Қазақ тілі | Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту және сөздік қорын байыту

І Балалар бақшасында тілді дамыту жөніндегі жұмыстың мазмұны мен ұйымдастырылуы
1.1 Тіл дамыту әдістерінің ғылыми негіздері
Тіл-адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы ретінде қызмет атқаратын құбылыс. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. «Тілсіз ұлт құрымақ». Тіл адамзат қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғамның өмір сүруі үшін, тіл қаншалықты қажет болса, тілдің дамып, әрбір халық өз тілінде асыл армандары мен әсем жан дүниесін, барша жақсылық атаулыға құрметін, адамзат бақытына кесір келтіретіндерге лағнетін бейнелеген. Тіл — оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жанғырығы мен ізі: арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады. М.Жұмабаев тілдің осы бір қасиеттері жайында былай дейді. «Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түнде тымық, әсіресе құйынды екпінді тарихы, cap далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі — бәрі көрініп тұр». Тіл — адам қоғамынын рухани өмірінде объективті тіршілік ететін, қарым-қатынас қызметін атқаратын, ой қаруы болып саналатын аса құнды құбылыс. «Тіл—адамдық белгісі, жұмсайтын қаруының бірі».[1]
Тіліміз ғана емес, жалпы халық болып сақталып қалуымыздың өзі қазіргі оқушыларымызға тіл дамыту пәнін қалай меңгертумізге байланысты. Енді бұл мәселеде жетпіс жылдай танытқан енжарлығымыздан таймасақ, белсенділік танытпасақ, тілсіз, тарихсыз мәңгүрт тобырға айналуымыз анық.
Міне сондықтан саналы ересек ұрпаққа ұлы жауапкершілік
жүктелмек, ол жауапкершілік —ата-бабаның әр сөзін сан ғасырлар бойы
сомдап жасаған ұлы қазына ана тілін көздің қарашығындай сақтап, кіршіксіз күйде келешек ұрпаққа ама¬нат етіп тапсыру. Сол арқылы жеткіншегіне туған халқының ақыл-ой тұжырымын, дәстүр-салтын игерту.
Алдымен тіл дамыту дегеніміз не? Дамыған тіл деп қандай тілді атаймыз? Оның алғы шарттары қандай, енді соған келейік.
«Тіл» немесе «тіл дамыту» — пән аралық түсінік: ол лингвистикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттерде кездеседі. Лингвистика тіл және оның даму, заңдарын зерттесе, психология адамның бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін және пікірін жеткізу үшін тіл материалдарын қолдану процесі — сөйлеуді зерттейді.
«Тіл» дегеніміз белгілі бір ұлттың ішкі заңдылықтарын қалыптасып, жүйеге түскен қатынас құралы екені белгілі. Ал даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсіндіреді. Психика даму үшін жаңа мен қатар бұрыннан қалыптасқан негіздер болуы шарт. Қазақтың көрнекі психологі М. Мұқанов психиканың дамуында көнеден қалған негізді инвариант (лат - өзгерілмейтін) оған тіректелетін жананы «өзгерілгіш» деп атады. [2]
Бұл туралы М.Мұқанов былай дейді. «Психика үнемі өз-
геріске ұшырайды, бірақ оның құрамы бәрі бірдей өзгермейді,
оның көп және аз мөлшерде дамуға ұшырайтын қасиеті бар.
Сонымен қатар, аз өзгерілетін қасиеттері психи-
калық дамудың тірегі және негізгі шарты болып есептеледі».
Тіл дамыту мәселесінде де осыны айтуға болады. Яғни баланың сөздік қоры игерген тіл единицаларының негізінде молаяды.
Тіл дамыту пәніне арналған бағдарлама: «...тіл дамыту жұмыстарында оқушының сөздік қорын, сөз байлығын толықтыру, өз ойын анық дұрыс етіп ауызша, жазбаша жеткізе білуге баулу, қазақ әдеби тіл
нормасында жатық, әдепті сөйлеуге дағдыландыру»,—десе, ал Аханов тіл
дамытуды: «Айтайын дегенді дәлме-дәл, ашық айқын және әсерлі түрде жеткізіп беру ол үшін тілді, әсіресе оның байлығын, көркемділігі мен үнділігін, сан сырлы мағынасы мен өткірлігін, эмоциональды болуы мен
эксперсивті қызметін жан-жақты меңгеру», деп біледі.
Көрнекті ғалым А.П.Федоренко «Қазіргі тіл дамыту теориясының негізгі мәселесінін, бірі балалардың лексикалық және грамматикалық қажеттігіне саяды. «Тіл дамыту, дейді X.К.Арғынов, — дағдыларын дамыту болып табылады», - деп көрсетеді. Тіл дамыту мен байланыстырып сөйлеу балалар бойында мынандай: оқу-интелектуалдық, оқу-коммуникативтік дағдыларды дарыту, оларды тұрақтандыру арқылы жүзеге асады. [3]
Тіл дамыту деп — балаға тіл заңдылықтарын үйрету, тіл материалдарымен ойлау операцияларын жасауды және оқу дағдыларын қалыптастыруды айтамыз.
Дамыған тіл деп сипаты жағынан мазмұнды, көркем әдеби тіл нормасына сай, өзара дұрыс байланысқа түскен аз сөзге көп мағына сыйғызатын, айтқанда орфоэпиялық, жазғанда орфографиялық ережелерді сақтайтын тілді айтамыз.
