География | Тибет таулы қыраты

Кіріспе
Тибет таулы қыратының физикалық – географиясын жан – жақты зерттеп, оның зерттелу тарихына, жер бедеріне, климат ерекшеліктеріне және флорасы мен фаунасына, сонымен қатар табиғат жағдайларын жан-жақты қарастырып толық сипаттама беру.Курс студенттеріне Тибет таулы қыраты жайлы кең көлемді мағлұмат беру арқылы дүние танымын қалыптастыру. Тибет таулы қыраты Цинхай- Сикан- Тибет таулы қыраты – жер шарындағы ең биік және аумақты таулы қырат. Орталық Азияда.Оңтүстігінде Гималай, солтүстігінде Куньлунь, батысында Памир және Гиндукуш, шығысыанда Сино-Тибет таулары мен шектеледі.Жері 2 млн.км.Кейбір геогрфтардың пікірлері бойынша Куньлунь, Қарақорым және Сино-Тибет таулары Тибет таулы қыраты құрамына енеді.Орташа биіктігі 4-5 мың м,жетеді.Негізінен құмтас,әктас сазды тақта тас, гранит және гнейстен түзілген. Тибет таулы қыраты солтүстігі герцин орта бөлігі мезозой, оңтүстігі альпі қатпарлығы кезінде жаралған.Альпі тау жаралу кезеңінде Тибет таулы қыраты жаппай қуатты көтеруге ұшырады.Тау жаралу қозғалысының мұнда әлі де тоқталмағандығына көпшілік бөлігінің сесмикалық ауданға жататындығы және термальдық бұлақтардың көп болуы дәлел бола алады.Солтүстігіне қарай Кайлас және Ньенчен-Тангла жоталарына дейін эрозияға ұшырамаған ішкі ағын жоқтың қасы.
Климаты континенттік қаңтардың орташа тем оңтүстігін де 00-20С там солтүстікте -200 қа төмендейді, жылдық жауын-шашын мөлшері 500-700мм.Климатының тым қуаң болуына байланысты таулық қар жиегі солтүстігінде 6000м,оңтүстігінде 5500м биіктіктен өтеді.Өзендерінің суы мол, табалдырықты, еңіс бұрыштары өте жоғары ағындары өте қатты, негізінен мұздық суымен қоректенеді.Көлдері көп, ірілері –Намцо-Селлингі,Данграйюм,Оринмур. Биік таулық қиыршық құмда шөл және шөлейт өсімдігі оңтүстік жағындағы шалғындық топырақта таулық дала өсімдігі,Оңтүстік шығыс бөлігінде қылқанды және жалпақ жапырақты орман өседі.
І. Тибет таулы қыратының географиялық орналасуының ерекшеліктері
1.1. Географиялық орны
Тибет тау қыраты –табиғат жағдайлары өте ерекше, физикалық-географиялық облыс.Табиғат тұтастығы бәрінен бұрын орографиялық біртұтастықтан көрінеді.Тибет-Азияның қалған бөліктеріне биік жоталармен қоршалып, бөлек жатқан дүие жүзіндегі ауданы ең зор және ең биік қырат. Тибет- тарихы заманынан бері Қытай елінің бір аймағы деп саналады.Мыңдаған жыл бірге жасасқан туысқан ел болғандықтан,олардың рухани тіршілігінде де жақын.VІІ ғасырдан бері қарай Тибет рулары Қытай халқының мәдениет ықпалында болды.Міне,бұл тарихи жағдай Лхас қаласында осы күнге дейін сақталып келген шежіре Тибеттің орталығы Лхас қаласы.Лыхасты Маңғолдар барундзу,не Мангуздзу деп атайды.Ол Ой-Мурен (тибетше кичу)сөзінің жағасында,биік үстіртте (3658м)тұрады.
