Банк ісі | ТуранАлем банк -Қазақстан Республикасының Орталық банкі

Мазмұны
Кіріспе

І тарау Банк туралы түсінік және оның тарихы
1.1. Банктің пайда болу тарихы
1.2. Банк туралы пікірлер және банк жүйесі
1.3. Қазақстанның ТуранАлем банкісінің қалыптасуы
ІІ тарау ТуранАлем банк -Қазақстан Республикасының Орталық банкі
2.1. ТуранАлем банктің құрылымы мен басқару органдары
2.2. ТуранАлем банктің қызметтері мен операциялары
2.3. Қазақстан Реапубликасының банкі-«Банктердің банкісі»
ІІІ тарау
3.1. ТуранАлем банк – үкіметтің бас банкирі, қаржы кеңесшісі және агенті
3.2. ТуранАлем банкісінің сыртқы экономикалық қызметі және алтын валюталық резервтерді басқаруы
3.3. Банктік қызметті қадағалау және оны реттеу. Ақша айналысын басқару
Қорытынды
Қосымша
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлы- ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен тығыз байланысты. Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен тікелей байланысты болар. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне қатысушыларының экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтық жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп айырысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
Банктік жүйе – жалпы ақша-несиелік механизмі аясында қызмет атқаратын ұлттық банктер мен басқа несиелік институттардың жиынтығы. Бұл жүйе орталық банк, коммерциялық банктер мен басқа да қаржылық несиелік институттардан құралады.
қаржылық- несиелік иституттар
Банктік жүйе
Коммерциялық банктер
Орталық банк

Орталық банк мемлекеттік эмиссиондық және валюталық саясатты жүргізе отырып, бүкіл жүйенің ядросы болып табылады. Банктік жүйелер стратегиялық маңызы бар мәселелерді шешу үшін қолданылады:
 -Экономикалық өсуді қамтамасыз ету;
 -инфляцияны реттеп, бақылау жасау;
 -төлем балансын реттеу.
Банктік жүйенің құрылымы: Орталық банк, банктік емес несиелік институттар, коммерциялық банктер, арнайы ұйымдар(банктік операцияларды жүргізбейтін, бірақ банктің қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз ететін ұйымдар: банктердің аудиті жөніндегі, банктердің рейтінгін анықтайтын, сондай-ақ банктерді материалдармен, ақпаратпен қамтамасыз ететін ұйымдар).
Курстық жұмысымның мақсаты: нарықтың экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі Ұлттық банк туралы дұрыс түсінік қалыптастырып, хабардар ету.
1.1. Банктің пайда болу тарихы
Банктің пайда болу тарихы, қоғамдық еңбек бөлінісінің пайда болуымен қол өнер мен кәсіпкершілікті оқшауландыруды, сонымен қатар мәмілелердің және төлемдердің өсуі мен тығыз байланысты. Жоғарыда талай қайталап айтылғндай, адам қоғам дамуының бастапқы кезеңінде ақша орнында маңызды тұтыну бұйымдары пайдаланылған (мал, астық, аңнаң терілері және т.б.) яғни, тауарла-ақша болған. Айырбастау операциясының өсуі сондай-ақақша баламасын жинау қажеттігін туғызды. Ежелгі Шығыс елдерінде осындай тауарлы-ақшаны сақтаудың сенімді жері – діни ғимараттар, храмдар болды.
• Храмдар мемлекеттің, қауымдардың сақтандыру қоры болды. Онда елдің басқа елдермен қауымдармен айырбастауға арналған барлық өнімдері жиналатын болған,
• Діни ғимараттардан ешкім ол тауарлы-ақшаны ұрлай алмайды.
Храм шаруашылықтың орнықтылығы оларға ғасыр бойы орын алып келген қауымдар мен мемлекеттің сенімділігіне негізделген. Храм шаруашылықтың салыстырмалы тұрақтылығы ақша айналымын қолдауда маңызды жағдай болды. Осы тұрақтылық храмдарға ақша операцияларын жүргізуге, тауарлы-ақшаны сақтауға мүмкіншілік берді. Тауарлы-ақшаның табиғи бұзылуы – бағасының төмендеуі, оларды жаңартып отырудың қажеттігі, храмдарға ақша айналымын реттеу атқарымын жүктеді. Өз кезегінде, бұл атқарымды орындау қосымша ақша операцияларын жүргізуді талап етті. Есептеу және есеп айырысу. Сөйтіп Шығыстың храмдық шаруашылық тауарлы-ақшаның сақталуын қамтамасыз еткені, банк құрудың алғашқы қадамы болды.