Баланы қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы күш мотив—оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамдар өмір сүру үшін тамаққа, киімге, қарым-қатынасқа т.б. да толып жатқан қажеттерін қанағаттандыруға тиісті. Баланы сөйлеуге, қарым-қатынасқа итермелеп тұрған оның өзіне ғана белгілі ішкі қажеттілік. Алайда ойын жеткізуге сөздік қоры тапшы. Бұл жерде бала сөйлеуге мұқтажданды, яғни оны анасымен қарым-қатынас жасауға итермелейтін күш туды. Қажеттілігі мен мүмкінділігінше арасында қарама-қайшылық пайда болды. Осы қайшылық баланы тіл үйренуге үнемі жетелеп отырады. «Адамның санасы да, тілі де қажеттіліктен пайда болған. Егер адамдарда мұқтаждық болмаса,
тіл де, сана да болмас еді», — дейді ака¬демик Т.Тәжібаев. Тіл үйренуге тек адамнын, перзенті ағзенті ғана қабілетті. Тіпті биологиялық жағынан аса жақын маймылға да тілді үйретуге болмайды, демек нәресте де ғана тілге икемділік бар. Осы икемділік іштен туа беріле ме, не жүре қалыптаса ма де¬ген сұрақ туады. АҚШ ғалымы Н.Хомский балаға икемділік туа берілетіндігін айтады. Бұл пікірді М.М.Мұқанов қолдайды. Бірақ белгілі бір тілді меңгеру (ағылшын, өзбек т.б.) қоршаған ортаға, өмір талабына сай қалыптасады. Мектепке дейінгі кезеңдегі балалардың тағы бір ерекшелігі олар көбінесе сөзді өзіне қарап айтады. Яғни бала кезде өзімен-өзі сөйлесіп отырады. Сөйлеудің бұл түрін Ж.Пиаже эгоцентрлік (лат - ego sentrum - өзіне) сөйлеу деп атаған. Әдетте ересектер ойлау процесін іштей сөйлеу нәтижесінде іске асырады. Іштей сөйлеу мектеп жасына дейінгі балаларда әлі қалыптаспағандықтан, өз ойын өзіне естіртіп ай¬тады. Демек эгоцентрлік сөйлеу өзгеге арналмай, өзіне бағытталған ойды жеткізудің ерекше түрі. Бала ойы өзіне түсінікті болса, өзіне естіртіп айту не үшін қажет? Бала ойлау процесі жүзеге асуы үшін сол сөзді тірек ретінде пайдаланады. Әйтпесе оның ойлауы мүмкін емес. [18]
Ересектер күнделікті іштей сөйлегенде ойын соған тіркейді. Бала мұндай операция жасауға дағдыланбағандықтан, ой¬ын үнемі естіртіп айтады. Сондықтан эгоцентрлік сөйлеу бөгде біреумен қатынастың түрі емес, өз ойын өзіне жеткізу болып табылады. Ж.Пиаже эгоцентрлік сөйлеу балада 7 жасқа дейін сақталынады да кейін мүлдем жоқ болып кетеді дейді. Бұған Л.С.Выготский қарсы шығып, бала жеті жасқа толғанда эгоцентрлік сөйлеу мүлдем жойылып кетпей, оның іштей сөйлеуіне айналатынын дәлелдейді. Л.С.Выготскийдіц пікірінше, іштей сөйлеу сырттай сөйлеу нәтижесінде дамып шығады. Сырттай сөйлеу бірден іштей сөйлеуге айналмайды, эгоцентрлік сөйлеу бұл екеуінің арасын ұштастырып, өзі кейін жоқ болып кетеді дейді. [19]
Бұл пікірді А.А.Степанов та қолдайды. «Іштей сөйлеу сырттай сөйлеудің негізінде қалыптасады. Мұндай ауыстыру балаларда үш жаста байқалады. Яғни балалар өзімен-өзі күбірлеп сөйлесе бастайды. Бұл сөйлеу бірте-бірте азая келіп, іштей сөйлеу формасына айналады» дейді.
Ал, М.М.Мұқановтың пікірінше, мектепке дейінгілерде іштей сөйлеу болмайтынын, сөйлеудің тек сырттай сөйлеу түрін ғана пайдалануға қабілетті екенін айтады. Мұнан шығатын қорытынды, мектепке дейінгі балалар сырттай сөйлеуді меңгеріп, бұл интериоризация процесі (сыртқы сөйлеудің ішкі сөйлеуге айналуы) қалыптасу кезеңін бастан кешіреді. [4]
Бұл туралы М.Мұқанов былай дейді. «Психика үнемі өз-
геріске ұшырайды, бірақ оның құрамы бәрі бірдей өзгермейді,
оның көп және аз мөлшерде дамуға ұшырайтын қасиеті бар.
Сонымен қатар, аз өзгерілетін қасиеттері (инвариант) психи-
калық дамудың тірегі және негізгі шарты болып есептеледі».
жазғанда орфографиялық ережелерді сақтайтын тілді айтамыз.
Енді тіл дамытудың алғышарттарына келейік.
Баланы қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы күш мотив—оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамдар өмір сүру үшін тамаққа, киімге, қарым-қатынасқа т.б. да толып жатқан қажеттерін қанағаттандыруға тиісті. «Қажеттілік дегеніміз, — дейді 3.А.Кова¬лев, — өмір мен дамудың белгілі бір жағдайларында адамның міндетті түрде керек ететін мұқтаждықтары. Қажеттіліктер ағзаның (организмнің) ішкі ортасыньщ немесе өмірдің сыртқы Тіл дамыту мәселесінде де осыны айтуға боладьь Яғни баланың сөздік қоры игерген тіл единицаларының негізінде (су, сушы, сулық суару) молаяды.
Қазақ тілі мен әдебиетіне арналған бағдарлама: «...тіл
дамыту жұмыстарында оқушының сөздік қорын, сөз байлы-
ғын толықтыру, өз ойын анық дұрыс етіп ауызша, жазбаша
жеткізе білуге баулу, қазақ әдеби тіл нормасында жатық, әд-
епті сейлеуге дағдыландыру»,—десе, М. Балакаев: «...сөз бай-
лығын молайту, сез тіркестерін, сөйлемдерді дұрыс түсініп,
дұрыс құрай білу, сөздердің орфоэпиялык нормаларын сақ-
тап, дұрыс оқу-қазақ тілі пәнін меңгертуде оқушылардың бә-
ріне бірдей қойылатын ортақ талаптар», - деп анықтайды.
Ал,Аханов тіл дамытуды: «Айтайын дегенді дәлме-
дәл, ашық айқын және әсерлі түрде жеткізіп беру ол үшін
тілді, әсіресе оның байлығын, көркемділігі мен үнділігін, сан
сырлы мағынасы мен өткірлігін, эмоциональды болуы мен
эксперсивті қызметін жан-жақты меңгеру», деп біледі.
Ш.Уәлиевтің пікірінше, балада сөз мәдениеті қалыптасады, егер «алдымен әдеби тілдің грамматикалық лексикалық, стилистикалық, орфоэпиялык нормаларын меңгерсе, сонымен бірге, бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді, қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана білсе», — дейді.
Бұл пікірлерден мынандай қорытынды жасауға болады. Тіл дамытуды тіл білімінің заңдылықтарына сүйне жүргізу баланың ойлау процесімен байланысты әрі психологиялық фактор, әрі тіл білімін зерттеу объектілерінің бірінен саналады. Баланың тілін дамыту жеке сөздердің басын біріктіріп сауатты сөйлеуге (жазуға) баулу - психология, тіл ғылымының заңдылықтарымен тығыз байланысты құбылыс».
