Биология | Витаминдер олардың құрамы және маңызы

Витаминдер, олардыѕ ќўрамы жјне маѕызы
Витаминдер (vita- ґмір,amin- ќажетті) – бўл организмніѕ тіршілігіне ќажетті заттар. Витаминдер организмге ќоректік заттармен бірге жеткізіледі. Олар организмде ґтетін барлыќ процестерге ќатысады: организмніѕ ќалыпты жаєдайын ќамтамасыз етеді, ґсіп дамуы, ќоршаєан орта факторларыныѕ ыќпалына тўраќтылыєын ќамтамасыз етеді.
Кейбір организмніѕ тіршілігіне ќажетті вмтаминдердіѕ тїрлерін ќарастырайыќ.
А витамині - ґсу витамині деп аталады, ол кґзге пайдалы, теріге де јсері бар. Ол жетіспеген жаєдайда адамныѕ кґру ќабілеті нашарлайды, адам жўќпалы ауруларєа жиі ўшырайды. А витамині сїт таєамдарында, жўмыртќа, бауыр, сјбіз, бўрыш, итмўрын, шие, асќабаќ, сары ґрік, жасыл жапыраќты кґкґністерде болады.
С витамині (аскорбин ќышќылы) – организмніѕ жўќпалы ауруларєа ќарсы тўруын ќамтамасыз етеді, жараќаттардыѕ, кїйгенніѕ жазылуын жеделдетеді. С витамині жас жемістер, кґкґністер, аскґк (укроп), јшкґк, цитрустардыѕ ќўрамында болады. Јсіресе итмўрын, ўшќат, лимон, ќара бїлдірген, аскґк, кґк пияз С витаминіне ґте бай.
В витамині. Витамин жїйке жїйесініѕ ќызметін реттеуге ќатысады, тері, шаш, тырнаќтыѕ сау болуына, адамныѕ еске саќтау ќабілетіне де јсер етеді. Организмге В витамині жетіспеген жаєдайда ќозєалу ќызметі нашарлайды, бўлшыќ еттердіѕ сіреспесі байќалады, жїйке жїйесініѕ аурулары ќозады, ќан аздыќ байќалады. В тобындаєы витаминдер бауыр, ќара ќўмыќ (гречка) жјне сўлы жармалары, ўрпаќ ўн, кебек, балыќ, жўмыртќа, ірімшік, теѕіз ґнімдерініѕ ќўрамында кґп болады.
Д витамині сїйектердіѕ дамуына жјне ќаѕќаныѕ ќалыптасуы їшін ќажет. Екі жасќа дейінгі балалар Д витамині жетіспеген жаєдайда «рахит» ауруына шалдыєады. Бўл ауру кезінде тірек- ќимыл аппаратыныѕ дамуы бўзылады жјне ортаѕєы жїйке жїйесі заќымданады. Д витамині адамныѕ терісіне кїн сјулесініѕ немесе жасанды ультракїлгін сјулелері јсерінен тїзіледі. Ол балыќ майында жјне сїт ґнімдерінде кґп болады.
Е витамині – организмде оттегін тасымалдауєа ќатысады, улы заттарды залалсыздандырады, кґбею процесіне ќатысады. Ол ґсімдік майы, соя, ќара ќўмыќ (гречка) жармасы, жўмыртќа, жаѕєаќтыѕ ќўрамында кездеседі.
Таєамдыќ талшыќтар- таєамныѕ негізгі бґліктерініѕ бірі болып табылады, олар асќазан мен ішекте ќоректік заттардыѕ ќозєалысын белсендіру їшін ќажет. Олар улы заттарды байланыстырып сыртќа шыєаруєа ќатысады. Таєамдыќ талшыќтар тек ґсімдік таєамдарында єана болады.
Таєамныѕ басќа бґліктеріне микробтарєа ќарсы ќабілеті бар фитоцидтерді жатќызуєа болады. Олар ґсімдік таєамдарында- алма, пияз, сарымсаќ, ќыша, аќжелкен, јшкґк, орамжапыраќ, ќылша, лимон, апельсин, ўшќат, ќараќат, ќўлпынай, ит бїлдірген жјне мїк жидегінде болады.
Ќоректік заттардыѕ ішінде кґп мґлшерде зиянды јсер ететін заттар да болады. Мысалы, артыќ тўз организмдегі суды ўстап ќалады, сондыќтан зиян келтіреді.
Ќантты шамадан тыс ќабылдау организмде ўйќы безініѕ ќызметін нашарлатады да, «диабет» атты ауруєа шалдыќтырады. Артыќ ќант семіздікке ўшыратады. Ќанттыѕ орнына жеміс-жидек, бал, табиєи шырындарды ќабылдаєан жґн.

