Платонның «Мемлекет» шығармасы

Тәрбие.
Платонның айтуы бойынша, адамдарды дұрыс тәрбиелеу дегеніміз адамдық жаман қасиеттерден арылту. Адам дүниесіндегі көптеген жақсы жақтар оның денесіне жазылып қойылады, ол адамның шыныққанынан пайда болады және өмір бойы болады. Платонның айтуы, бойынша ойлау дегеніміз «горазда более божественное происхождение». Ол «ешқашан өз күшінен айрылмайды, бірақ оның бағыталуына байланысты, керекті және пайдалы немесе керексіз және пайдасыз» деп бөлуге болады. Түрі жаман адамдардың ақылы терең болуы мүмкін. Егер табиғаттан пайда болған нашар қасиеттерін жастық кезде алып тастаса, ол шындыққа бой бұруы мүмкін. Мемлекет басқаруға шындыққа бой қойған және өмір бойы өзін өзі түзеп келе жатқан, адамдар қоғамдық істерге араласа алмайды. Жетілген мемлекетерде жоғарғы нәтижеге жеткен, шындыққа жеткен адамдар осы жеткен жерінде тоқтап қалмай, оны одан ары дамытып жоғары ұмтылуы керек. Бұл жетілген мемлекеттерде халықтың белгілі бір тобының жоғарғы дәрежеге шығуы емес, мемлекет халқының бүкілін жоғарғы дәрежеге жетуін мұрат тұтады. Бұл жағдай философтарға дұрыс қарамау емес. Жетілмеген мемлекеттерде философтардың мемлекет дамуына қатыспауына мүмкіншілік бар, бұл елдерде философтар мемлекетке қарамай өздері дами береді. Бұл елдерде философтардың шығынын мемлекет өтемейді.
Жетілген мемлекет философтары осы мемлекет алға қойылған мақсаттары мен өзі алдына қойған мақсат жолында тәрбиеленеді. Олар жақсы және жетіліп тәрбиеленеді. Сондықтан, олар жеткен орында тұрып қалуға құқылы емес. Осы айтылғандар орындалған кезде ғана, қазіргіндей мемлекетті басқару үшін, жаңа іс үшін соғысқандай басшылық үшін соғыстар болмайды, ел басы болуға құқылы болады. Ал жетілген мемлекеттерді әр адам билікке мойын сұқпайды және сондықтан ол елде ішкі соғыстар болмайды. Мемлекет басқаратын адамдар елді басқарудан басқа, жақсы және бағытталған түрде білім алу керек. Ел басшылары біліммен қатар, физикалық жаттығуларды және мусикалық мәдениетті қатардағы жауынгер сияқты білуі қажет. Бірақ жоғарғы нәтижелерге жету үшін бұл жеткілікті емес, басшы үшін кез-келген өнер немесе ептілікте артық болмайды. Ол адамдарға ойлау, біліммен қатар есептеу және есеп керек. Ғылымның өзі табиғат адамдарды ойлануға тартады, бірақ ғылым ретінде дұрыс пайдаланбайды, ол бізді шын болмысқа тартады. Адамның ішкі табиғатында қарама-қайшылық тұғызбайтын ойлар адамды шын болмысқа алып бармайды және алып бара алмайды. Егер ойлаған зат қарама-қайшылық тұғызса, ойлау кезінде зат не қатты, не жұмсақ болып немесе не ауыр, не жеңіл болып көрінсе, ол адамды ойлауға, ойлаудан шын болмысқа тартады. Осы ойлау кезінде біз есеп пен ойды іске қосамыз, себебі ол алдымен заттың қандай болатындығын ойлатады. Егер ол екі зат біреуі екіншісіне ұқсамайтын болса ол заттар әрбіреуі өзіндік, әр түрлі заттар. Бұл екеуі біздің қабылдауымызша ешқандай
қарама-қайшылық болмау керек. Онда бұл заты қабылдау ойлауға жол тартпайды. «Ақыл жетпейді» термині қолданылмайды. Бұл жағдайда екі затты қабылдау екі түрлі болады, ал егер осы екі сезілген зат екі түрлі
қабылданса, ол бізді ойлауға тартады. Егер екі зат екі түрлі қабылданса онда ол мән туралы сұрақ қойуға және оны шешуге тартпайды. Алдындағы қабылдау бізді мән туралы сұрақ қойуға және оны шешуге тартпайды.