Есептеу, есеп айырысу операциялары салмақ өлшемімен жүргізілетін болғандықтан, үлкен көлемді тауарлы-ақшаны жинақтау, сақтау, есептеу, сұраптау қиынға түсетін болды. Сондықтан жаопыға бірдей балама етіп басқа көп шығынды, көп күшті керек етпейтін, тауарды қолданудың қажеттігі туды. Осындай жалпыға бірдей балама бөлуге бәрінен де лайықты тауар – металл болды. (мыс, қола, күміс, алтын) Бара – бара күміс пен алтын іріктеліп шықты. Олардың басқа металдарға қарағанда қосымша сапасы: ықшамдылығы, яғни құныжоғары, ал көлемікішкентай, сыртқы орталықта орнықты.
Бұдан кейін, храмдар ушін ақша операцияның жаңа түрі – айырбастау пайда болды.
Күміс пен алтын жетіспейтін жағдайда (олар көбінесе қазынаға кетіп жатты) тек храмдар ғана тауарлы-ақшаны металл ақшаға айырбастай алатын болды. Сонымен қатар, храмдар металл және тауарлы-ақшаны ақысыз сақтаудан бас тартып, енді ақы ақы алатын болды және де олар төмен мерзімін ұзартып тауарлық несие бере бастады. Сөйтіп храмдар іс жүзінде банкілерге тән барлық ақша операцияларын жүргізетін болды. Осындай практика кейінірік Ежелгі Грециядан Римге кейін, орта ғасырларды Европа елдерінде пайда болды. Ресейде банк қызметінің басталуы 18 ғасырдың ортасына келеді. Оның негізін салған 1733 жылы Петербургте құрылған монеттік кеңсе.
Орта ғасырда банк іісінің орталығы Италия, Германия, Нидерландыболып саналса, ал ерте капитализм жағдайында Англия болған.
Капиталистік банктердің алғашқы ізашарлары Флоренция мен Венецияда 1587 жылы айырбас ісінің негізінде, яғни әр түрлі е,лдер мен қалалардың ақшасын айырбастауда пайда болды. Банктердің негізгі операциялары ақшаны сқтауға қабылдау мен ақшасыз есеп айырысуды жүргізу болған. Ақшасыз есеп айырысуды жүргізудің мәні – екі клиенттің қатысуымен банкирдің кітабына бір шоттан екінші шотқа белгілі бір сомманы аударып жазу. Кейінірек ол осындай негізде Амстердамда 1609ж. Және Гамбургте 1618ж.ұйымдастырылды. бұл банк ісінің арнайы түрі еді. Бұл кезде банктер саудаға және есеп айырысуға қызмет еткенмен, оларды өндіріспен, өндірістік капиталдың қайталама айналымымен байланысы аз болды, несие ақшаларын шығарну қызметі де дамыған жоқ.
Ал капиталистік банктер, керісінше ұдайы өндірістің, өнеркәсіп және сауда капиталдарының қажеттілігінен пайда болды. Натуралды шаруашылықтың ыдырауы, сауда мен тауар айналысының дамуы есеп айырысу мен несиенің маңызын арттырды. Жалдамалы еңбекке көшу халықтың табысының көп бөлігін ақша түрінде төлеуге мәжбүр етті. Тұрақты ақша айналысы пайда болып, оны ұйымдастыру мен техникалық жағынан қамтамасыз етуді банктер өздеріне алды.
К. Маркс банктердің пайда болуы туралы былай деген: «Кәсіпкерліктің ерекше саласы пайда болды, себебі ол ерекше сала ретінде барлық таптардың ақша механизімін қамтамасыз етеді, ол шоғырланып, ірі масштабта жүргізіледі....»
Сонымен қатар банктер «несие ісінің екінші жағы- өсім әкелетін капиталды да » басқарады. өйткені банктер фирмалар мен үкімет мекемелерінің және халықтың жинағы мен табыстары сияқты уақытша бос ақша қаражатын өзінде шоғырландырып және оны несиеге беру арқылы несие үшін ақы алып, табыс табады. Банктер іріленген сайын тұтас несие беруші ретінде капиталистік кәсіпкерліктің дербес саласына айналды.
