Қаржы | Сақтандыру нарығының теориясы

Мазмұны

Кiрiспе …………………………………………………………………...4
1. Сақтандыру нарығының теориясы.
1.1. Сақтандыру нарығының жалпы түсінiгi……………………………………...7
1.2 Мемлекеттiк сақтандыру бақылауының құрылымы және қызметi…………16
1.3 Шет елдегi сақтандыру………………………………………………………...19
2. Қазақстандағы сақтандыру iсiнiң ұйымдастыру негiздерi.
2.1 Қазақстандағы сақтандыру iсiнiң негiзгi этаптарын ұйымдастыру
және дамыту……………………………………………………………………27
2.2 Құқықжүйесiндегi сақтандыру……………………………………………….34
2.3 Сақтандырудағы маркетинг……………………………………………………41
3 Сақтандыру ұйымдарының қаржысын талдау
3.1.Сақтандырушы қаржысын ұйымдастырудың жалпы принциптерi…………43
3. 2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын талдау………………..51
Қорытынды………………………………………………………………………..66
Пайдаланылған әдебиеттер …………………………………………………68
ТІРКЕМЕ..………………………………………………………………………….71
Ежелгi тұрмыс уақытысынан бастап, адамзат мүлікке ие бола бастаған уақыттан, ол оны ұрлау, өрттену қаупi, су алып кету, басқа да жағдайлардан сақтану жайлы ойлай бастады.
Өндiргiш күштер дамыған сайын және материалдық байлық жинақталған сайын өндiрiстiк қоғамда әр меншiк иесiнде өз мүлкi үшін сабырсыздық, және тәуекелдiк факторлары белең ала бастады.
Өмiрлiк тәжiрибе көрсеткенде, алапат құбылыс кезiнде үлкен аймақтың өзiнде шаруашылықтың барлығы шығынға ұшырамайды, және алапат құбылыс ¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬— сирек кездесетiн құбылыс. Бұл жағдай жеке материалдық немесе ақшалай резерв құру емес, жинақтау жасау, бiрақ қоғамдық кассаға қатысушылар көп болған сайын, әрқайсысына аз бөлiгi берiледi.
Осылай, адамдар қоғамында бiрiккен тiзбектелген жинақтау тұтыну негiзiнде қоғамдық қатынастың жаңа категориясы, сақтандыру деп аталатын, алғашқы мағынасы қорқыныш, сөзiнен алынған.
Сақтандырудың алғашқы түрі натуралды сақтандыру запастары: бидай, фураж, тағы басқа өнiмдер және әр жақтан натуралдық жарна ретiнде алынған материалдардан құрылған қор.
Бiрақ тауарлы-ақшалай қатынастар дамыған сайын сақтандырудың бұл түрі шығынды жабу мүмкіндiктерiн қанағаттандыра алмады. Сондықтан уақыт өткен сайын натуралды түрі бiртектi запастар көлемiнде ғана қолданыла бастады және ақшалай түрде ауыса бастады.
Сақтандырудың ақшалай түрі прогрессивтi, ыңғайлы және жұмсақ болып, алғашында өзара сақтандыруда, одан кейiн қатысушылар өзара шығындарын ақшамен жаба бастады.
17 ғасырдың басында нарықтық қатынастар дамыған сайын алдынғы қатарлы елдерде, қаржылық және несие-банктiк жуйе дамып және бекiген сайын өзара сақтандыру жеке сақтандыруға өстi, бизнестiң жеке дамыған түрі ретiнде, арнаулы сақтандыру кәсiпорындары ретiнде қалыптаса бастады.
Сол уақыттан бастап сақтандыру жайлы ғылым пайда болып, дами бастады.
Отандық сақтандыру ғылымы жиырмасыншы жылдан бастап өсiп және мемлекеттiк сақтандыруды дамытумен, оның қоғамдық өндiрiс процессiнiң дамуына қатынасы, Ұлттық кiрiстi бөлу, халықтың материалдық жағдайымен айналыса бастады.
