Психология | Мектепке дейінгі балалардың таным процестері

Мазмұны
Кіріспе----------------------------------------------------------------------------------------3
І Бөлім Мектепке дейінгі балалардың таным процестерінің даму ерекшеліктері
1.1. Мектепке дейінгі балалардың таным процестерінің зерттелу жолы--------------------------------------4-8
1.2. Мектепке дейінгі баланың сөйлеуінің қалыптасуы-------------------------8-13
1.3. Мектепке дейінгі баланың ойлауының дамуы-----------------------------14-16
ІІ Бөлім Мектеп жасына дейінгі балалардың таным процестерін зерттеу
2.1. Ландольт сақиналары әдістемесі зейіннің тұрақтылық және өнімділік қасиетін анықтау-------------------------------17-18
2.2. Есте сақтау типін зерттеу «Пиктограмма»--------------------------------19-25
2.3. «Әңгіме құрайық» әдістемесі арқылы баланың қиялын анықтау-----------------------------------------------------35-36
2.4. Нысаналардың ұқсастығы, айырмашылығы және себебін анықтау арқылы баланың ойлау қабілетін зерттеу------------------27-31
Қорытынды--------------------------------------------------------------------------------32
Пайдаланылған әдебиеттер-----------------------------------------------------------33
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Егеменді елдің жас ұрпақтарын тәрбиелеу, талапқа сай білім беру, бүгінгі күннің уақыт күттірмес мәселелерінің бірі болып табылады. Себебі, «Бізге баға жетпес білім капиталын дамытып және білім беруді бұрынғыдан да арттырып, оған заман талабына сай форма беру қажет» - делінген Қазақстан Республикасының Преизденті Н. Ә. Назарбаевты «Қазақстан 2030» бағдарламасында мектепалды даярлық тұжырымдамасының ІІІ – блогының «Мектеп жасына дейінгі балалардың психология» бөлімінде, «Балаларды мектепке психологиялық дайындау» - талаптары қойылған.
Қазіргі кезеңде балабақшаларда оқыту мен дамытуы үшін 3-4 сабақты, 4-8 минутты, 10-12 сағатты арнайды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың таным процестерін дамыту.
Зерттеудің міндеті: Мектепке дейінгі балалардың таным процестерінің даму ерекшеліктерін анықтау.
- Мектепке дейінгі балалардың таным процестерінің зерттелу жайы;
- Мектепке дейінгі баланың сөйлеуінің қалыптасуы;
- Мектепке дейінгі баланың ойлауының дамуы;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың таным процестерін зерттеу;
- Ландольт сақиналары әдістемесі зейіннің тұрақтылық және өнімділік қасиетін анықтау;
- Есте сақтау типін зерттеу «Пиктограмма»;
- «Әңгіме құрайық» әдістемесі арқылы баланың қиялын анықтау;
- Нысаналардың ұқсастығы, айырмашылығы және себебін анықтау арқылы баланың ойлау қабілетін зерттеу;
Зерттеудің теориялық қолданымы: Мектепке дейінгі кезеңде балаларда негізгі психологиялық таным процестері сезім ерік-жігер, ақыл-ой, қиял т.б. жедел даму үстінде болады.
Зерттеудің практикалық қолданымы: Мектеп жасына дейінгі балалардың таным процестерін әдістемелер арқылы дамытуда баланың ойлау қабілетін, есту қабілетін, сезімін, қиялын, ерік-жігерін, ақыл-ойын дамытуды есепке алу.