Бұл пікірді Б.В.Беляев та қолдайды. «Белгілі бір тілді меңгертуде тіл біліміне сүйенбей, сол тілде ойлай білуге үйрету қажет», — дейді.
Тілді меңгеру сөз мағынасын білумен шектелмейді, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды қатесіз тану үшін адам санасында белгілі бір ұғымдардың пайда болуы талап етіледі. Ұғымдарды ұғынуда бүтін логикалық ойлау операциялар жүйесі түзілген, адам соның жәрдемімен белгілі бір ұғымға қатысты зат не құбылысты және олардың арасындағы айырмашылықтары мен ұқсас қасиеттерін дұрыс айырады. Мұнсыз тілде ойлану мүмкін емес.
Мектептегі оқу-тәрбие процесінің міндеті балаға тек білім беру ғана емес, сонымен қатар, әр түрлі дағдылар қалыптастыру болып табылады. Дағды адам әрекетінің қай-қайсысында да ерекше маңыз алады. Ол іске шапшаң, шұғыл кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының нәтижесінде адам санасы қызметті түпкілікті, шешуші кезеңдерінде жұмылдырылады. Бұл жұмыстың табысты болуын қамтамасыз етеді.
Дағдыланудың оқу процесінде алатын орны ерекше, егер оқушы тіл сабақтарында байланыстырып сөйлеуге машықтана алмаса, олар ғылым негізін меңгере де алмайды. Тіл дамыту салаларын анықтауға арналған ғылыми-зерттеу жұмыстарында, әр түрлі пікір айтылуда. Кейбір әдіскер-ғалымдар (130, 93). тіл дамытуға сөз мағынасын игертуге байланысты жүргізілетін жұмыстарды жатқызса, академик А.В.Текучев сөздік жұмыстарын, оның ішінде тұрақты сөз тіркестерімен жүргізілетін жаттыруларға ерекше мән береді. А.Ю.Купалова тіл дамытуда сөйлем құра білу дағдыларын қалыптастырудың рөліне ерекше мән береді.
Бұл мәселе жөнінде казақ ғалым-әдіскерлердің пікірлерінде де бірізділік жоқ. Мәселен, Р.Әміров «Бірінші сыныпта оқушылардың тілін дамыту үшін істелінетін жұмыстар» деген еңбегінде тіл дамытудың мазмұны мен салаларына тоқталмай, бірінші сынып оқушыларының тілін дамытудың мәселелеріне жалпы шолу жасап, жекеленген әдіс-тәсілдерге тоқталады. Б.Қәтембаева бала тілін дамытуда мазмұндама жаздыру, белгілі тақырып бойынша әңгіме құрастыру, көрген фильм, спектакль жайында ауызша және жазба¬ша пікір айту сияқты жұмыс түрлерін және бұл жұмыстарды грамматикалық категорияларен ұштастырыпу жүргізуді ұсынады. «Сөздерді үйрете отырып және сөзжасам формаларын, сөз бен сөздің байланысу, тәсілдерін меңгерту, сөйлем құрап, ойын жазбаша сауатты бере білуге жаттықтыру, ауызша ойын дұрыс, жүйелі айтып беруге, сөйлей білуге мақсат етіледі. Сонда осы үш процесс сөздік жұмыс, сауатты жазу, оны ауызекі жүйелі акта білу күнделікті өтілетін грамматикалық тақырыппен байланысты, біртұтас жүргізіліп оты-рылса ғана тіл дамыту жұмысын жүйелі жоспармен, белгілі мақсатпен өткізіледі» — дейді.
X.Арғынов тіл дамыту жұмыстарына: әңгіме құрастыру, шығарма, мақал, күнделік жаздыруды жатқызады. Тіл да¬мыту жұмыстары тіл туралы мәлімет беріліцістилистика, қа¬зақ орфографиясы мен орфоэпиясы тақырыптарына байла¬нысты жүргізіледі. Олар мәтін талдау, әр түрлі жазба жұмыстарын орындау, әңгімелесу т.б. түрлі әдіс-тәсілдер арқылы іс жүзіне асырылады» - дейді. Т.Әбдікаримова бас-тауыш сыныптарда оқушы тілін дамыту мәтінмен жұмыс алып бару қажеттігін және «Ана тілі» оқулығымен тікелей байла¬нысты жүргізілуі тиіс деп біледі.
Бала тілін дамытудың теориялық негіздері жайында көптеген тұжырымдар мен пікірлер айтқан әдіскер ғалым С.Рах¬метова тіл дамыту жұмыстарын үш салаға бөледі: 1) сөздік жұмыстар: 2) сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс: 3) байланыстырып сөйлетуге дағдыландыру жұмыстары. Әдіскердің пікірінше, бұл жұмыстар бір-бірімен тығыз байланыстырыла, қатар алып барылуы тиіс.
Тілді меңгертудің мазмұнын көпшілік ғалымдардың ортақ бір пікірге келмегендігін жоғарыдағы көзқарастар көрсетіп отыр.
Тіл дамытудың салаларын анықтауда сөйлеу не тілдің қызметін негіз етіп алу тілді оқыту мен оның әдістемесіне сай келе бермейді. Өйткені қазіргі кезде мектепте ана тілін оқыту, сөйлеу немесе оны жеткізу әдіс-тәсілдерін емес, тілдік құ-рылысты меңгерту мақсат етіледі. Ойды жеткізу тәсілдері, тіл шеберлігі, тілдік құрылыстың негізінде жүзеге асады. Олай болса, тіл дамыту жұмыстарының салаларына негіз етіп мектептегі қазақ тілі курсындағы тілдің негізгі единицаларға сәйкестілікті алу қажет.


1.2 Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту ерекшеліктері
Тіл дамыту деп — балаға тіл заңдылықтарын үйрету, тіл материалдарымен ойлау операцияларын жасауды және оқу дағдыларын қалыптастыруды айтамыз.
Дамыған тіл деп сипаты жағынан мазмұнды, көркем әдеби тіл нормасына сай, өзара дұрыс байланысқа түскен (грамматикалық, логикалық), аз сөзге көп мағына сыйғызатын, айтқанда орфоэпиялық, жағдайларының тұрақты талаптарын бейнелейді».