Қазiргi таңдағы қазақстандық сақтандыру ғылымы алдында отандық сақтандыру нарығын дамыту проблемасы, әсiресе нарықтық экономикаға көшу периодында , мiндетi тұр.
Қазақстандық сақтандыру нарығы мемлекетiк сақтандыру жүйесi, 90 жылы түпкілiктi өзгерiске ұшыраған монополие базасы негiзiнде құрылды. Отандық нарық, дамыған сайын монополиялардан арыла бастады. Тәжiрибеге жаңа сақтандыру түрлерi енгiзiлуi, сақтандырушылар алдында жауапкершiлiктi күшейттi.
Дамыған елдерде сақтандыру экономиканың стратегиялық секторларының бiрi. Мүлік немесе кiрiсi жоғалғанда, шығынды жабуға кепiлдiк бере отырып адамдарды қорғау арқылы, қоғамда сақтандыру әлеуметтiк-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етедi. Сақтандыру компанияларының резервтерi өндiрiстiк және өндiрiстiк емес сфералардың салаларында инвестицияның тиiмдi көзi болып есептеледi.
Ірi көлемдi табиғи немесе техногендi үлкен көлемдi алапаттар кезiнде шаруашылық субьектiлерiнiң бұзылуы әсерiнен адамдар өмiрiне қауп әкеледi. Сақтандыру жүйесi арқылы оның макроэкономикалық ситуацияға әсерiн бiлуге болады.
Қазақстанға өндiрiстiк және өндiрiстiк емес салалардың байланыс деңгейiнде сақтандырудың потенциалды ролi жоғары. Бiрақ сақтандыру резервтерiнiң жеткiлiксiздiгi стихиялық апат, авария немесе техногендi катастрофа болған жағдайда өнiмдi тұтыну, жинақтау, бөлудi жоспарлауды бұзуға әкеледi. Сондықтан нарықтық экономикада халық шруашылығы комплексiн жандандыру жүріп жатқанда, сақтандыру, елдiң тағдырын анықтауда негiзгi экономикалық мiндеттердi шешуде шетте қалмауы тиiс.
Өкiнiшке орай, кейбiр сақтандыру компанияларына, жабайы нарық, рецидивтерi кедергi жасайды. Сақтандыру iсi мамандарының бiлiктiлiгiнiң төмендiгi, сақтандырудың теориялық және практикалық сұрақтарда жақсы бағыт ала алмайтындығы байқалады.
1. Сақтандыру нарығының теориясы.

1.1. Сақтандыру нарығының жалпы түсінiгi.

Сақтандыру нарығы - сұраныс пен ұсыныс қалыптасатын, сату-сатып алу обьектiсi ретiнде сақтандыру қорғауы есептелетiн, экономикалық қатынастың арнайы саласы, ерекше әлеуметтiк-экономикалық сала. Сақтандыру нарығының дамуының обьективтi негiзi-алдын-ала ойламаған жағдайлардан зардап шеккендерге ақшалай көмек көрсетуi жолымен өндiрiс процессiн үздіксiз қамтамасыз ету.
Сақтандыру нарығы сақтандыру қоры қалыптасып және бөлiнетiн қоғамды сақтандыру арқылы қорғаудың ақшалай қатынастар ұйымдастыру түрі./1/
Сақтандыру нарығының мiндеттi шарты сақтандыру қызметiне қоғамдық тұтыну және оны қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы. Отандық экономиканың нарыққа көшуi сақтандырушының экономикалық қатынастар жүйесiндегi орнын және маңызын өзгертедi. Сақтандыру компаниялары шаруашылық өмiрдiң тең құқылы субьектiлерiне айналады.
Реттеушi сақтандыру нарығы әр түрлі құрылымдық бөлiмдерден тұратын күрделi, интеграциялық жүйе. Сақтандыру нарығының алғашқы звеносы-сақтандыру қоғамы немесе сақтандыру компаниясы.
Осы жерде сақтандыру қорының қалыптасуы және қолданылуы, экономикалық қатынастардың қалыптасуы, жеке, топталған, коллективтi ойлардың байланысы жұргiзiлдi.