І Бөлім Мектепке дейінгі балалардың таным процестерінің даму ерекшеліктері
1.1. Мектепке дейінгі балалардың таным процестерінің зерттелу жолы
Мектепке дейінгі жас балаларының жеке дара ерекшеліктерінің арасында педагогтар темперамент және мінезге көп зейін аударады. И.П.Павлов жүйке жүйесінің үш негізгі қасиетін (күші, қозғалмалылығы, тепе-тендігі) және осы қасиеттердің төрт негізгі бірігімін ажыратқан:
- күшті, қозғалмалы, ауыспалы - "ұстамсыз" тип;
- күшті, тұрақты, қозғалмалы - "тіршең, ұстамды" тип;
- күшті, тұрақты, жәй қозғалысты - "байсалды" тип;
- "әлсіз" тип;
Әр тип нақты темперамент түріне сәйкес келеді: "ұстамсыз" - холерик, "тіршең" - сангвиник, "байсалды" - флегматик, "әлсіз" - меланхолик. Әлбетте, ата-аналар да, педагогтар да өз балалары мен балаларын темпераменті бойынша таңдамайды, бәрін де тәрбиелеу қажет, бірақ, әрқайсысын - өз алдына. Мектепке дейінгі жаста темперамент айқын көріне қоймайды. Бұл кезеңнің өзіне тән ерекшелігі: қозу және тежелу үдерістерінің әлсіз болуы; олардың тепе-тендігінің болмауы; жоғары сезімталдығы; көңіл кейіптерінің тез қайта орнығуы. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін ата-аналар мен тәрбиешілер жүйке үдерістерінің тіршілік қуат күштерін: ұзаққа созылған ауыр жұмысты орындауда жұмыс қабілетін сақтай білу, тұрақты және жеткілікті дәрежеде ұнамды көңіл-күй кейіпін сақтау, таныс емес және қолайсыз жағдайларда батылдық көрсете алу, тыныш немесе шулы жағдайларда да бірдей тұрақты зейін ұстау, т.б. есепке алып отыруы қажет. Баланың жүйке жүйесінің күші (не әлсіздігі) жөнінде оның ұйқысынан (ұйқыға тез берілуі, ұйқы тыныштығы, беріктігі), күш қуатын тез (жәй) жинақтауынан аштыққа шыдамдылығынан (жылауы, шарбаяшылығы немесе көңілділік сақтауы, байсалдылығы) байқауға болады. Сабырлылық белгісін баланың келесі қасиеттерінен білу мүмкін: ұстамдылық, шыдамдылық, байсалдылық, қозғалыс пен көңіл кейпіндегі біркелкілік, олардағы оқтын-оқтын көрінетін қауырт бәсендеу мен көтеріңкіліктің болмауы, сөйлеудегі енжарлық. Жүйке үдерістер қозғалмалылығын адамның барша жаңалықтарға тез назар аударуы, өмірлік еліктемелерді (стереотиптерді) шапшаң өзгеріске келтіруі, бейтаныс адамдармен жылдам икемге келіп, олармен тіл табысуы, бір істен екіншісіне ойланып тұрмастан тез ауыса алуы, және т.б. білуге болады.
Интеллектінің даму процесін зерттеуде елес идеясы маңызды ұғым болып табылады. Бұл жерде осы ұғымның егжей-тегжейлі талдауы қажет емес, себебі бізді оның тек кейбір жақтары ғана қызықтырады. Елес немесе елестердің функциялы жүйесі — бұл олардың формасында біздің жадымызда (ес) тәжірибемізді құрайтын әр түрлі оқиғаларды бастан кешуіміздің нәтижелері сақталатын белгілі бір ережелер жиынтығы. Біздің тәжірибеміз негізінде дүниені немесе оның фрагментін елестету өзіндік кейбір ерекшеліктерге ие.