Қажеттіліктер адам бойындағы белсенділік сезімін оятады. Мысалы: үш жасар сәби анасына бір нәрсе жайында айтқысы келді дейік. Бірақ анасы оның тәтті былдырынан еш нәрсе түсінер емес. Баланы сөйлеуге, қарым-қатынасқа итермелеп тұрған оның өзіне ғана белгілі ішкі қажеттілік. Алайда ойын жеткізуге сөздік қоры тапшы. Бұл жерде бала сөйлеуге мұқтажданды, яғни оны анасымен қарым-қатынас жасауға итермелейтін күш туды. Қажеттілігі мен мүмкінділігінше арасында қарама-қайшылық пайда болды. Осы қайшылық баланы тіл үйренуге үнемі жетелеп отырады. «Адамның санасы да, тілі де қажеттіліктен пайда болған. Егер адамдарда мұқтаждық болмаса, тіл де, сана да болмас еді», — дейді ака¬демик Т.Тәжібаев.
Адамның қажеттіліктері: материалдық, рухани және қоғамдық қажеттіліктер болып үшке бөлінеді. Материалдық қажеттіліктер адамның өмір тіршілігінің негізіне байланысты Рухани қажеттіліктер танымдағы және эстетикалық ләззатқа қажеттіліктер жатса, қоғамдық қажеттіліктерге еңбекке, адамдармен қарым-қатынасқа деген қажеттіліктер жатады.
Қарым-қатынас жасау қажеттілігі — адамды тіл ұстартуға, байланыстырып сөйлеуге итермелейтін негізгі қозғаушы мотив.
Қарым-қатынасқа түспеген сөйлеу әрекеті тоқырауға ұшырап, өмірлік мәнін жоғалтады, жасанды тілге айналады. Н.И.Жинкин мектептегі тіл дамыту жұмысының негізгі қиыншылығын былай түсіндіреді: «Ситуация урока снимает ес¬тественную коммуникативность речи. Есть только один способ освободиться от этого недостатка. Надо чтобы у ученика воз¬никла потребность в коммуникации».
Қарым-қатынас жасауды қажетсіну бала тілінің дамуына-игі әсерін тигізеді. Сонымен бірге, қарым-қатынас барысында оқушы басқаларды ғана емес, өзін де танып біледі. Әлеуметтік өмірдің тәжірибесін жинақтайды. «Адамдармен қарым-қатынас жасау жеке адамды интелектуалдық және эмоциялық жағынан байыта түседі, білім, тәжірибе, жеке пікір алмасуына өз ықпалын тигізеді», - дейді А.Г.Ковалев.
А.Г.Ковалевтің бұл пікірін көрнекті философ Ю.К.Мельвиль де қолдайды: «Адамның бүкіл рухани дүниесі оның өзге адамдармен қарым-қатынасында ғана пайда болады және дамиды. Ал қарым-қатынас процесінде адамдардың тек өз жеке басының ғана емес, сондай-ақ адамдардың қоғамдық санасы да қалыптасады», - деп қарым-қатынастың адам, қоғам өміріндегі аса маңыздылығын атап көрсетеді.
Көптеген ғалымдардың пікрі бойынша, мұғалімдер оқушыларды қарым-қатынас жасауға қажетсінуді тудыру үшін сөйлеу ситуациясын (речевия ситуация) ұйымдастыруы қажет деп біледі: үшіншілері белгіленген жоспар бойынша сөйлеу әрекетін жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар бірлігін жасау (тілдік және тілдік емес) деген пікір айтады: төртіншілері оқуда сөйлеу ситуациясын тудыру оқушыларды сөйлеуге мәжбүр ететін арнайы әрекеттер жасау деп түсінеді.
Т.А.Ладыженская ана тілі сабақтарындағы сөйлеу ситуациясының негізгі мақсаты оқушылардың «шындыққа жанасымды нақтылы сөйлеуін тудырып, қарым-қатынас қажеттілігін қанағаттандыру», деп біледі.
Ана тіліне, байланысты қолданылатын қарым-қатынас ситуациясы ұғымы Т.А.Ладыженскаяның еңбектерінде дұрыс шешімін тапқан. Ол сөйлеу ситуациясын тудырудың компониенттері мен жолдарын анықталады, әсіресе тіл сабақтарында пайдаланатын көрнекіліктердің оқушыны сөйлеу жағдайына жетелеудегі мүмкіншілігін көрсетті.
Біз қатысқан бір сабақта мұғалім оқушыларға етістікті қатыстырып сөйлем құрауды тапсырды. Оқушылар: «Қой маңырады», «Ит үрді», Жылқы жоңышқа жеді т.б. осы сияқты сөйлемдерді «ойлап» тапты. Мұғалім сұрағына дұрыс жауап бергенімен, балалар тапсырманы өте енжар, ешбір қызығусыз орындалды. Көбісінің зерігіп, іші пысып отырғаны байқалады. Неге бұлай? Оның себебі мұғалім сабақта сөйлеу ситуациясын құра алған жоқ.
Оқу ситуациясы сабақта қарым-қатынасқа түсетіндердің барлығына — оқушы мен мұғалімге. оқушы мен басқа оқушыға қатысты болуын талап етеді. Ситуация-сөйлеушілерді бай-ланыстыратын фраза.
Егер сіз танысыңызға келіп: «Асан Алматыдан келіпті» десеңіз. Ол танысыңыз Асанды танымайтын болса, оның Ал¬матыдан келгеніне ешқандай мән бермейді. Әрі кеткенде «Асанның кім еді?» деп таңдануы мүмкін, өзара сөйлесу әрі қарай өрбімейді.
Ал егер әлгі танысыңыз Асанды танитын болса, оның Ал¬матыдан келуінін, ол үшін мәні болса, әңгімелесушілердің арасында сөйлеу ситуациясы туындайды. Екеуінің арасында қызу әңгіме өрбіп жүре береді.
Ситуация — қарым-қатынас жасау үшін сөйлеуге жаттығудың аса маңызды шарты. Мұны түсіну үшін ситуацияның не екенін дұрыс пайымдау қажет. Көбінесе оны бізді қоршаған орта мен ондағы заттармен шаштыстырылып, қате түсініліп келеді. Сондықтан сабақтарда да «Стадионда»,. «Асханада», «Бақта» т. б. осы сияқты «Ситуациялар» пайда болып жүр. Алайда мұғалім оқушылар мұндай «ситуацияларда» болып тұрып-ақ ыкылассыз жауап беретінін, не мүлде жауап бермейтінін талай рет байқаған да болар. Оқушылардың қарым-қатынасқа ықылассыз болуы қиялдан жасалған ситуациялар¬да ғана емес, сонымен бірге, сабақ барысында шын мәнінде ұйымдастырылған ситуацияларда да, атап айтқанда, қалаға, мектеп кітапханасына, ауыл бақшасына саяхатқа шыққанда да байқалады.