Тибет қалалары бір ғана ді өкілдері емес,ІХ ғасырдан бастап олар үстемдік жасап, өзінің қарамағына қыруар байлық топтады.ХІІІ ғ.ы Қытай патшалығының ұйғарымы бойынша, Тибеттің рухани адамдарды жұрт басқару ісіне де қатынасып,өзіне «далай» деген ат қойды.Сол ХІІІ ғасырдан осы күнге дейін Тибет халқының шаруашылығын, мәдениеттік билеп –төстеп келген осы руханилер.
Тибет таулы қыраты жағына қараған беткейлері түйетайлы және кесек материялдар массасы үйіліп жатады.Неғұрлым ылғалды оңтүстік беткейлері күшті эрозиялық тілімделуімен ерекшеленеді.Трансгималай алабында,Цингпо өзенінің салаларының бірінің аңғарында 3650метр биіктікте Лхаса қаласы жатыр.
Лхас көбнесе тастан,қыштан салынған қала.Мұнда қодас пен арқардың мүйізінен тұрғызған үйлер де кездеседі.Лхас буддизм дінінің орталығы болған соң, сонда үйлерінің көпшілігі дін орындары (бұтханалары),ал қоғам үйлері аз.Қаланың маңайы толған бұтханалар табыну орындары.Олардың ішіндегі далайлама тұратын сәулеттісі Потала деп аталады,ол Лхастың басты- теріскей шетбеде, биік қия тастық үстінде салынға биік қамал.Мұның төменгі жағын ала кедей жатақтардың ұйысып жатқан жатақ жер үйлер баспана, лашықтары тұрады.
Тибет таулы қыратының солтүстік шекарасы Куньлунь жүйесіне енетін тау жоталарының етегі болып табылады.Оңтүстік және оңтүстік батыста шекара Гималайдың солтүстік етегімен өтеді.Солтүстік –батыс Тибеттің шекарасы Памир-Қарақорым тау түйіні болып табылады.Таулы қыраттың шығыс шекарасы ретінде Син-Тибет тауларының шығыс етегі саналады.Осынау орасан зор территорияның бәріне үлкен абсалюттік биіктік және биік тау шөлі мен шөлейт ландшафтарының басым боп келуі тән.
Тибет таулы қыраты палеозой, мезозой және кайнозой жасындағы қатпардан қалыптасқан, алайда оның қазіргі рельефінің қалыптасуында неоген мен антропогеннің вертикаль қозғалысы маңызды орын алады.
Кайнозойдың орта кезеңінің өзінде қазіргі Тибеттің орынында теңіз деңгейінде жатқан территория болған еді.Жаппай көтерілу Тибеттау қыраты мен биік Азия жоталарының пайда болуына әкеп соқты және өзімен бірге тек оның алабында ғана емес, сондай-ақ бүкіл орталық Азияда климаттық құрғауын туғызады.Тибеттің көтерілуі қазіргі кезде де жүз жылда 1м астам жылдамдықпен жалғасуда.Жоғарғы Янцзының аңғарларынын оңтүстікке қарай алысырақ, бірақ күшті тілімденген юньнань таулы қыраты басталады,ол шығысқа қарай аласырып, Шығыс Азия жерінде жалғасады.Тибет таулы қыратында гейзерлеу мен ыстық бұлақтар,ал солтүстік –батыс бөлігінде сөнбеген вулкандар бар.
Тибеттің оңтүстік шетінде жоталар жүйесі көтеріліп тұр бұл жүйені кейде Трансгималай деген ортақ атаумен біріктіре атайды.Гималайдан бұл таулар Брахмапутра (қангпо),Сатледж және Инд өзендерінің ұзына бойғы аңғарлармен бөлініп жатыр.Қазіргі тектоникалық бұл таулар Жерорта теңізіні белдеуі мен Үнді платформасының арасында жатқан қатпарлықпен қамтылғанының өтпей зонасы ретінде қаралады,оның шеті, бұрын айтқанымыздай,Гималайдың өзі болып табылады, неғұрлым үлкен жоталардың шыңдары 7000м –ден астам биіктікке жетеді.