Мемлекет түрлері
Платон өз диалогтарында айтқан мемлекет, сол кездегі Грециядағы не басқа жердегі өмір сүріп жатқан мемлекет еместігін айтады. Бұл «мұратты»(идеалды) мемлекеттің моделі, бірақ мұндай мемлекет өмірде болмады. Сондықтан, бұл шығармадан кейін әдебиетке жаңа термин утопия кіреді.
Басқа философтардың утопиясы сияқты, Платон утопиясында әр түрлі элементтерден тұрады. Ол, бірінші сыншылық немесе жағымсыз элементтері бар. Армандаған елді белгілеу үшін сол кезде бар мемлекеттердің жаман жақтарын білу керек. Қазіргі бар мемлекеттер ең жақсы және жетілген болу үшін мемелекеттің қандай жағы өзгертілуі керек және қандай жақтары мемлекеттен алынып тасталуы керектігін білу керек. Сынамай және мемлекеттің нашар жақтарын алып тастамай біз утопия құра алмаймыз.
Екінші жағынан қарасақ, утопиялық мемлекеттің жақсы және конструктивті жағында көрсету керек. Ол жерде автор сол кездегі мемлекеттерде не жоқ, бірақ болуы керектігін айтады. Утопия мемлекет ойлау, қиялдаған кезде ғана пайда болатындықтан, утопияларды фантастикалық бөліктерде болады, бірақ утопиялық елдің фантастикалық жақтарын шындықтан түгелімен бөліп алуға болмайды. Утопияны сынау арқылы және бар мемлекеттермен салыстыру арқылы ғана құруға болады. Бірақ мұндай мемлекеттер бейне, формасы және ойлау арқылы ғана құруға болмайды, ол шын қоғам түрінде болуы керек. Утопия – бар мемлекттің нашар жағыннан арылуы және жақсы жағын әдемілеп суреттеу. Ойлап табудың тірегі шындық болып табылады.
Платон мемлекетті сынап және оның нашар элементтерін көп көрсеткен. Платон өзінің «мұратты» (идеалды) мемлекет туралы ойларын көрсетіп қоймай, оны мемлекеттің нашар жақтарымен салыстырады. Барлық нашар мемлекеттердің формасы үшін бір жақты ойлаудың орнына ұрыс-керіс, әділеттіктің орнына әр жаққа бөліну; өмірдегі жоғарғы мақсатқа ұмтылудың орнына билік үшін төменгі мақсаттарға ұмтылады, ақша қуалау бар екендігін көрсетеді. Нашар мемлекеттердің қозғаушы күші болып материалдық жоғары шығумен, соған ынталану болып табылады. Платоның айтуынша сол кезде өмір сүрген мемлекеттердің бәрі нашар мемлекетке жатады. Олай деу себебі, ол мемлекеттерде бай және кедей деп таптық бөліну бар, шын мәнінде барлық мемлекет солай екіге бөлінеді, «ол екі қарама-қарсы жақтар біреуі кедейлер болса, екіншісі байлар жағы». Қазіргі кезде бар мемлекеттің бәрі жетілмеген мемлекет формасында, Кронос билік еткен мемлекет жетілген мемлекет формасында болуна халықтың бірге тұруы түрткі болды. Сол Кронос басқарған мемлекетті сипаттаған да, Платон өз фантазиясымен сипатайды. Оның айтуы бойынша: ол мемлекеттің әрбір облысын әр түрлі құдай басқарған, адамдардың өміріне керекті заттың бәрі болған дейді, соғыс, ұрыс-керіс, ұрлық дегендер болмаған. Ол кезде адамдар адамдардан туылмаған, олар жерден туылған және оларға үй, төсек деген заттар керек болмаған. Бос уақыттың бәрін философиямен айналасумен өткізген. Ол кезде адамның бәрі бірімен-бірі дос болған және ол кезде табиғатпен күресу керек болмаған. Платонның айтуынша, сол мемлекттің құрылымы ең жақсы болған деп алуға болмайды, себебі қазіргі кезде өмір сүру үшін табиғатпен және қарсылас мемлекеттер мен күресу керек дейді.
Платон бойынша, жетілмеген елдердің өзінің түрі және формасы бар. Платон айтуынша, мемлекеттің төрт түрі бар. Олар:


1. Тимократия
2. Олигархия
3. Демократия
4. Тирания
Бұл мемлекттің жәй ғана түрі емес. Бұл түрлер жетілген мемлекетпен салыстырғанды мемлекеттер бірінен кейін бірі тізбектей нашарлай береді.