Ситуацияның сөйлесуге жетелейтінін тіл дамыту мәселесімен айналысқан ғалымдардың бәрі мойындайды, ал жоғарыда келтірілген «стимулдар» оқушыларды қарым-қатынас жасауға, түрткі бола алмаса, онда олар шын мәнінде ситуа¬ция болмағаны.
Шын мәнінде, ситуация – қарым-қатынасқа түсушілерді қоршаған заттар мен құбылыстар емес, ол әңгімелесушілердің өзара қарым-қатынас жүйесі. [1]
Тіліміз ғана емес, жалпы халық болып сақталып қалуымыздың өзі қазіргі оқушыларымызға тіл дамыту пәнін қалай меңгертумізге байланысты. Енді бұл мәселеде жетпіс жылдай танытқан енжарлығымыздан таймасақ, белсенділік танытпасақ, тілсіз, тарихсыз мәңгүрт тобырға айналуымыз анық.
Міне сондықтан саналы ересек ұрпаққа ұлы жауапкершілік жүктелмек, ол жауапкершілік —ата-бабаның әр сөзін сан ғасырлар бойы сомдап жасаған ұлы қазына ана тілін көздің қарашығындай сақтап, кіршіксіз күйде келешек ұрпаққа ама¬нат етіп тапсыру. Сол арқылы жеткіншегіне туған халқының ақыл-ой тұжырымын, дәстүр-салтын игерту. Алдымен тіл дамыту дегеніміз не? Дамыған тіл деп қандай тілді атаймыз? Оның алғы шарттары қандай, енді соған келейік. «Тіл» немесе «тіл дамыту» — пән аралық түсінік: ол лингвистикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттерде кездеседі. Лингвистика тіл және оның даму, заңдарын зерттесе, психология адамның бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін және пікірін жеткізу үшін тіл материалдарын қолдану процесі — сөйлеуді зерттейді.
«Тіл» дегеніміз белгілі бір ұлттың ішкі заңдылықтарын қалыптасып, жүйеге түскен қатынас құралы екені белгілі. Ал даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсіндіреді. Психика даму үшін жаңа мен қатар бұрыннан қалыптасқан негіздер болуы шарт. Қазақтың көрнекі психологі М. Мұқанов психиканың дамуында көнеден қалған негізді инвариант (лат - өзгерілмейтін) оған тіректелетін жананы «өзгерілгіш» деп атады. [2]
Бұл туралы М.Мұқанов былай дейді. «Психика үнемі өзгеріске ұшырайды, бірақ оның құрамы бәрі бірдей өзгермейді,оның көп және аз мөлшерде дамуға ұшырайтын қасиеті бар. Сонымен қатар, аз өзгерілетін қасиеттері психикалық дамудың тірегі және негізгі шарты болып есептеледі».
Тіл дамыту мәселесінде де осыны айтуға болады. Яғни баланың сөздік қоры игерген тіл единицаларының негізінде молаяды.
Тіл дамыту пәніне арналған бағдарлама: «...тіл дамыту жұмыстарында оқушының сөздік қорын, сөз байлығын толықтыру, өз ойын анық дұрыс етіп ауызша, жазбаша жеткізе білуге баулу, қазақ әдеби тіл нормасында жатық, әдепті сөйлеуге дағдыландыру»,—десе, ал Аханов тіл
дамытуды: «Айтайын дегенді дәлме-дәл, ашық айқын және әсерлі түрде жеткізіп беру ол үшін тілді, әсіресе оның байлығын, көркемділігі мен үнділігін, сан сырлы мағынасы мен өткірлігін, эмоциональды болуы мен эксперсивті қызметін жан-жақты меңгеру», деп біледі.
Көрнекті ғалым А.П.Федоренко «Қазіргі тіл дамыту теориясының негізгі мәселесінін, бірі балалардың лексикалық және грамматикалық қажеттігіне саяды. «Тіл дамыту, дейді X.К.Арғынов, — дағдыларын дамыту болып табылады», - деп көрсетеді. Тіл дамыту мен байланыстырып сөйлеу балалар бойында мынандай: оқу-интелектуалдық, оқу-коммуникативтік дағдыларды дарыту, оларды тұрақтандыру арқылы жүзеге асады. [3]
Тіл дамыту деп — балаға тіл заңдылықтарын үйрету, тіл материалдарымен ойлау операцияларын жасауды және оқу дағдыларын қалыптастыруды айтамыз.
Дамыған тіл деп сипаты жағынан мазмұнды, көркем әдеби тіл нормасына сай, өзара дұрыс байланысқа түскен аз сөзге көп мағына сыйғызатын, айтқанда орфоэпиялық, жазғанда орфографиялық ережелерді сақтайтын тілді айтамыз.