Кїллі јлемді, тіпті кїллі єаламды бір – бірімен тыєыз байланыста етіп жаратќан Алла таєала бізді де сыртќы ортамызбен тыєыз байланысты етіп жаратты. Адам кейде табиєаттыѕ ажырамас бір бґлігі ретінде ќарастырылады.Бізді ґте јлсіз, осал етіп жаратќан Алла таєала бізді ґте кґп нјрсеге байланысты, тјуелді етіп ќойды. Сол кґп тјуелділіктердіѕ бірі асќа тјуелділік. Тамаќтану – біздіѕ биологиялыќ ќажеттілігіміз. Тамаќтану арќылы біз еѕ алдымен тіршілігімізді жалєастыру їшін ќажетті энергия аламыз, аєзамызєа ќажетті ќўрылыс материалдар аламыз.

Ас аданыѕ арќауы – деп атамыз ќазаќ дґп басып айтќан сияќты. Ас адамныѕ арќауы, ґмірініѕ жалєастырушысы, ал кейде ґмірін тоќтатушы ажал кґзі. Дўрыс тамаќтанудыѕ маѕызы, оныѕ денсаулыќќа јсері бізге кґптен белгілі. Јр тїрлі ауруларды емдегенде таєамныѕ шипалы јсерлерін пайдалану жґніндегі маєлўматтар кґне заманнан бері белгілі. Жалпы бўл саладаєы тјжірибе дами келе таєаммен емдеу – диетология (емдјмтану) жеке єылым ретінде пайда болды.
Диетология (грек diata- ґмір сїру салты, тамаќтану тјртібі+ logos- ілім) – дені сау жјне јр тїрлі ауруєа шалдыќќан адамныѕ тиімді тамаќтануы туралы ілім; дўрыс тамаќтандырудыѕ єылыми негіздерін зерттеу жјне оны ўйымдастыру јдістерімен шўєылданады. Диетологияныѕ єылым ретінде пайда болуын кґне заманнан бері Гипократ есімімен байланыстырады.
Адам денсаулыєына јсер ететін јлеуметтік факторлардыѕ ішінде 50℅ тамаќтануєа, 20℅ ќоршаєан ортаныѕ јсерлеріне, 20℅ тўќым ќуалайтын ќасиеттерге, тек 10℅ єана денсаулыќ саќтау жїйесініѕ жўмысына байланысты. Егер адам денсаулыєына јсер ететін бїкіл факторлардыѕ жиынтыєын алсаќ соныѕ 35℅ тамаќтанудыѕ їлесіне тиеді.
Тамаќтану, яєни таєамдыќ ќорек алу - тіршіліктіѕ негізі болып саналатын организмдегі зат алмасудыѕ дўрыс жїруіне, организніѕ гомеостаз деп аталатын ґзіндік ішкі тўраќтылыєыныѕ ќалыпты саќталуына , сонымен ќатар ќоршаєан ортамен їйлесімді јрекеттесуіне јсер ететін еѕ негізгі фактор.
Денсаулыќ дегеніміздіѕ ґзі организніѕ сыртќы орта факторларыныѕ јр деѕгейлі јсеріне сјйкес жауап ќайтаруы арќылы сыртќы ортаныѕ ќўбылмалы жаєдайларына тез бейімлеліп, жаєымсыз факторларєа ќарсы тўра алу ќабілеттілігі, кїші. Жаєдайєа сай тамаќтанбау кґптеген ауруєа шалдыќтыратын басты себептердіѕ бірі болып саналады. ДДЎ мјліметіне ќараєанда, 65 жасќа дейінгі ґлім- жітімніѕ Ѕ-і дўрыс тамаќтанбаудан туындаєан аурулармен байланысты.
Соѕєы жылдары ґмір сїру салтыныѕ ґзгеруіне байланысты ел арасында жўќпалы емес алиментарлыќ аурулар ( жїрек-ќантамыр аурулары, диабет, семіздік, анемия, зоб, ісіктіѕ кейбір тїрлері, т.б.) саны кґбейіп кетті.
АЌШ- та тамаќтану тјртібі мен ґмір сїру салтын ґзгерту арќылы жїрек-ќантамыр ауруларыныѕ жиілігі 2/3-ге дейін азайтылєан.
Ўзаќ ґмір сїру їшін, сондай-аќ жас ўрпаќтыѕ дўрыс дамып, ґсуі їшін тиімді тамаќтанудыѕ жјне азыќ тїлікті зиянды контаминанттардан ќорєаудыѕ маѕызы ерекше.