Сақтандыру компаниясы - сақтандыру келiсiм шарты және оған қызмет көрсету жөнiнде шешiм қабылдайтын, тарихи анықталған сақтандыру қорының қоғамдық түрі. Сақтандыру компаниясына техникалық-ұйымдастырылуының жеке даралығы тән.
Сақтандыру компаниясының экономикалық ерекшелiгi оның ресурстарының толық даралығымен сипатталады. Сақтандыру компаниялар басқа сақтандырушылармен қайта сақтандыру арқылы қарым-қатынас жасайды.
Нарықтық экономика өз азаматтарын ерiктi түрде таңдауға негiзделген. әркiм өз қалауымен шешедi. Адам өз кiрiсiн еркiмен жұмсауға болады, бiр бөлiгiн тұтынуға, қаншасын жинақтауға бағыттауға құқылы.
Адамдарға өз еркiмен кiммен келiсем деседе еркiндiк берiлген. Осының барлығын сақтандыру нарығы, кең көлемде сақтандыру қызметiн ұсына отырып ескередi. /2/
Нарықтық экономикадағы сұраныс пен ұсыныстың еркiн ойыны потенциалды сақтандырушыға қажеттi сақтандыру қызметiнiң шығуына әкеледi. Сақтандырушылар арасында сақтандыру қызметiне қойылатын баға еркiн бағаның қалыптасуына бәсекелестiк туғызады.
Экономикалық бәкелестiкте сақтандыру нарығы реттеушi қызмет атқарады. Бiрақ бәсекелестiк сақтандыру нарығында табысқа әкелмейдi.
Андеррайтер сақтандыру полисiн толтыра отырып қабылдайтын шешiм, қоғамдық тәжiрибемен бекiтiлiп, кұтуге негiзделген. Нарықтық экономикада сақтандырушы өз сақтандыру қорындағы ресурстарды пайдалануға тiкелей байланысты. Сақтандырушы кәсiпкер ролiнде шыға отырып, жауапты тұлға болып есептеледi, себебi кәсiпорынның iсiне жауап беретiн болғандықтан, заңға сәйкес жауапкершiлiк жұктеледi.
Кең көлемде сақтандыру нарығы сақтандыру өнiмiн сату-сатып алумен айналысатын экономикалық қарым-қатынас жиынтығы. Нарық сақтандырушы мен сақтаушы арасында органикалық байланысты қамтамасыз етедi. Бұл жерде сақтандыру қызметiн қоғамдық тану жұргiзiледi.
Сақтандыру нарығы тауар шаруашылығында қалыптасады және оның бөлiнбейтiн маңызды элементi болып есептеледi. Оның шығу шарты қоғамдық еңбектi бөлу және әртүрлі меншiк иелерiнiң болуы. Берiлген шарттар-нарықтық қатынастар дамуының дәрежесiн анықтайды Сақтандыру нарығы нарықтық қатынастардың субьектiлерiнiң өз бетiнше болуын қалайды, олар сақтандыру қызметiнiң сату-сатып алу партнерларын тең, көлденең және тiкелей байланыстардың жуйелерiнiң дамуын қамтамасыз етедi./3/
Сақтандыру қызметiн мемлекеттiк реттеу элементi келiсiм, келiсiлген жағдайларды және бәсекелестiктi шектеу мақсатында сақтандыру компанияларының нарықты бөлу әрекеттерiн тоқтату.
Сақтандыру нарығы құрылымы институционалды және территориалды аспектiлердi сипаттайды.
Институционалды аспектi акционерлi, корпоративтi, өзара және мемлекеттiк сақтандыру компаниялары түрінде көрсетiледi. Территориалды аспектi жергiлiктi сақтандыру нарығы, ұлттық және әлемдiк сақтандырунарығы болып бөлiнедi.
Нарықтық қатынастардың дамуы аймақтық шектеулердi қоғамдық – экономикалық прогресс жолында болдырмау, интеграциялық прогресстi күшейту ұлттық сақтандыру нарығын әлемдiк деңгейге көтеруге әкеледi. Осындай итеграция мысалы ретiнде жалпы-европалық сақтандыру нарығының құрылуын айтуға болады.