Бұл формалардың ішінде ең біріншісі тимократия болуы керек. Тимократия дегеніміз – мемлекетті атақ құмар адам басқаруы. Тимократияда ертедегі жетілген мемлекеттің кейбір бөліктері қалған, бұл елді басқарушы жоғары даңқа ие, әскери адамдар жер өңдеу және басқа жұмыстардан босатылған, тамақтандыру әрқашан бірге болған, барлық бос уақытта әскери жаттығулармен, гимнастикамен айналысқан. Мемлекеттің жетілген мемлекеттен «нашарлануы» халықтың байлық құмарлығынан басталады. Адамдардың ішіндегі кейбіреуі алтын, күміс әшекей заттар жинап байып, жақсы өмір сүреді.
Тимократия нашарлап оның орнына Олигархия басталады. Олигархия дегеніміз ( «oligoi» - кейбіреулер, аз бөлік) халықтың аз бөлігінің көпшілікті билеуі. Бұл мемлекетті байлар классы басқарады, ал кедейлер ел басқарудан аластатылады. Олигархиялық елдің басшысының өмірі жаман аяқталады. Байлардың арасындағы ақымақтаулары ақырындап кедейленеді. Бұл адамдардың ішінде қылмыскерлер, ұрлықшылар пайда бола бастайды. Платонның жетілген мемлекетті туралы ойлары олигархиялық мемлекеттерде орындалмайды және орындаулы да мүмкін емес. Бұл заң қоғамдағы әрбір адам өзіне жүктелген, не тиісті жұмысты ғана істеу керек, басқа адамға жүктелген, не тиісті жұмыстарды істеуі керек емес. Олигархиялық елде болса халықтың кейбір бөлігі әр түрлі жұмыс істейді, жер өңдейді, қол өнершілікпен тағы басқа жұмыспен айналысады, ал байлар ешқандай жұмыс атқармайды. Екінші жағынан олигархияда адам өзі жинаған заттың бәрін сатуға құқылы. Ал бүкіл затын сатқан адам қоғам үшін ешқандай жақсы жағы жоқ, ол кедей адамға айналады.
Платонша, олигархиялық осылай дамып нашарлай беруі мемлекеттің
басқа бір түрі демократияға келеді.
Демократия дегеніміз халықтың елді формальды түрде басқаруы. Бірақ демократиялық мемлекетте бай, кедей болып бөліну олгархиялық мемлекеттен ары дамиды. Олигархияда басталған бай адамдардың өмірі, одан ары жақсара түседі. Олардың ақшаға қажеттелігі одан ары артады, осыдан көптеген байлар кедейленіп, кедейлер саны өседі, кедейлер байларға қарсы шыға бастайды, ал алдында атап өткен қылмыскерлер мемлекетке қарсы шыға бастады. Кедейлер байларға қарсылығы көтерлістерге дейін жетеді. Кедейлер көтерілісі жеңіске жетсе онда мемлекеттегі байлардың кейбіреуі құртылады, ал қалғаны елден қуылады, ал билік қоғамда қалған адамдар арасында бөлінеді.
Ал мемлекет билігінің нашарлауының ең төменгі сатысы ол – Тирания. Тирания бойынша бір адам бүкіл елді басқарады. Бұл елді басқару демократиядан кейін туады. Тирания елді бір адам – тиран басқарады. Тиран елді басқаруының басында халыққа жылы жүзбен қарайды, халықты қарыздарынан босатады, жерлерді бөліп береді, көптеген жалған уәделер береді. тиран әр қашан, әр түрлі соғыстар ашады, себебі елде өзі сияқты басшы болу керектігін көрсеткісі келеді. Тиранның осы соғыстары халыққа тыныштық бермейді және халық тиранға қарсы көтерліеді. Тиран билікті ұстап қалу үшін халықты қырады, досын да, қасын да өлтіреді.
Платон жасаған класификация мемлекеттің нашар жақтарының сипаттамасын немесе мемлекет басшылары мен мемлекет түрлерінің нашар жағын көрсетеді. Платон Грециядағы мемлекетерді зерттеп сол зерттеу нәтижесінде аталған класификациясын жасаған.

Жетілген мемлекет төрт ізгілігі.

Құл иеленуші замандағы гректердің Платон – аристократияша ойлаушы философы. Сондықтанда, ол жасалатын өнімге тұтынушы түрінде қарайды. Бұл жағдай Платонның мемлекет туралы анализ жасау кезінде проблемалаға әкеліп соғады.