Ең алдымен, елестер қандай да бір ортада өмір сүреді. Қандай да бір оқиғалар оларға міндетті түрде байланысты болатын көріністер немесе сөздер арқылы, не болмаса баска бір символдар арқылы жүзеге асатын әрекеттер негізінде елестетіле алады. Осы үш аумақтардың — әрекеттіқ иконикалық және символдық аумақтардың әркайсысының ішінде өздерінің сан алуан түрлері болады. Оқиғаны елестету таңдамалы түрде жүзеге асады: кандай да бір нәрсенің моделін құра отырып, біз оған затқа қатысты ақпараттың барлық көлемін қоспаймыз. Тандау критерийі, әдетте, елес мақсатымен, яғни осы әдіспен реттелген ақпаратпен біз не істегіміз келгенімен анықталады. Елестер өздерінің жиынтық сипатымен әрқашан жүйелі болады, себебі олардың ешқайсысы берілген материалдың ішінен еріксіз немесе кездейсоқ таңдау болып табылмайды. Басқаша айтқанда, қандай да бір кеңістіктік созылыңқы оқиғаларды елестетуде созылыңқы оқиғалардың едәуір кең жиынтығына ортақ белгілеудің кеңістіктік жүйесі қолданылады. Спонтанды үйренудің едәуір мөлшері, шын мәнінде, ұқсас оқиғаларды еслестетудің едәуір үнемді әрі тиімді тәсілдері ушін едәуір жалпы ережелерді индуктивті құрастыруға байланысты. Осы үйренудің басым бөлігі бір елестетуші жүйені екіншісіне ауыстырудан тұрады; біз берілген, өзіміз әдеттенген жолмен жай ғана жүруге емес, сонымен қатар, оны өз санамызда белгілі бір бейне ретінде ұстап тұруға мүмкіндік аламыз.
Адам интеллектісі дамуының барысында әрекет ететін және олардың өзара әрекеттесуі осы дамудың орталық негізгі сәті болып табылатын үш түрлі елестету жүйе бар. Олардың барлығы қатаң ұғымдармен сипатталады, құралдық және инструменталдық жүйелермен өзара әрекеттесу арқылы калыптасып, адам мәдениеті мен эволюциясы жағдайларына тәуелді болатын нақты шегараларда жатады. Бұл, бұрын атап өтілгендей, әрекет арқылы иконикалық және символдық елестер. Мұның өзі қандай да бір затты оның суреті немесе бейнесінің әрекет етуі арқылы және тіл сияқты символдық құрал арқылы елестету болып табылады. Мысалы, біз белгілі бір түйінде оны байлаудың актісін үйренеміз; түйін туралы түсінікке ие болу — бұл ол жөніндегі білімді біз меңгерген және қайталай алатын қандай да бір әдет көмегімен алу. Түйінді байлауға алып келетін әдеттегі әрекет бірізді ұйым-даскан, оның бірізді бұлар бір бүтінге біріктіретін қандай да бір схемамен басқарылады және оны игеруге немесе ордауға жәрдемдесетін немесе бөгет жасайт басқа әдеттегі әрекеттермен мәнді байланысты. Бұл жердегі мәнді нәрсе әрекеттер елестер жүзеге асатын орта болып табылатындығы және елестердің көптеген ерекшеліктері әрекеттер табиғатын, өзімен, мысалы, оның бірізділігі немесе қайтымсыздығымен байланысты болыт шектеулердің нәтижесі болып табылатындығы.
Мектепке дейінгі кезеңде балаларда негізгі психологиялық таным процестері сезім ерік-жігер, ақыл-ой, қиял т.б. жедел даму үстінде болады.
Біз осы осы қасиеттердің ішіндегі мектепке дейінгі балалардың ақыл-ойы мен еріктің дамуына тоқталамыз.
