іле өзенінің жағасындағы шөлді жазира даламен ұласады. Өзен арнасы алыстаған сайын тіршілік те сезілмейді, шөлдің аты шөл, жасыл өсімдіктерге нәр беретін ыза суы ұзаған сайын сирек, тереңге тартылып, жер бететін ақ таңдақ сор басады; жапырағы жарылған жалақ тақырларда көктем қысқа мерзімде өте шығады.
Жанды құмдарда тіршілік белгісі жоқ сияқты. Кей жерлерде сирек өскен Лессинг жусаны, баялыш, ебелек, кәдімгі сораңғ бұйырығын көгеріп көрінеді.
Шағым құм төбелері арасындағы тақырлар мен сорда қара сексеуіл, ал жанды құм дөңестерінде ақ сексеуіл өседі. Бұлардың сырт пішіні өте ұқсас: екеуінің де бұтақтарға жабысып тұрған қабыршақ –жапырақтары көзге әрең көрінеді, қара сексеуілдің биіктігі көбінесе 10 метрден, ал ақ сексеуілдің биіктігі 5 метрден аспайды. Сексеуіл –тіршілік ағашы. Оның тамырын сусымалы құмдар бекітеді, ағаш көлеңкесінде шөл шөптері өседі, ал бұтақтары құстар мен насекомдардың баспанасы.
Шөл өсімдіктердің барлығы да ылғал үнемдеуге бейім. Олардың жіңішке, әрі кішкене жапырақтары суды буландырмайды, тереңге кететін ұзын тамырлары ......