1.2.Тектоникалық құрылымы
Қазіргі рельефтің жасалуында, көтерілулер және олармен қоса жүретін жарылуларда эрозиялық процестердің үлкен маңызы болды. Және одан кейін,климат құрғаған сайын, шөл үгілуі, денудация мен эолдық процестердің мәні ара береді.Плейстоценнің соңында Тибет тау қыраты мұз басуға ұшырады.Содан кейін мұздықтардың еруіне байланысты суға молықты.Мұз басудың бұдан ерте кезеңдері.Тибетте болған жоқ,өйткені ол қоршаған жоталардан гөрі баяу көтеріледі және пейстаценнің шенінде әлі де қар шекарасына жетпеген еді.Плейстоценнің соңында көтерілу күшейе түсті де Тибетте мұз жамылғылары пайда болды,олар еріген кезде ондағы көптеген көл қазаншұңқырлар кемерінен шыға толып кетті.
Бұдан кейінгі климаттың құрғауы көлдердің аумағының қысқаруына және олардың суының тұздануына әкеледі.
Тибет тау қыраттың бәрінен бұрын құрылымы мен рельефінде айтарлықтай ішкі айырмашылықтары бар.Орталық және батыс тибет (Чангтан )орта есеппен 4500-500 метрге көтрілген тегіс жоталардан және борпылдақ материялдар мен толған, немесе ағынсыз көлдер алып жатқан тектоникалық ойыстардан тұратын бір сыдырғы бет болып табылады.Шығыс тибтке (Сикан) күшті тектоникалық жән эрозиялық тілімделушілік тән.Зор параллель жотлар орасан үлкен шатқалға ұқсас аңғарлар мен бөлінген, осындай аңғарлармен материктің аса ірі өзендері-Хуанхэ Янцзы,Меконг ағады.Шығыс тибеттің солтүстік бөлігі біздің әдебиетімізде Син –Тибет таулары деген атпен белгілі.
ІІ Тибет таулы қыратының табиғат жағдайлары
2.1 Климаты және ішкі сулары
Тибеттің аса зор биіктігі мен тұйықталып жатуы жауын –шашын мөлшерінің аз және ауаның барынша құрғақ болуына, атмосфераның сиректігі және осыған байланысты жылудың көп бөлігі бойына төменгі температураның басым болып, температураның ауытқуына,жиі-жиі борай соғатын күшті желдердің болуына әсер етеді.Климаттың бұл белгілері Тибеттің ішкі аудандарынан әсіресе оның солтүстік,батыс және орталық бөліктерінен айқын көрінеді.Дағдыланбаған организім Тибетте ауаның өте сиректігіне әзер төзеді,бұған жергілікті тұрғындар мен жануарлар жақсы бейімделгеен.Обылыстың көпшілік бөлігіне тән ауаның құрғақтығы да организмге жағымсыз әсер етеді.Бұл кейбір өсімдіктердің мүлдем құрып жанасқанда ұнтақталып шашылып тұруына әкеледі.Қысқы күшті аяздармен ұштасып жататын ауаның құрғақтығы тіпті жергілікті тұрғындарға да үлкен зардабын тигізеді-олардың терісі мен тырнақтары жырылып кетеді.Тибеттің басты бөлігіндегі жауын –шашын мөлшері 205 мм-ден аспайды,жауын – шашын жаз айларында, көбіне қар түрінде жауады.Жылы кезең өте қысқа және үнемі үсік араласып тұрады.Жаз айларының орташа температурасы +100,+160С, бірақ күнің ең ыстық кезінде ауа +300С-ге дейін қызады.Сонымен бірге түнде температура 00С-ден төмендейтін кездері де аз болмайды.Қыс ұзақ және аязды, температура үнемі -350С болады.
Қар жамылғысы болмайды,сондықтан топырақ үлкен тереңдікте қатады да көп жылдық тоң қабатын сақтайды.Өзендер мен көлдер ұзақ уақытқа қатады,тіпті күшті аяздар кезінде гейзерлердің төңірегінде,мұз бағаны пайда болады да,оның ішінде ыстық су фонтаны атқылай береді.