Мектепке дейінгі баланың ақыл –ойының дамуы. Мектеп жасына дейінгі балаларда тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: тілді іс-тәжірибеде қолдануы, психикалық процестерді қайта құруға септігін тигізетін ойлау құралы. Баланың сөз қоры мектеп жасына дейінгі езеңде үш есе ұлғаяды. Баланың сөздік қоры: есімдердің, етістіктердің, зат есімдердің, сын және сан есімдердің әсерінене молаяды. Бірте-бірте ана-тілінің марфологиялық жүйесі құрмалас сөйлемдерді меңгере бастайды. Осының бәрін бойына сіңірген бала жаңа сөздерді оңай құрайды. Олардың мағынасынан өзгерте алады. Мектеп жасына дейінгі кезең баланың тілдік нормаларын, тілдік көріністерін аңғартуға бейімделген кезең. Бұл кезде бала сөздің мағыналық жағы мен дыбыстық жағына көп көңіл аударады. Бес жасында сөздердің қалай пайда болатынын түсіне бастайды да, түбірлес сөздерді іріктейді. Белгілі-бір сөздің құрамындағы түбірлес сөздерді іріктейді. Белілі-бір сөздің құрамындағы түбірлес сөздерді іріктейді. Белгілі-бір сөздің құрамындағы дыбыстарды дұрыс атауы (табуы) баланың фонемалық есту қабілетін көрсетеді. Мектеп жасына дейінгі балада дауысты, дауыссыз, жуан және жіңішке дыбыстар жайлы алғашқы түсінік болуы керек. Соның арқасында бала сөздің алдыңғы және соңғы дыбыстарын ажыратады. Ал бес-алты жасар бала сөздерге күрделірек талдау (анализ) жасауы керек. Бала сауатын ашу үшін ауызша сөз құрамын білу керек. Ол ауызша айтылған сөйлемнің құрамында қанша сөз бар екенін талдайды да ұзақ уақыт бой сөйлемдерді ауызша құруға тырысады.
Тілдің камуникативтік функциясы – қарым-қатынас қызметін атқарады. Ол балада мектеп жасына дейін дамиды. Сәби шағында (3-4 жас) бала тілдің жақындармен туыстарымен қарым-қатынасқа түсу үшін қолданылады. Ал белгілі-бір жағдайда қатынасқа түсетін тіл жағдайлық (ситуациялық) тіл дейміз. Бұл тілдің ерекшелігі сұрақтарға жауаптың берілуі, «ол анау», «бұл жақта», т.б. сөздердің қолданылуына қарым-қатынас ортасының тіл жағдайды толық суреттейді. Бұл тілді меңгеруде жағдайлық (ситуатив) тілді қолданады. Бала контекстік тілді балалар бақшасында жүйелі оқыту нәтижесінде меңгереді.
5-6 жасар балалардың бір-бірімен ұжымдық қарым-қатынасты реттейтін және оның ақыл-ойының дамуына әсерін тиізетін, бала тілінің ерекше түсіндірмелі (объяснителбная)тіл. Тілдің екінші функциясы – жоспарлаушы. Бұл жағдайда бала тілі оның жүріс-тұрысының , ойының жоспарлау әрекетіне айналады. Белгілі бір іс-әрекеттің үстіне пайда болған және өзіне арналған сөйлеу-эгоцентриялық деп аталады. Баланың мектеп жасына дейінгі шағының бүкіл ұзақтығына эгоцентриялық сөйлеу өзгеріп отырады. Онда іс-әрекетті дұрыс арнаға баратын ойлар пайда болады. Эгоцентриялық сөйлеу баланың сыртқы және ішкі сөйлеуінің аралық басқышы болады. Келесі сөйлеудің функциясы – белгілер (знаковая). Бала ойында болсын (ойнап отырып) басқа іс-әретке болсын белгілі-бір заттарды белгілерге балап, өзінде жоқ құралдардың орнына жұмсайды. өзінде жоқ заттардың орнына қолданылған белгілер әдетте сол заттардың түсіне ұқсайды, сол заттармен пропорциялас болады. Ойында сол белгілердің мағынасын ашады: екі заттың ортақ белгілері болса, бір-бірінің орнына жұмсала береді.