1.2. Банк туралы пікірлер және банк жүйесі
Банк туралы түрлі-түрлі пікірлер бар. Кейбір мамандар банкті кәсіп орны, мекеме дейді. Екіншілері экономикалық басқару орны дейді, үшіншілері делдалдық ұйым, төртіншілері несиелік кәсіпорын деп сипаттайды. Ал күнделікті тұрмыста банкті-ақша қоймасы деп түсінеді, бірақ осы келтірілген пікірлердің бәрі де банктің не істейтіндігін, оның қандай операциялар жүргізетінін анықтайды. Жоғарыда келтірілген пікірлнрдің бәрін және банк жүйесінің атқаратын қызметін жан-жақты талдау кезінде осы заманның белгілі экономисті Лаврушин банк жөнінде былай деп жазады: Банк ақшалай несиелік және қолма – қол ақшасыз есеп айырысу операцияларының жиынтығын бір орталыққа шоғырландырылған ақша шаруашылықтың даму сатысы. Банк басқа материалдық өндірістің өнімдерінен өзгеше өнім шығаратын айрықша кәсіпорын. Ол тек тауар емес ерекше тауар ақша және есеп айырысудың құралдарын шығарады. Сонымен, банк, ақша несие институты, барлық қолма-қол және қолма-қол ақшасыз нысанда жүзеге асырылатын төлем, айналымның реттеушісі. Үлкейтілген ауқымда банктер эмиссиялық және комерциялық банктер болып бөлінеді. Ақшаны айналымға шығарып және оны қайтарып алуға дара құқығы бар елдің орталық банкі эмиссиялық банк болып табылады. Басқа банктердің бәрі Қазақстан жағдайында екінші дәрежелі банктер болып есептеледі. Негізінде олардың бәрі де комерциялық банктер. Халық шаруашылығының тек белгілі – бір саласының өкілдеріне несие жіне есеп айырысу қызметтерін көрсететін банк мамандандырылған банк болады. Ал егер банк мұндай қызметтердің әр түрлі кез – келген саланың өкілдеріне көрсете алатын болса, ондай банк әмбебап банк деп аталады. Бірақ қазіргі жағдайда қызмет етіп жүрген банктерді жоғарыдай етіп жіктеу қиын, өйткені, оладдың барлығы өздерінің көрсететін қызметтерінің ұлғайып жетілдіруге тырысады. Олай болмаған жағдайда басқа банктермен бәсекелесе алмайды. Меншіктік нысанына қарай банктер
1. мемлекеттік
2. акционерлік
3. кооперативтік
4. меншіктік банк болып бөлінеді.
Әр түрлі белгілермен банктер аймақтық, аймақ аралық, ұлттық, халық аралық, көп бөлімшелі, бөлімшесіз, ірі, орта және шағын болып бөлінеді. Әр түрлі банктің жиынтығы осы елге тән өзара байланыстылығы мен банк жүйесін құрайды. Банк жүйесі мынадай ерекшеліктермен сипатталынады.
• Банк жүйесіне, кейбір банк операцияларына қатынасы бар бірақ банк деген мәртебесі жоқ элементтерге кіреді. Мысалы. Кейбір банк операцияларын жүргізуге рұқсат алған арнаулы қаржыинституттары басқа да банктің инфро құрылымын құратын және оның жұмыс істеуіне әсер ететін мекемелер.
• Банк жүйесінің өзінше ерекшеліктері бар, бұл жүйе тек өзіне тән қасиеттердікөрсетеді, оның ерекшелігіөзін құрайтын элементтермен және олардың арасында қалыптасқан қарым-қатынасымен анықталады. Әрине, банк жүйесін зерттегенде алдымен осы жүйенің басты элементтері банктер көзге түседі, өйткені олар банк жүйесіне банктік мәнер береді. Банк жүйесінің мазмұны тек оның жеке элементтерінің мазмұнына ғана емес оны құрастыратын элементтердің өзара байланыстарына да көңіл аударады.
• Банк жүйесін біртұтас жүйе деп ұғыну керек. өйткені жеке бөліктерінің өзара байланыстарыкерек болған күнде бірін-бірі ауыстыруға бейімделген, яғни, егер банк жұмысын тоқтатса оның клиенттері басқа банктерден бұрынғы қызметтерін бұрынғы көлемде ала алады.
• Банк жүйесі әр уақытта өсу және жетілу жолында
• Банк жүйесі - жабық жүйе.
• Банк жүйесі өзін - өзі басқара алады. Егер елде саяси ахуал экономикалық жағдайлар және басқа да ахуалдар өзгеріп жатса, осыған қарай банктер өздерінің саясатын өз бетінше өзгерте алады.
• Банк жүйесі басқарылатын жүйе, дербес заңды тұлға бола тұра банктер өз қызметтерін жалпы мемлекеттік және арнайы банктік заңдардың негізінен шығармайды. Олардың қызметтерін ұлтыық банк реттеп отырады. Ол үшін ұлттық банк екінші дәрежелі банктер үшін экономикалық мөлшерліктер белгілейді, оларды бұзғаны үшін банктер банк операциясын жүргізуге берілген рұқсат қағазынан, яғни лицензиясынан айырылуы мүмкін.