Сұраныс пен ұсыныс көлемiне қарай сақтандыру қызметiн iшкi, сыртқы және халықаралық сақтандыру нарығы деп бөлуге болады
Ішкi сақтандыру нарығы – белгiлi сақтандырушыны қанағаттандыруға бағытталған сақтандыру қызметiне сұраныс бар жергiлiклi нарық .
Сыртқы сақтандыру нарығы – iшкi нарықтың сыртында орналасқан аралас сақтандыру компанияларына қызмет көрсететiн нарық.
Әлемдiк сақтандыру нарығы – әлемдiк шаруашылыққа қызмет көрсететiн сұраныс пен ұсыныс.
Салалық бiр белгiсiне қарай нарық: жеке сақтандыру, мүліктiк сақтандыру жауапкершiлiктi сақтандыру, экономикалық тәуекелдiлiктi сақтандыру болып бөлiнедi./6/
Сақтандыру нарығының қатысушылары болып сатушылар, сатып алушылар және делдалдар, ассоциациялар есептеледi. Сатушылар категориясын сақтандыру компаниялары құрайды. Сатып алушылар ретiнде сақтандырушы-жеке және заңды тұлғалар шыға алады. Сатушы мен сатып алушы арасында делдал ретiнде сақтандыру агенттерi және сақтандыру брокерлерi шыға алады.
Сақтандыру нарығының арнайы тауары – сақтандыру қызметi. Ол келiсiм шарт негiзiнде заңды немесе жеке тұлғаға ұсынылуы мүмкін. Егер қоғамдық позициядан сақтандыру арқылы қорғау қажет болса, сақтандыру мiндеттi түрде болады
Қазiргi таңда сақтандыру қызметiнде электронды және автоматтандырулардың сақтандыру саласына кең қолдануына байланысты өзгерiстер болуда.
Әлемдiк тәжiрибеде сақтандыру екi бағытқа: арнайы және универсалды қызмет болып дамуда және қоршаған ортаның диалектикалық бiрiгуi. Ішкi орта сақтанушы жағынан басқарылады. Сыртқы жүйе сақтану жағынан басқарылмайтын элементтерден тұрады. Сыртқы орта iшкi ортаны қоршап және шектеп тұрады. /7/
Ішкi жүйеге сақтандыру компаниялардың нарыктық жүйе ядросын кұрайтын басқарылатын айнымалылар жатады. Осы сақтандыру компаниялармен басқарылатын айнымалылардың негiзгiлерi: сақтандыру өнiмдерi, сақтандыру полюстерiн сатуды ұйымдастыру жүйесi, сұраныстың қалыптасуы, тарифтер жүйесiнiң икемдiлiгi, сақтандырушының жеке инфраструктурасы.
Сонымен бiрге iшкi жүйеге нарықты жаулап алу мақсатына жетуге бағытталған сақтандырушымен басқарылатын айнымалылар нарықтық жүйе ядросына кiрмейтiндер де нарықта белгiлi сақтандырушының жағдайын бiлдiретiн материалдық, қаржылық және сақтандыру компанияның адамдық ресурстары жатады.
Сақтандыру қоғамдарында қаржылық жағдай маңызды орын алады. Көп жағдайда сақтандыру қоғамының басшысының бiлгiрлiгiне де байланысты.
Осы факторлардың жиынтығы нарықта сақтандыру компаниясының саясатын анықтайды.
Жоғарыда айтылған басқару компоненттерi бiр-бiрiмен байланысты. Бас менеджер тиiмдi вариантты таңдай бiлуi тиiс.
Сақтандыру өнiмi, сақтандырушы нарыққа алып шығатын басқару факторларының бiрi. Бұл жеке және мүліктiк сақтандыру түрінiң шарты. Нарыққа байланысты сақтандыру компаниясының басшысы жаңа сақтандыру қажет па екенiн шешедi.
Тарифтiң жұмсақ жүйесi сақтандырушы басқаратын iшкi нарық жүйесiнiң негiзiн құрайды. Сақтандыру компаниясының басшысы мақсатты бағытталған тарифтiк саясат таңдауы тиiс.