Дені сау жјне ауырєан адамдарды дўрыс тамаќтандырудыѕ єылыми негіздерін нутрициология (nutrition- ќорек ) єылымы зерттейді. Нутрициологияныѕ жетістіктері басќа єылымдардыѕ дамуымен тыєыз байланысты.
Тиімді тамаќтану дегеніміз- тамаќ ішу режимін бўзбай, кїнделікті рациондаєы негізгі ќоректік заттар мен биобелсенді заттардыѕ организмге ќажетті їйлесімдігін саќтай отырып, энергия кірісі мен шыєыныныѕ тепе- теѕдігін саќтау.
Тиімді тамаќтану арќылы адам организміне ґте ќажетті пластикалыќ энергетикалыќ заттар таєаммен бірге тїсіп отырады. Организмге ќажетті нутриенттердіѕ мґлшері адамныѕ ґмір сїру ортасындаєы жаєдайларєа адамныѕ жасына, жынысына, атќаратын жўмысына, ўлттыќ этникалыќ ерекшелігіне байланысты аныќталады. Біршама дені сау орта жастаєы, аса ауыр еѕбекпен айналыспайтын адамєа тјулігіне 2800-3000 ккал энергия ќажет. Энергия кґзі – негізгі ќоректік заттар. Оларєа нјруыздар, майлар, кґмірсулар жатады. Осы ќоректік заттардыѕ еѕ оѕтайлы ґзара ќатынасы 1:1,1:3,5-4 болып есептеледі. Кґрсетілген ара ќатынас саќталєан жаєдайда адамныѕ тамаќтануы їйлесімді деп саналады. Организм кїнделікті ќажет энергияны 12-15℅ белоктадыѕ, 30-35℅ майлардыѕ, жјне 53-56℅ кґмірсулардыѕ алмасуынан алуы керек. Тиімді тамаќтану їшін организм ґзі ґндіре алмайтын, яєни алмастырылмайтын таєами факторларды (кейбір амин ќышќылдары, полиќаныќпаєан май ќышќылдары, кейбір витаминдер, микро- жјне макроэлементтер, липотроптыќ заттар, таєами талшыќтар) ґзара їйлесімді мґлшерде кїнделікті тамаќпен міндетті тїрде алып отыруы ќажет. Жоєарыда аталєан заттармен организмді толыќ ќамтамасыз ету їшін рационєа јр-тїрлі таєамдыќ ґнімдер енгізілуі керек. Мысалы, жануар ґнімдерінде болатын кейбір амин ќышќылдары ґсімдікте болмауы мїмкін. Сондыќтан нјруыз кґзі ретінде жануар ґнімдері мен ґсімдік ґнімдерініѕ нјруыздары 55:45℅ немесе тепе-теѕ (50:50℅) араќатынаста боєаны дўрыс, ал жануар майлары мен ґсімдік майларыныѕ араќатынасы 2:1 болуы керек. Кґмірсуларды кґбінесе полисахаридтер тїрінде ќабылдаєан жґн.
Жоєарыда біз таєамды тек тјндік ќажеттілік ретінде ќарастырдыќ. Алайда бўл дўрыс емес. Ґйткені адамныѕ тјні мен жаны ќосылып толыќ, бїтін бір тўлєаны ќўрайды. Јрине бўндай тікелей байланыстаєы тјн мен жан бір-біріне ыќпал етпей бір-бірінен тјуелсіз ґмір сїруі мїмкін емес. Сондыќтан диетология єылымын одан јрі кеѕейтіп, дамытып оныѕ рухани тўстарын да ќарастыруымыз ґте ќажет. Мїмкін келешекте диетологтарымыз диетологияны екі їлкен тармаќќа бґліп ќарастырып жататын да болар. Оны уаќыт кґрсетіп жатар…
Егер адамныѕ рухы таза, сау болса, ондай адам таза жїріп, дўрыс, таза тамаќтануєа тырысады. Бўл адамныѕ жаныныѕ да, тјнініѕ де дўрыс жўмыс істеуіне себеп болады.Дені сау тјн рухты одан да жоєары шыѕдарєа кґтере тїседі. Немесе керісінше – дјл осы байланыс кері маєынада да болуы мїмкін. Бўл ойдыѕ артынан еріксіз атамыз ќазаќтыѕ «тјні саудыѕ жаны сау» деген сґзі еске тїседі.