Баланы қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы күш мотив—оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамдар өмір сүру үшін тамаққа, киімге, қарым-қатынасқа т.б. да толып жатқан қажеттерін қанағаттандыруға тиісті. Баланы сөйлеуге, қарым-қатынасқа итермелеп тұрған оның өзіне ғана белгілі ішкі қажеттілік. Алайда ойын жеткізуге сөздік қоры тапшы. Бұл жерде бала сөйлеуге мұқтажданды, яғни оны анасымен қарым-қатынас жасауға итермелейтін күш туды. Қажеттілігі мен мүмкінділігінше арасында қарама-қайшылық пайда болды. Осы қайшылық баланы тіл үйренуге үнемі жетелеп отырады. «Адамның санасы да, тілі де қажеттіліктен пайда болған. Егер адамдарда мұқтаждық болмаса,
тіл де, сана да болмас еді», — дейді ака¬демик Т.Тәжібаев. Тіл үйренуге тек адамнын, перзенті ағзенті ғана қабілетті. Тіпті биологиялық жағынан аса жақын маймылға да тілді үйретуге болмайды, демек нәресте де ғана тілге икемділік бар. Осы икемділік іштен туа беріле ме, не жүре қалыптаса ма де¬ген сұрақ туады. АҚШ ғалымы Н.Хомский балаға икемділік туа берілетіндігін айтады. Бұл пікірді М.М.Мұқанов қолдайды. Бірақ белгілі бір тілді меңгеру (ағылшын, өзбек т.б.) қоршаған ортаға, өмір талабына сай қалыптасады. Мектепке дейінгі кезеңдегі балалардың тағы бір ерекшелігі олар көбінесе сөзді өзіне қарап айтады. Яғни бала кезде өзімен-өзі сөйлесіп отырады. Сөйлеудің бұл түрін Ж.Пиаже эгоцентрлік (лат - ego sentrum - өзіне) сөйлеу деп атаған. Әдетте ересектер ойлау процесін іштей сөйлеу нәтижесінде іске асырады. Іштей сөйлеу мектеп жасына дейінгі балаларда әлі қалыптаспағандықтан, өз ойын өзіне естіртіп ай¬тады. Демек эгоцентрлік сөйлеу өзгеге арналмай, өзіне бағытталған ойды жеткізудің ерекше түрі. Бала ойы өзіне түсінікті болса, өзіне естіртіп айту не үшін қажет? Бала ойлау процесі жүзеге асуы үшін сол сөзді тірек ретінде пайдаланады. Әйтпесе оның ойлауы мүмкін емес. [18]
Ересектер күнделікті іштей сөйлегенде ойын соған тіркейді. Бала мұндай операция жасауға дағдыланбағандықтан, ой¬ын үнемі естіртіп айтады. Сондықтан эгоцентрлік сөйлеу бөгде біреумен қатынастың түрі емес, өз ойын өзіне жеткізу болып табылады. Ж.Пиаже эгоцентрлік сөйлеу балада 7 жасқа дейін сақталынады да кейін мүлдем жоқ болып кетеді дейді. Бұған Л.С.Выготский қарсы шығып, бала жеті жасқа толғанда эгоцентрлік сөйлеу мүлдем жойылып кетпей, оның іштей сөйлеуіне айналатынын дәлелдейді. Л.С.Выготскийдіц пікірінше, іштей сөйлеу сырттай сөйлеу нәтижесінде дамып шығады. Сырттай сөйлеу бірден іштей сөйлеуге айналмайды, эгоцентрлік сөйлеу бұл екеуінің арасын ұштастырып, өзі кейін жоқ болып кетеді дейді. [19]
Бұл пікірді А.А.Степанов та қолдайды. «Іштей сөйлеу сырттай сөйлеудің негізінде қалыптасады. Мұндай ауыстыру балаларда үш жаста байқалады. Яғни балалар өзімен-өзі күбірлеп сөйлесе бастайды. Бұл сөйлеу бірте-бірте азая келіп, іштей сөйлеу формасына айналады» дейді.
Ал, М.М.Мұқановтың пікірінше, мектепке дейінгілерде іштей сөйлеу болмайтынын, сөйлеудің тек сырттай сөйлеу түрін ғана пайдалануға қабілетті екенін айтады. Мұнан шығатын қорытынды, мектепке дейінгі балалар сырттай сөйлеуді меңгеріп, бұл интериоризация процесі (сыртқы сөйлеудің ішкі сөйлеуге айналуы) қалыптасу кезеңін бастан кешіреді. [4]
Бұл туралы М.Мұқанов былай дейді. «Психика үнемі өзгеріске ұшырайды, бірақ оның құрамы бәрі бірдей өзгермейді, оның көп және аз мөлшерде дамуға ұшырайтын қасиеті бар. Сонымен қатар, аз өзгерілетін қасиеттері (инвариант) психикалық дамудың тірегі және негізгі шарты болып есептеледі». жазғанда орфографиялық ережелерді сақтайтын тілді айтамыз. Енді тіл дамытудың алғышарттарына келейік.
Баланы қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы күш мотив—оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамдар өмір сүру үшін тамаққа, киімге, қарым-қатынасқа т.б. да толып жатқан қажеттерін қанағаттандыруға тиісті. «Қажеттілік дегеніміз, — дейді 3.А.Кова¬лев, — өмір мен дамудың белгілі бір жағдайларында адамның міндетті түрде керек ететін мұқтаждықтары. Қажеттіліктер ағзаның (организмнің) ішкі ортасыньщ немесе өмірдің сыртқы Тіл дамыту мәселесінде де осыны айтуға боладьь Яғни баланың сөздік қоры игерген тіл единицаларының негізінде (су, сушы, сулық суару) молаяды.
Қазақ тілі мен әдебиетіне арналған бағдарлама: «...тіл дамыту жұмыстарында оқушының сөздік қорын, сөз байлығын толықтыру, өз ойын анық дұрыс етіп ауызша, жазбаша жеткізе білуге баулу, қазақ әдеби тіл нормасында жатық, әдепті сейлеуге дағдыландыру»,—десе, М. Балакаев: «...сөз бай-лығын молайту, сез тіркестерін, сөйлемдерді дұрыс түсініп, дұрыс құрай білу, сөздердің орфоэпиялык нормаларын сақтап, дұрыс оқу-қазақ тілі пәнін меңгертуде оқушылардың бәріне бірдей қойылатын ортақ талаптар», - деп анықтайды. Ал,Аханов тіл дамытуды: «Айтайын дегенді дәлме-дәл, ашық айқын және әсерлі түрде жеткізіп беру ол үшін тілді, әсіресе оның байлығын, көркемділігі мен үнділігін, сан сырлы мағынасы мен өткірлігін, эмоциональды болуы мен эксперсивті қызметін жан-жақты меңгеру», деп біледі. Ш.Уәлиевтің пікірінше, балада сөз мәдениеті қалыптасады, егер «алдымен әдеби тілдің грамматикалық лексикалық, стилистикалық, орфоэпиялык нормаларын меңгерсе, сонымен бірге, бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді, қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана білсе», — дейді.
Бұл пікірлерден мынандай қорытынды жасауға болады. Тіл дамытуды тіл білімінің заңдылықтарына сүйне жүргізу баланың ойлау процесімен байланысты әрі психологиялық фактор, әрі тіл білімін зерттеу объектілерінің бірінен саналады. Баланың тілін дамыту жеке сөздердің басын біріктіріп сауатты сөйлеуге (жазуға) баулу - психология, тіл ғылымының заңдылықтарымен тығыз байланысты құбылыс».
Бұл пікірді Б.В.Беляев та қолдайды. «Белгілі бір тілді меңгертуде тіл біліміне сүйенбей, сол тілде ойлай білуге үйрету қажет», — дейді.
Тілді меңгеру сөз мағынасын білумен шектелмейді, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды қатесіз тану үшін адам санасында белгілі бір ұғымдардың пайда болуы талап етіледі. Ұғымдарды ұғынуда бүтін логикалық ойлау операциялар жүйесі түзілген, адам соның жәрдемімен белгілі бір ұғымға қатысты зат не құбылысты және олардың арасындағы айырмашылықтары мен ұқсас қасиеттерін дұрыс айырады. Мұнсыз тілде ойлану мүмкін емес.