Нарықтың сыртқы қоршаған ортасы өз-ара байланысқан күштер жүйесi, ол нарықтың iшкi жүйесiн қоршап және оған әсер етiп отырады. Сақтанушы өзiнiң коммерциялық жұмысын сыртқы орта жағдайында жоспарлап жұргiзiп отырады.
Нарық - жабық жүйе емес, себебi оны қоршаған әлемдiк сақтандыру нарығы оқшауланбаған.
Жоғарыда атап өтiлгендей негiзгi элементтерге нарықтық сұраныс, бәсекелестiк, сақтандыру қызметiндегi ноу-хау, сақтандырушының инфрақұрылымы жатады.
Потенциалды сақтандырушы шешiмi келесi экономикалық және психологиялық алғы шарттарға байланысты:
• адам өз сақтандыру қызығушылығын жоғары деңгейде қанағаттандырғысы келедi.
• сақтандырушы әрқашанда тиiмдi жұмыс жасайды./8/
Кез-келген сақтандыру компаниясының қызметi сақтандыру қорының тарихи анықталған ұйымдастыру формасы. Ол экономикалық ортамен тығыз байланыста. Экономикалық ортадағы сақтандыру компанияларының қызметiне қарай жинақталуы сақтандыру жүйесiн құрайды.
Нарықтық экономикада сақтандыру жүйесiнiң негiзгi мiндеттерi сақтандыру және консультациялық қызмет көрсету, жеке клиенттерге - кұнделiктi және сенiмдi сақтандыру қызметiн көрсету.
Дамыған елдерде сақтандыру компаниялары жиi кездесетiн проблемаларды атап өтуге болады:
--сақтандыру бизнесiн интернационализация жасау
--iрi сақтандыру топтарының шығуы
--құнды қағаздарға инвестиция салу
--клиентура жағынан сұраныстың өсуi
--қаржылық алдаулар
--көп елдердегi саяси жағдайлардың өзгеруi
--персоналдың тең емес жастық құрылым
--жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуы
--сақтандыру жұмысшыларының жеке қауiрсiздiгiн қамтамасыз ету
Шет елде бөлiмдерi бар немесе еншiлес компаниялары бар сақтандыру компаниялары халықаралық саясатқа сезiмтал. Сақтандыру компанияларына әлеуметтiк сала үлкен әсер етедi, персоналдарға клиенттер сұранысы тығыз байланысты.
Сақтандыру компания клиенттерi елдегi индустриалды өсуге байланысты қызмет көрсетуден жоғары стандарттар талап ете бастады.
Жаңа ақпараттық технологиялар Батыстың сақтандыру компанияларын қаруландыруға кiрiсiп, түпкілiктi жолмен сақтандырушының қызметiнде жаппай стереотип ұғымын өзгерттi.
Сақтандыру ақпараттарын компьютерлеу еңбек өнiмдiлiгiн арттырып, оперативтi шешiмдер қабылдауға мүмкіндiк бердi. Жұмыс көп бөлiгiн аз жұмысшылар жасайды. Бiрақ электронды жүйе жұмысына бағдарламашылар, компьютер инженерлерi қабылданды.
Жаңа ақпараттар технологиясы ақпаратқа жол ашып, сақтандыру қызметiнде несие карточкаларын енгiзуге себепкер болды. Сақтандыру компаниялары мен коммерциялық банктер арасында бәсекелестiк күшейе түсті.
Соңғы 10 жылдықта банк тәжiрибесiнде ”банкассюранс” терминi кең орын ала бастады, аударғанда ”банктiк сақтандыру” деген мағынада.
Коммерциялық банктердiң сақтандыру iсiне енгiзiлуiнiң бiр формасы сақтандыру трастарының құрылуы. Бұл клиенттермен келiсiлетiн сенiмдi коммерциялық банктердiң операциялары.
Егер клиент коммерциялық банкке мүлік берсе, сақтандыру сыйақыларын алу үшін, онда ол – фундирленген сақтандыру трасты. ...