Хаќ дініміз бўл мјселені де ескеріп, барлыєына ґз шешімін тауып ќойєан. Ќўдыреті шексіз Алла таєала бізге не керек, не керек емес, не пайдалы жјне не зиянды екендігін еѕ жаќсы білуші, жјне бізге ґзініѕ кітабы ќўран керімде жјне сїйікті ќўлы жјне елшісі Мўхаммед (С.А.С.) арќылы біздерге білдіріп, ескерткен.Дініміз бізге зиянды заттарды жеуге тыйым салып, пайдасы кґбірек заттарды ќолдануєа їгіттейді.
Ќўранда келесі аят жеуге тыйым жеуге тыйым салынєан таєамєа байланысты: «Шынайы тїрде сендерге ґлексені ( арам ґлген малды), ќанды, доѕыз етін, жјне алладан басќаныѕ атымен бауыздалєанды арам ќылды.Сонда кім мјжбїрленсе, ќарсылыќ ќылмаса, шектен шыќпаса оєан кїнј жоќ. Кїдіксіз Алла ґте жарылќаушы, ерекше мейірімді». (Баќара сїресі 173 – аят)(
«Айт! Маєан уахи етілгенде, жейтін кісіге жеуге арам болєан нјрсені таппадым. Біраќ жемтік, немесе аєызылєан ќан, негізінен арам доѕыз еті, немесе кїнјлі болып, Алладан басќаныѕ атымен бауыздалєан мал арам». ( Анєам сїресі, 145 – аят)
Исламда тамаќтан ґткен барлыќ нјрсені рыздыќ деп атайды. Рыздыќтыѕ жеуге рўќсат етілген (халал) жјне тыйым салынєаны (харам) болады. Жеу харам етілген таєамныѕ ґзі деген їлкен екі топќа бґлінеді:
Доѕыз еті туралы
Доѕыз – лас мал.Бўл аяттарда доѕыз еті «рижс» лас деп аталєан. «Рижс» ќазаќ тілінде лас, кір жјне жаман ќылыќ деген маєыналарды береді. Кейде бўл сґзді тыйым не ќандай да бір жиіркенішті ќылыќты білдіруге ќолданады.
Пайєамбарымыздыѕ ќызметініѕ бір маќсаты да Ќўранда:
«Жаќсы нјрселерді халал, жаман нјрселерді арам ќылды» (Аєраф сїресі, 157-аят.) –деп баяндалады.
Доѕыз —лас. Біраќ оныѕ еті јлі кїнге дейін кґптеген адамдардыѕ јдеттегі таєамы болып отыр. Сондыќтан біз јѕгімемізді дјл осы таќырыптан бастауды жґн кґрдік.
Доѕыз еті не їшін харам? Доѕыз еті еѕ јуелі бїкіл јлемдердіѕ раббы — Аллах таєала жемеѕдер деп тыйєаны їшін харам. Алланыѕ јміріне ешкім ешќашан критикалыќ кґзќараспен талќылауєа ќўќыєы жоќ. Егер Алла тыйса, онда оєан себеп бар.
Доѕыз етініѕ харам болуыныѕ хикметтері толыќ тїрде тек Аллаєа єана аян. Ал бізге белгілі болєандарыныѕ ґзі аз емес.

Нерв талшыќтарыныѕ бойында болып организмде жасуша сыртыныѕ негізгі йоны болып, жасуша аралыќ изотоникалыќты саќтаушы, Нерв талшыќтарындаєы импульстыѕ ґтуінде негізгі рґл атќарушы, организмдегі су - электролиттік, ќышќыл-сілтілік тепе-теѕдіктіѕ негізгі мїшесі болєан Na :
ќой етінде 80-101мг,
сиыр етінде 65-73мг,
доѕыз етінде бар болєаны 58мг єана.
Жасуша ішініѕ негізгі ионы, жасуша аралыќ иондыќ тепе-теѕдікті саќтаушы, жїрек кардиомиоциттерініѕ, ќаѕќа бўлшыќеттерініѕ жиырылуына ќатысатын жїректіѕ автоматизмі мен ретті јрекет етуініѕ себепкері, бїкіл организмдегі нерв импульстерініѕ, ґткізгіштігіне ќатысатын К:
жылќы етінде 370-397мг,
сиыр етінде 325-355мг,
ќой етінде 270-345мг,
тіпті їй ќоянында 335мг,
ал доѕызда бар жоєы 285мг єана болады.
Нервтік ґткізгіштікте ґте маѕызды орын алатын, сїйек тінін ќўрудаєы еѕ негізгі элемент болып табылатын, жїрек жўмысына, біріѕєай салалы жјне кґлденеѕ жолаќты бўлшыќеттердіѕ дўрыс жўмыс істеуіне, ќан ўю жїйесіне ќатысатын Са:
їй ќоянында 20мг,
жылќы етінде 13-14мг,
ќой мен сиырда 9-11мг,
ал доѕызда 7мг єана болады.