Мектептегі оқу-тәрбие процесінің міндеті балаға тек білім беру ғана емес, сонымен қатар, әр түрлі дағдылар қалыптастыру болып табылады. Дағды адам әрекетінің қай-қайсысында да ерекше маңыз алады. Ол іске шапшаң, шұғыл кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының нәтижесінде адам санасы қызметті түпкілікті, шешуші кезеңдерінде жұмылдырылады. Бұл жұмыстың табысты болуын қамтамасыз етеді.
Дағдыланудың оқу процесінде алатын орны ерекше, егер оқушы тіл сабақтарында байланыстырып сөйлеуге машықтана алмаса, олар ғылым негізін меңгере де алмайды. Тіл дамыту салаларын анықтауға арналған ғылыми-зерттеу жұмыстарында, әр түрлі пікір айтылуда. Кейбір әдіскер-ғалымдар (130, 93). тіл дамытуға сөз мағынасын игертуге байланысты жүргізілетін жұмыстарды жатқызса, академик А.В.Текучев сөздік жұмыстарын, оның ішінде тұрақты сөз тіркестерімен жүргізілетін жаттыруларға ерекше мән береді. А.Ю.Купалова тіл дамытуда сөйлем құра білу дағдыларын қалыптастырудың рөліне ерекше мән береді.
Бұл мәселе жөнінде казақ ғалым-әдіскерлердің пікірлерінде де бірізділік жоқ. Мәселен, Р.Әміров «Бірінші сыныпта оқушылардың тілін дамыту үшін істелінетін жұмыстар» деген еңбегінде тіл дамытудың мазмұны мен салаларына тоқталмай, бірінші сынып оқушыларының тілін дамытудың мәселелеріне жалпы шолу жасап, жекеленген әдіс-тәсілдерге тоқталады. Б.Қәтембаева бала тілін дамытуда мазмұндама жаздыру, белгілі тақырып бойынша әңгіме құрастыру, көрген фильм, спектакль жайында ауызша және жазба¬ша пікір айту сияқты жұмыс түрлерін және бұл жұмыстарды грамматикалық категорияларен ұштастырыпу жүргізуді ұсынады. «Сөздерді үйрете отырып және сөзжасам формаларын, сөз бен сөздің байланысу, тәсілдерін меңгерту, сөйлем құрап, ойын жазбаша сауатты бере білуге жаттықтыру, ауызша ойын дұрыс, жүйелі айтып беруге, сөйлей білуге мақсат етіледі. Сонда осы үш процесс сөздік жұмыс, сауатты жазу, оны ауызекі жүйелі акта білу күнделікті өтілетін грамматикалық тақырыппен байланысты, біртұтас жүргізіліп оты-рылса ғана тіл дамыту жұмысын жүйелі жоспармен, белгілі мақсатпен өткізіледі» — дейді.
X.Арғынов тіл дамыту жұмыстарына: әңгіме құрастыру, шығарма, мақал, күнделік жаздыруды жатқызады. Тіл да¬мыту жұмыстары тіл туралы мәлімет беріліцістилистика, қа¬зақ орфографиясы мен орфоэпиясы тақырыптарына байла¬нысты жүргізіледі. Олар мәтін талдау, әр түрлі жазба жұмыстарын орындау, әңгімелесу т.б. түрлі әдіс-тәсілдер арқылы іс жүзіне асырылады» - дейді. Т.Әбдікаримова бас-тауыш сыныптарда оқушы тілін дамыту мәтінмен жұмыс алып бару қажеттігін және «Ана тілі» оқулығымен тікелей байла¬нысты жүргізілуі тиіс деп біледі.
Бала тілін дамытудың теориялық негіздері жайында көптеген тұжырымдар мен пікірлер айтқан әдіскер ғалым С.Рах¬метова тіл дамыту жұмыстарын үш салаға бөледі: 1) сөздік жұмыстар: 2) сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс: 3) байланыстырып сөйлетуге дағдыландыру жұмыстары. Әдіскердің пікірінше, бұл жұмыстар бір-бірімен тығыз байланыстырыла, қатар алып барылуы тиіс.
Тілді меңгертудің мазмұнын көпшілік ғалымдардың ортақ бір пікірге келмегендігін жоғарыдағы көзқарастар көрсетіп отыр.
Тіл дамытудың салаларын анықтауда сөйлеу не тілдің қызметін негіз етіп алу тілді оқыту мен оның әдістемесіне сай келе бермейді. Өйткені қазіргі кезде мектепте ана тілін оқыту, сөйлеу немесе оны жеткізу әдіс-тәсілдерін емес, тілдік құ-рылысты меңгерту мақсат етіледі. Ойды жеткізу тәсілдері, тіл шеберлігі, тілдік құрылыстың негізінде жүзеге асады. Олай болса, тіл дамыту жұмыстарының салаларына негіз етіп мектептегі қазақ тілі курсындағы тілдің негізгі единицаларға сәйкестілікті алу қажет.
1.2 Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту ерекшеліктері
Тіл дамыту деп — балаға тіл заңдылықтарын үйрету, тіл материалдарымен ойлау операцияларын жасауды және оқу дағдыларын қалыптастыруды айтамыз.
Дамыған тіл деп сипаты жағынан мазмұнды, көркем әдеби тіл нормасына сай, өзара дұрыс байланысқа түскен (грамматикалық, логикалық), аз сөзге көп мағына сыйғызатын, айтқанда орфоэпиялық, жағдайларының тұрақты талаптарын бейнелейді».
Қажеттіліктер адам бойындағы белсенділік сезімін оятады. Мысалы: үш жасар сәби анасына бір нәрсе жайында айтқысы келді дейік. Бірақ анасы оның тәтті былдырынан еш нәрсе түсінер емес. Баланы сөйлеуге, қарым-қатынасқа итермелеп тұрған оның өзіне ғана белгілі ішкі қажеттілік. Алайда ойын жеткізуге сөздік қоры тапшы. Бұл жерде бала сөйлеуге мұқтажданды, яғни оны анасымен қарым-қатынас жасауға итермелейтін күш туды. Қажеттілігі мен мүмкінділігінше арасында қарама-қайшылық пайда болды. Осы қайшылық баланы тіл үйренуге үнемі жетелеп отырады. «Адамның санасы да, тілі де қажеттіліктен пайда болған. Егер адамдарда мұқтаждық болмаса, тіл де, сана да болмас еді», — дейді ака¬демик Т.Тәжібаев.