• Қазіргі ұрпаққа банк жүйесінің екі үлгісі белгілі: олар, орталықтандырылған тарату жүйесі және нарықтық экономикаға лайықты банк жүйесі. Жакында өткен халық шаруашылығында басқарудың әкімшіл-әміршіл жүйесінде банк жүйесі мемлекеттік банктерге үстемдік жасаудың барлағы мен сипатталады. Банктер экономиканы басқарудың құралы бола тұра өзінің қызметін тек мемлекеттік мүддені қорғауға бағыттайтын банктерде ешқандай дербестік болмайтын. Тіпті олар пайда табуға да мүдделі болмады, өйткені пайданың барлығы дерлік мемлекеттік бюджетке алынатын, ал оларға ең керектісі белгіленген мөлшерде ғана қалдыратын. Нарықтық экономикада керісінше мемлекеттік банктерге үстемдігі жоқ. Банктерге әр түрлі меншік нысандары тән, кез-келген заңды тұлға немесе жеке тұлғалар банк ашып алуға құқылы. Қолма- қал немесе қолма- қол емес ақшаларды айналымға шығару атқарымы бөлінген.
Қолма-қол ақшаны айналымға Ұлттық банк шығарады. Қолма-қол емес ақшаны банк шығарады. Қолма-қол ақшамен немесе қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың арасында ешқандай шек жоқ. Жалғыз мемлекет саясаттың орнында әрбір банктің өз саясаты бар. Қазіргі банктер тек өзінің акционерлерімен, яғни соларды сайлаған қолдамаушы кеңеске басқармаларға бағынышты. Кейбір экономистердің қазіргі кезеңдегі ТМД елдерінің банк жүйесі өтпелі кезеңнің банк жүйесіне сәйкес деген пікірлермен келісуге болмайды. Табиғатта өтпелі кезеңнің банк жүйесі жоқ. Қазіргі банк жүйесінің барлық элементтері қазіргі тұрпатқа сәйкес келеді. Тек оладдың кейбір жетілмегендіктері бар, ол бұл уақытша жағдай. Бара-бара нарықтық қатынастар жетілдірілген сайын банк жүйесі де жетілдіріледі. Сөйтіп бәрі де өз орнына келеді.
1.3. Қазақстанда Ұлтық банкісінің қалыптасуы
Қазақстанда банк мекемесі 19 ғасырдың аяғында пайда болды. Олар қазыналық палаталар түрінде немесе 1860 жылы құрылған Ресейдің мемлекеттің банкісінің бөлімшелері түрінде шықты. Кеңес өкіметі барлық банктерді мемлекет меншігіне айналдырды, оның ішінде Қазақстан аумағындағы банктерді қосып Ресейдің халық банкісіне бағынған 1 бөлімше құрды. Нарықтық қатынастарға ауысудың бастапқы кезеңінде банктер кооперативтік, комерциялық, жеке меншіктік, бірлескен банк болып құрылды. Оның үстіне жаңа құрылған нарықтық банктер бұрынғы мемлекеттік мамандандырылған банктер жүйесімен қатар істеді. Кейіннен барлық екінші дәрежелі банктер ашық және жабық акционерлік қоғам болып құрылды. 1999жылдың басында Қазақстанда 76 екінші дәрежелі банк істеді, оның ішінде 1 мемлекет аралық, 6 мемлекеттік, 20 шет елдік капитал мен бірлескен банктер болды. Бұл 1994 жылы істеген банктердің тек 33 % болды. Басқалары түрлі себептермен жабылды, бірімен – бірі қосылды, сөйтіп жұмыстарын тоқтатты. 1997 жылдан бастап Ұлттық банк екінші дәрежелі банктермен халық аралы стандартқа сәйкес болуды талап ете бастады. Сол үшін көптеген көрсеткіштер бекітілді, оның ішіндегі ең қиыны банктің негізгі қоры 1000 000 000 тенгеден кем болмау керек. Осы тұрғыдан қарай Ұлттық банк жоғарыда көрсетілген 76 банкті 3 топқа бөлді.
1. Ең ірі. Негізгі қорлары 1 000 000 000 тенгеге жеткен 29 банк.
2. көрсеткіші орташа. Бірақ 2000жылдың басына дейін негізгі қорды 1млрд. Тенгеге жеткізуге мүмкіншілігі бар 31 банк.
3. қалған 16 банк ешқандай келешегі жоқ, жабылуға тиісті банк болып табылды. Осы саясаттың нәтижесінде қазақстанда банктің саны жылдан – жылға кеміп келе жатыр.
Сонымен, банк деген ұғым не? «Банк»деген ұғым италиян сөзі «bank» - орындық, «айырбас орындығы – айырбас орны» дегенді білдіреді.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен шұғылданатын кәсіпкерліктің ерекше түрі. Қазіргі кезде банктер көптеген операциялар жүргізеді. Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана шұғылданып қоймай, сонымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу- сату, ал кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операциялары жүргізіледі.
Осы айтылған жағдайларды қорыта келе банктің атқаратын қызметтерін негізінен төмендегідей топтастыруға болады.
1. уақытша бос ақша қаражатын тарту,жинақтау және оны қарыз капиталына айналдыру.........