Сенсорлық даму өзінің Сенсорлық даму өзінің өн бойында екі бір-бірімен тығыз байланысты жақты алып жүреді: 1) түрлі заттардың өзіне тән ерекшеліктерін бір-бірімен байланысын меңгеру, еске сақтау; 2) қоршаған дүниені толық тереңірек түсіну үшін қабылданатын жаңа іс-әрекеттерді меңгеру. Сенсорлық эталондар дегеніміз - адамзат баласының сарапаттауыннан өткен әр заттың әр түрлі заттардың бір-бірімен қатынасы туралы ой жемістері. Оған заттардың түсі, формасы, кішілігі кеңістіктегі формасы т.б. жатады. Мектеп жасына дейінгі балалардың сенсорлық эталондары мен меңгерілуі геометриялық фигуралар мен жеке-жеке танысуына, түстердің ажыратуыннан басталады. Қоғамда қабылданған эталондарды меңгеруде балаларға жағдай жасалады. Ол жағдай балаларда сурет салғанда, түрлі-түсті қағаздан аппликациялар жасағанда көрінеді. Соның арқасында бала 4-5 жасқа келгенде формалар мен түстерді ажырытады. Осыған қарағанда бала заттардың үлкендігін,мөлшерін қиынырақ меңгереді (м. см). 2-3 және 4-5 жасар кезінде балада әр түрлі зат арасындағы айырмашылық туралы түсінік қалыптасады: үлкен, орташа, кішкентай. Аталған эталондардан басқа баллада тағы ұзындық, ендік туралы түсінік болады. Әр түрлі сенсорлық эталондар жайлы балаларға түсінік беруде сабақтастықты, байланысты саққтау сенсорлық тәрбие берудің негізгі мәселелерінің бірі.
Кеңестік туралы алғашқы ұғымдар баланың өзінің дене мүшелерімен (он қол, аяқ, сол аяқ) – қол байланыстырады. Кеңістіктің басқа бағыттарын да (алда, ортада) бала өзіне тиісті етіп алады. Заттардың кеңістікте орналасуын оларды анықтау іс-әрекеттердің арқасында көрінеді. Ал бұның өзі заттардың кеңістіктегі қарым-қатынастарды көрсетеді. Аталып өткен тілдік белгілеу балаға кеңістіктегі заттардың бір-бірінен «алдында, артында, астында, үстінде» тұрғанын анықтауға көмектеседі. Мектеп жасына жеткен бала кеңістктегі заттардың орнын шамалаудан қиынырақ түседі. 3-4 жасар бала да минут, тәулік сияқты ұғымдарды түсіне белмейді. Ересектердің көмегінсіз 5-6 жасар бала да минут, тәулік түсіне бермейді. Балаларда ерекше қиындық тудыратын ұғымдар: «кеше, бүгін, ертең». Мектеп жасына дейінгі балалар әдетте болған оқиғаны бүгін деген ұғыммен байланыстырады. Үлкен уақыт аралығы – айлар, жылдар, ғасыр, - бала үшін анықталмаған кезең болып қалады.
Бала да суретті қабылдау 3 бағытта жүреді: 1) баланың суретке болмысты бейнелеуші ретінде көзқарасы; 2) болмыспен дұрыс байланыстырып, не салғаны туралы түіндіру; 3) сурет мазмұнының, мағынасын мақсатын түсіну. Салынған суреттердегі заттармен реалды заттардың бірдей болмайтындығын балалар өз тәжірибесінен көреді. З жасар бала суретпен болмысты нашар байланыстырады және 4-5 жасар езінде бала, суретті болмыспен байланыстырады және салынған заттардың көлемін, үлкендігін аңғарады.
Мектеп жасына келген бала күрделі есептерді шығарудың жақсы көрсеткіш береді. Баланың алған әрбір жаңа білім талшығы ойлау қабілетін қалыптастырады.