Адамның қажеттіліктері: материалдық, рухани және қоғамдық қажеттіліктер болып үшке бөлінеді. Материалдық қажеттіліктер адамның өмір тіршілігінің негізіне байланысты Рухани қажеттіліктер танымдағы және эстетикалық ләззатқа қажеттіліктер жатса, қоғамдық қажеттіліктерге еңбекке, адамдармен қарым-қатынасқа деген қажеттіліктер жатады.
Қарым-қатынас жасау қажеттілігі — адамды тіл ұстартуға, байланыстырып сөйлеуге итермелейтін негізгі қозғаушы мотив.
Қарым-қатынасқа түспеген сөйлеу әрекеті тоқырауға ұшырап, өмірлік мәнін жоғалтады, жасанды тілге айналады. Н.И.Жинкин мектептегі тіл дамыту жұмысының негізгі қиыншылығын былай түсіндіреді: «Ситуация урока снимает ес¬тественную коммуникативность речи. Есть только один способ освободиться от этого недостатка. Надо чтобы у ученика воз¬никла потребность в коммуникации».
Қарым-қатынас жасауды қажетсіну бала тілінің дамуына-игі әсерін тигізеді. Сонымен бірге, қарым-қатынас барысында оқушы басқаларды ғана емес, өзін де танып біледі. Әлеуметтік өмірдің тәжірибесін жинақтайды. «Адамдармен қарым-қатынас жасау жеке адамды интелектуалдық және эмоциялық жағынан байыта түседі, білім, тәжірибе, жеке пікір алмасуына өз ықпалын тигізеді», - дейді А.Г.Ковалев.
А.Г.Ковалевтің бұл пікірін көрнекті философ Ю.К.Мельвиль де қолдайды: «Адамның бүкіл рухани дүниесі оның өзге адамдармен қарым-қатынасында ғана пайда болады және дамиды. Ал қарым-қатынас процесінде адамдардың тек өз жеке басының ғана емес, сондай-ақ адамдардың қоғамдық санасы да қалыптасады», - деп қарым-қатынастың адам, қоғам өміріндегі аса маңыздылығын атап көрсетеді.
Көптеген ғалымдардың пікрі бойынша, мұғалімдер оқушыларды қарым-қатынас жасауға қажетсінуді тудыру үшін сөйлеу ситуациясын (речевия ситуация) ұйымдастыруы қажет деп біледі: үшіншілері белгіленген жоспар бойынша сөйлеу әрекетін жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар бірлігін жасау (тілдік және тілдік емес) деген пікір айтады: төртіншілері оқуда сөйлеу ситуациясын тудыру оқушыларды сөйлеуге мәжбүр ететін арнайы әрекеттер жасау деп түсінеді.
Т.А.Ладыженская ана тілі сабақтарындағы сөйлеу ситуациясының негізгі мақсаты оқушылардың «шындыққа жанасымды нақтылы сөйлеуін тудырып, қарым-қатынас қажеттілігін қанағаттандыру», деп біледі.
Ана тіліне, байланысты қолданылатын қарым-қатынас ситуациясы ұғымы Т.А.Ладыженскаяның еңбектерінде дұрыс шешімін тапқан. Ол сөйлеу ситуациясын тудырудың компониенттері мен жолдарын анықталады, әсіресе тіл сабақтарында пайдаланатын көрнекіліктердің оқушыны сөйлеу жағдайына жетелеудегі мүмкіншілігін көрсетті.
Біз қатысқан бір сабақта мұғалім оқушыларға етістікті қатыстырып сөйлем құрауды тапсырды. Оқушылар: «Қой маңырады», «Ит үрді», Жылқы жоңышқа жеді т.б. осы сияқты сөйлемдерді «ойлап» тапты. Мұғалім сұрағына дұрыс жауап бергенімен, балалар тапсырманы өте енжар, ешбір қызығусыз орындалды. Көбісінің зерігіп, іші пысып отырғаны байқалады. Неге бұлай? Оның себебі мұғалім сабақта сөйлеу ситуациясын құра алған жоқ.
Оқу ситуациясы сабақта қарым-қатынасқа түсетіндердің барлығына — оқушы мен мұғалімге. оқушы мен басқа оқушыға қатысты болуын талап етеді. Ситуация-сөйлеушілерді бай-ланыстыратын фраза.
Егер сіз танысыңызға келіп: «Асан Алматыдан келіпті» десеңіз. Ол танысыңыз Асанды танымайтын болса, оның Ал¬матыдан келгеніне ешқандай мән бермейді. Әрі кеткенде «Асанның кім еді?» деп таңдануы мүмкін, өзара сөйлесу әрі қарай өрбімейді.
Ал егер әлгі танысыңыз Асанды танитын болса, оның Ал¬матыдан келуінін, ол үшін мәні болса, әңгімелесушілердің арасында сөйлеу ситуациясы туындайды. Екеуінің арасында қызу әңгіме өрбіп жүре береді.
Ситуация — қарым-қатынас жасау үшін сөйлеуге жаттығудың аса маңызды шарты. Мұны түсіну үшін ситуацияның не екенін дұрыс пайымдау қажет. Көбінесе оны бізді қоршаған орта мен ондағы заттармен шаштыстырылып, қате түсініліп келеді. Сондықтан сабақтарда да «Стадионда»,. «Асханада», «Бақта» т. б. осы сияқты «Ситуациялар» пайда болып жүр. Алайда мұғалім оқушылар мұндай «ситуацияларда» болып тұрып-ақ ыкылассыз жауап беретінін, не мүлде жауап бермейтінін талай рет байқаған да болар. Оқушылардың қарым-қатынасқа ықылассыз болуы қиялдан жасалған ситуациялар¬да ғана емес, сонымен бірге, сабақ барысында шын мәнінде ұйымдастырылған ситуацияларда да, атап айтқанда, қалаға, мектеп кітапханасына, ауыл бақшасына саяхатқа шыққанда да байқалады.
Ситуацияның сөйлесуге жетелейтінін тіл дамыту мәселесімен айналысқан ғалымдардың бәрі мойындайды, ал жоғарыда келтірілген «стимулдар» оқушыларды қарым-қатынас жасауға, түрткі бола алмаса, онда олар шын мәнінде ситуа¬ция болмағаны.
Шын мәнінде, ситуация – қарым-қатынасқа түсушілерді қоршаған заттар мен құбылыстар емес, ол әңгімелесушілердің өзара қарым-қатынас жүйесі. ........