Платон үшін ең маңызды болған басқарушы азаматтар, әскерилер, өнімді өндіретін адамдарды бөліп қарастырды. Мемлекет құрылу үшін әр түрлі жұмыстарға мамандалаған жұмысшы бүкіл қоғамға жақсы болу үшін, не істеу керектігін айта алмады. Оның ойының көбі әскери адамдар тәрбиелеу және олар өз қызметінің атқару мен өмірі қызықтырды. Маманданған жұмысшылардың жұмысын білмей тұрып Платон, олардың жұмысын құрылымдық түрде бөліп берді. Бұның шығу себебі, Платон маманданған жұмысшы өзіне тиіс жұмысты және тек соны ғана істеу керек болды.
Еңбектің өзі Платон өте қызықтыра қойған жоқ. «Мемлекеттегі» Платонның бұл жақтарын жазған негізгі себебі, ол қоғамның жетілген (совершенный) мемлекеттегі орнын көрсеткісі келді. Алдында айтып өткен мамандалған адам қоғам үшін не істей алатындығы және оның өмірін Платон білмеді және білгісі де келмеді. Оның ойынша мемлекетке және қоғам бөлінбейтін бөлшек сияқты болып көрінді.
Ең жетілген (совершенный) мемлекет өзінің құрылуы жағынан төрт ізгілік (добродеятель) болады. Олар:
1. даналық (мудрость)
2. ерлік (мужество)
3. талдай алатын (расудительный)
4. әділеттік
Даналық деп Платон бір затты техникалық істей білу мен оның білімін емес, қиын кезде мемлекет басқару туралы ой айта алатын, мемлекеттің ішкі істері мен сыртқы қарым-қатынасын жүргізе алуды айтады. Осыны істей алған басшы жетілген (совершенный) болып табылады. Даналық – ол халқтың бәріне тән емес, халықтың белгілі бір бөлігіне ғана тән құбылыс, ол бөлік философтар тобы; бұл дегеніміз жай мемлекетті басқара алумен бірге, оның ойы жоғары даму керек.
Ең жақсы басшылардың екінше бір жағы ол – ерлік. Даналық сияқты ол да бүкіл халықтың бір бөлігіне ғана тән, бірақ ол даналықтан көп болады. Алдында атап өткен дана мемлекет болу үшін халықтың бәрі дана болуы шарт емес халықтың белгілі бір бөлігі ғана дана болуы керек. Ер жүрек ел болу үшін халықтың бір тобы ер жүрек болғаны жеткілікті және заң бойынша қайсы қорқынышты, ал қайсы қорқынышты еместігін ажырата білу керек.
Үшінші ізгілік жетілген мемлекеттің талдай алуы, не анализдей алуы, Бұл алдындағы екеуі сияқты халықтың бір бөлігіне тән, бірақ ең жақсы жетілген мемлекеттің халқының барлығына тән болуы керек. Егер халық бәр әрқашан бәрін талдай, анализдей алса онда халық ешқашан заңды бұзбайды және басшылыққа қарсы шықпайды, өзін-өзі жаман істерден тоқтатып отырады, бұл ел жетілген елге жақынырақ болады. Платон анализдей, талдай алатын адамның жаман жақтарын көрсетпей, тек жақсы жақтарын көрсетеді.
Төртінші ізгілік жетілген елдің - әділеттігі. Мемлекетте басшы әділетті болса. Мемлекет халқын да әділіттіке тартадыж және орындайды. Мемлекетте әділеттік болса мемлекет кез келген өз талабын орындата алады, олар бәрі өзара тең болады.
Платонның айтуы бойынша «әр бір адам мемлекетке қажетті және өзі істей алатын істердің мемлекетке қажеттісін істеу керек». Осының өзі әділеттік. Платонның көз қарасы бойынша әділеттік кластық бой көрсетеді – қоғамда және полистерде бір кластың адамы екінші кластың адамының жұмысын атқаруына қарсы болады. Платонша бұны әділеттік қолдамайды.
Платонның айтуы бойынша бір класс ішіндегі адамның бір жұмысты,
екіншісіне ауыстырғаны ештеңе емес. Егер бір байыған төменгі класс адамы
әскери адам болғысы келсе немесе әскери адам басшы-философ немесе оның кеңесшісі болғысы келсе, ол мемлекеттің құлауына әкеліп соғуы мүмкін.
Платонша әділеттік мемлекеттің жаңғыз негізі емес. Болмыстың әр түрлігінің арасындағы әділеттік бірімен бірі байланыста болады. Ол үшін мемлекет макроәлем, осы мемлекеттің әрбір адамы микроәлем болып табылады. Осы адамдарда үш түрлі зат болуы керек. Олар:
1. зерденің (разум) басы
2. Афектің басы
3. «неразумның» басы ....