Мектепке дейінгі баланың еріктің (жігердің) дамуы. Баланы тәрбиелеу процсінде және оқытуда қойылатын талаптардың арқасында өзін-өзі тежеу, іс-әрекеттерін бағалау және соларды белгілі бір жағдайда бағындыру бір мақсатқа жету үшін қиындық тудыратын мәселелерді жеңу бала бойында дамып келе жатқан ерікке (жігерге) байланысты. Мысалы: белгілі қалыпты жағдайда болу орнынан атап тұрмай, жан-жағына қарай бермеу. Алғашқыда бұл балаға оңай берілмейді, сондықтан сыртқы бақылауды қажет етеді.
Мектеп жасына дейінгі бала бірте-бірте өзінің қабылдауымен, есімен және ойланумен «жұмыс» істеп, меңгереді. 4 жасынан бала ойлануды көп қажет етпейтін есептерді шығара бастайды.
Еске сақтау мен түсіру процесі 4 жасар кезінде мүмкін болады.
Жұмбақтар шешу – баланың ойлау қабілетін арттырады. Кішкентай бала әрекеттерді импульстік болып, ал ерік-жігер кей жағдайларда көрінеді. Ал мектеп жасына келгенде бала өзін-өзң бағалап ерік жігерін жұмсайтын халде болады. Ерік-жігердің дамуы баланың мектепке дейінгі іс-әрекеттерімен тығыз байланысты.
Ерік-жігердің дамуында мектеп жасына дейінгі балада бір бірімен тығыз байланыста үш жағын атауға болады: Біріншіден, іс-әрекеттердің мақсатты болуы, екіншіден, іс-әрекет пен мақсаттың арасындағы қатынас мотиві, үшіншіден баланың жасы ұлғайған сайын тілінің дамуының іс-әрекеттерге қатынасы. Сәби кезінде-ақ бала әрекеттерінің мақсаттылығы байқалады. Мысалы: өзіне ұнаған ойыншыққа жету үшін бала еңбектейді. Мұнда ойыншық - бала ойынының мақсаты. Дегенмен бұл іс-әрекетке еерік-жіігерлік әрекет деуге ерте. Мектепке дейінгілер өз мақсаттарына жетелейтін ойды тежеп қабілетіне ие болады.
Егер баланың алдына сәл күрделірек мақсат қойылады. Мысалы: түрлі-түсті қағаздардан геометриялық фигураны жаса десе, онда бала тапсырманы соңына дейін орындап біте алмайды. Оған қосымша нұсқаулар керек. Баланың іс-әрекетінің мақсатты болуы оның кішкентай кезіндегі әрекеттерінің жетістікке жету, жетпеуіне байланысты.
Ерік-жігер әрекеттер іске асуы тілдік жоспарлау мен регуляцияға байланысты. Тілдік қатынас арқылы бала не істейтінін жеткізіп ойланады. Кішкентай кезінде бала тілдік сөйлеу нұсқауы арқылы күрделі әрекеттерді орындай алмайды.
3-4 жасқа келгенде үлкендердің айиқаны тұрақты болады. Баланың өзінің сөздері де (орманды саламын, одан кейін қоянды саламын) өз жұмысын жоспарлауға көмектеседі. Бірақ мотив пен іс-әрекетті игере алмайды. 5-6 жасарлар үлкендердің күрделі тапсырмаларын орындай алады. өзінің ішінен жоспарлайды. Қиналғандарында даусын шығарып сөйлеп , өздеріне бағыт береді.
1.2. Мектепке дейінгі баланың сөйлеуінің қалыптасуы
Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді сөйлеу деп атайды. Сөйлеу — пікір алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді пайдалануы. Бір тілдің өзінде сөйлеудің сан алуан формалары болуы мүмкін. Сөйлеу жеке адамдардың арасындағы өзара түсінуді реттестіру үшін, пікір алысу үшін қызмет етеді. Сөйлеу процесі арқылы адам өзінің білімін, практикалық тәжірибесін байытып қана қоймай, сонымен қатар ғасырлар бойы .........