Шығыс пен оңтүстікте қарай климат жағдайы біраз өзгеріске ұшырайды: ылғалдық артып, температура жоғарылайды.Бұл осы аудандарға аңғарлар мен тау жоталарының ояңдарын бойлап жас кезінде муссондардың тропиктік ылғалға қаныққан ауасы енуімен байланысты.Қыстың қатаңдығын оңтүстіктегі орын және биіктіктің жалпы төмендеуін жұмсартады.Сондықтан Тибеттеің оңтүстігінде аймақтың неғұрлым ылғалды және жылы аудандары жатыр.Лыхасада жауын-шашынның жылдық мөлшері 500мм-ге жуықтайды,бірақ жылдан –жылға бұл мөлшер күшті ауытқиды.Жаз айларының орташа температурасы +16,0+170,С,қыстың орташа температурасы 00С-ге жақын.Оңтүстік шығыс батысына қарай температура өзгеріссіз дерлік қалады, бірақ жауын –шашынның жылдық жиынтығы 800-1000мм-ге дейін артады.
Тибет таулы қыратының жеке бөліктерінің рельефі мен климатындағы айырмашылықтар,содай-ақ су торына, топырағына, өсімдігіне,жергілікті жануарлардың түрлерінің құрамына әсерін тигізеді.Тибет территориясында қалыптасқан климат айырмашылықтарының ең маңызды салдарының бірі-су жүйесіндегі айырмашылықта антропоген бойы климаттық құрғауына душар болған батыс,солтүстік және орталық аудандарда су жүйесінің құрғауы мен топшылануы, оның бірқатар ішкі ағын бассейіндеріне ыдырауы болып өтті.Неғұрлым ылғалды шығыс және оңтүстік бөліктері.Азияың аса ірі өзедері арқылы дренаждалады және Тынық мұхит пен Үнді мұхит бассейіндеріне жатады.
Тибет таулы қыратының алабында қалдық көлдер көп,олардан көбнесе басқа көлдерге құятын шағын өзендер басталады.Көптеген көлдердің суы тұзды, тереңдігі шамалы, деңгейлерінің маусым бойына және жылдан-жылға ауытқуы өте үлкен мөлшерге жетеді.Бүкіл көлдердің дерлік аумағы қазіргі уақытта төрттік дәуірдің бас кезінде қарағанда кіші.Көптеген көлдер құрғап, сорлар мен сортаң батпақтарға айналады.Таулы қыраттағы анағұрлым ірі көлдер -4500м жуық биіктікте жатқан Селлинг, Намцо,Лхасадаан оңтүстікке қарай орналасқан Ямдок.Тибеттің көлдерінде әр түрлі тұздардың аса ірі қоры бар,оны жергілікті халқы ертеден өндіріп келеді.Көлдердің көпшілігі балыққа бай өзендер, бұрын айтқандай, таулы қыраттың батыс және орталық бөліктерінде жоққа жуық.Бар арна ағыстары таяз және аз сулы болып келедуі.Анағұрлым ірі өзендер солтүстіктен ағып өтеді.Олар биік, мұздықтар басқан тау жоталарынган ағып шығады.Бірақ олардың ландышафтына үлкен әсері жоқ.