Жасушада пластикалыќ ќызмет атќаратын жасуша фосфолипидтерініѕ ќўрамындаєы, сїйектіѕ минералдыќ ќўрамында болып, пластикалыќ ќасиет беретін жјне т.б. кґптеген јсерлері бар фосфор:
сиыр етінде 188-200мг,
жылќы етінде 185-198мг,
ќой етінде168-180мг,
ќоянда 190мг,
ал доѕызда бары 164мг єана екен.
Ќанныѕ ќызыл жасушаларындаєы гемоглобинніѕ, миоглобинніѕ, тіндік тыныс алу ферменттерініѕ т.б. ќўрамында алмастырмайтын орны бар Єе:
жылќы етінде 3,1-3,3мг,
їй ќоянында 3,3мг,
сиыр етінде 2,7-2,9мг,
ќой етінде 2,0-2,3мг,
ал доѕыз етінде 1,7мг екен.
Рибофлавин – флавин ферменттіѕ коферменті болып, тотыєу тотыќсыздану їрдістеріне ќатысады. Барлыќ зат алмасу їрдістеріне ќатысатын, кґздіѕ ќызметінде маѕызды рґл атќаратын рибофлавин (B2 витамині) :
Сиыр етінде 0,18-0,23мг
Ќой етінде 0,16мг
Доѕыз етінде 0,14мг болады.
Организмде тотыќтырєыш ферменттердіѕ (НАДФ) ќўрамында болып тотыєу їрдісіне ќатысатын, организмніѕ энергияны пайдалануында маѕызды болєан никотин ќышќылы (РР витамині):
Сиын етінде 3,0-3,3мг
Ќой етінде 2,8мг
Доѕыз етінде 2,4мг
Зат алмасу їрдістеріне ќатысатын орталыќ жјне шеткері жїйке жїйесініѕ ќалыпты ќызметіне ќамтамасыз ететін пиридоксин (B6 витамині):
Сиыр етінде 0,38-0,39мг
Ќой етінде 0,32мг
Доѕыз етінде 0,33мг
Ќан жасушаларыныѕ синтезіне ќатысатын, жалпы жасушалардыѕ пролиферациясында маѕызы бар фоль ќышќылы (B9 витамині):
Сиыр етінде 5,5-8,9мг
Ќой етінде 5,5мг
Доѕыз етінде 5,5мг
Байќайтынымыздай B1 витаминін (тиамин) санамаєанда, барлыќ минералдыќ заттар мен витаминдердіѕ мґлшері салыстырмалы тїрде ґте аз мґлшерде єана кездеседі. Ал етті термоґѕдеуден ґткізгенде тиаминніѕ 40% бўзылысќа ўшырап кетеді. Бір жаєынан тиаминді біз нан таєы басќа кґптеген тамаќтар арќылы да ала аламыз, басќаша айтќанда доѕыздыѕ тиаминіне зјрлі ќалєан жоќпыз. Ал басќа маѕызды белоктар, витаминдер мен макроэлементтердіѕ мґлшері мардымсыз єана екен. Сонда доѕыз етінде не бар? Доѕыз етінде бастан аяќ тек бізге керексіз заттар бар, тіпті керексіз єана емес, ґте зиянды заттар бар…
Атеросклероз туралы
Доѕыз еті ґте майлы келеді. Оны сіздер 1-кестеден салыстыра отырып басќа їй хайуандарына ќараєанда екі, тіпті їш есе майлы екендігіне кґз жеткізесіздер. Ол кестеден доѕыз етініѕ басќа мал еттерінен екі есе, немесе одан да жоєары мґлшерде майлы екенін кґруге болады.
№ 2-кестеде келтірілгендей доѕыз етіндегі майдыѕ ќўрамындєы ќаныќќан май ќышќылдары басќа їй хайуандарындаєыєа ќараєанда јлде ќайда кґп екені белгілі. Дјл осы ќаныќќан май ќышќылдары – атерогенді яєни атеросклероз тудырушы май ќышќылдары деп есептеледі. Ґйткені бўл май ќышќылдары организдмде энергия кґзі ретінде жўмсала ќоймайды, тек артыќ мґлшерде жинала береді жјне холестеринмен бірге тґмен жјне ґте тґмен тыєыздыќты липопротеидтердіѕ ќўрамына кіреді.Тґмен тыєыздыќты липопротеидтер (ТТЛП) мен ґте тґмен тыєыздыќты липопротеидтер (ҐТТЛП) бауырдан холестеринді тіндерге тасымалдаушысы болып, бўлар да наєыз атерогенді заттарєа жатады.....