Оңтүстігі мен шығысында крініс мүлде басқаша.Ол жақтан Азияның ірі өзендері түгелдей дерлік басталып, кең, жақсы жетілген аңғарлар мен немесе тар және дүлей шатқалдармен ағады.Соңғысы әсіресе Тибет таулы қыраттың шығыс шеті үшін тән, онда жергілікті жер терең шатқалдармен өте қатты тілімденген.Тибеттің ең мол сулы өзені жоғары Брахмапутра (Цангпо), онымен 3000-3500мм биіктікке кеме жүре алады.Цангпо аңғары-Тибеттегі мәдениет пен егін шаруашылығының ежелгі орталығы.Тибетте климаттың құрғақтығына байланысты қар сызығы өте жоғарыда 5500 және тіпті 6000метрде ( экваторданда жоғары жатқанмен мұздықтар көп, әсіресе батысы мен оңтүстігінде баршылық).Оңтүстік мұз басудың өріс алуы жауын – шашынның үлкен мөлшерде түсіуімен байланысты.Шығыс бағытында аласарған сайын мұздықтар мен мәңгі қарлардың мөлшері де азия түседі.Мұздықтар, мәгі қарлар,көлдер және сорлар Тибеттің бірсыдырғы биік таулық құрғақ далалардың, шалғындар мен шөлдердің арасынан - ақ немесе көгілдір дақ болып бөлініп тұрады.Тек шығыс және оңтүстік аудандарда ғана жауын –шашынның көбеюіне байланысты аңғарларында ормандар және бай мәдени өсімдіктер көрінеді.Бірақ онда да суайрықтары өзен аңғарлары мен күшті контраст жасап, өзінің бір сыдырғы келбетін сақтайды. Тибеттің көп бөлігіне флораның жүделулігі және тұтасқан өсімік жамылғысының болмауы сипатты.
2.2 Жануарлар дүниесі мен өсімдктері
Тибеттің шөлді территориясының жануарлар дүниесі батыс және алуан түрлі,онда әсіресе тұяқтылар мен кемірушілер көп.
Солтүстік Тибет өлкесі елсіз жапан түз болған соң, аңдардың мекендеп,мұнда ең алдымен көзге түсетін тибет қодастары.Қодас- жаратылысынан өзгеше бітке төрт аяқты жануардың бір түрі.Оның дүниесі үлкен, келбеті көз тартатын айбынды,бауыр шудасы төгіліп жерге түсіп жүретін бір қызықты жануапр.Оның жуына қарсы қолданатын қару алып денесі мен қарағайдай екі үлкен мүйізі.
Ондай тағы сиырлардың көп тараған өлкелері-Тибет пен Ганьсу тауларының аралығымен Кукунор көлінің бойы.Олар топ-топқа бөлініп, жүз-жүзден,кейде мың-мыңнан жүреді.
Тобымен жүретін көбінесе ұрғашы сиырлар мен бойдақ таналар.Ал, үлкен бұқалар әдетте олардан бөлектеніп,өз алдына бір топ болып жүреді.
Тобымен жүрген қодастар даладағы жыртқыш аңнан ешуақытта қорықпайды.Мысалы қасқырдың келгенін сезсе, олар алқа –қотан жиналып жас төлдерін ортасына алып, айбат шегіп тұрып алады.Мұндай шабынып тұрған кезде қодастың түрі тіпті айбынды,буранның шабынғаны тәрізді құйрығын жоғары көтеріп, көзін ақшайтып, денесін күжірейтіп жібереді.
Қодас төрт аяқтылардың ішіндегі өте самарқауы.Ол өзінен басқаны киік сияқты дыбыс не көру арқылы сезбей, иісінен біледі.Қодас жайлауғы таң ертең мен кешке шығады.Одан басқа уақытты ыңғай жусаумен өткізеді.Жусағанда ойпат, жазық жерде жусайды.Таудың күнгей бетін онша жаратпайды, өйткені жүні қалың болған соң таудың теріскей, салқын жағын ала жүргенін жақсы көреді.Денесі сондай сөлекет, ауыр болсада, қодас тау басына шығуға да аса епті келеді, шөп таңдамайды.Қодастың күй шақыратын кезі күзгі қыркүйек айы.Бұл кезде олардың бұқаралары бұрынғы самарқау түрінен шығып, күні –түні қыр кезумен болады.Әбден табаны қызып,лекі болған бұқалар бірімен бірі кездескенде қырғын соқтығысқа түсіп, сүзіп,мықтылары босаңдауын жарақаттап отырады.....