Банк ісі | Қазақстандағы банктік жүйенің даму кезеңдері

Мазмұны

Кірспе

І. Қазақстандағы банктік жүйенің даму кезеңдері

ІІ. 1930 – 1932 ж. несие реформасының мазмұны

ІІІ. 1988 ж. түбегейлі банк реформасы

ІV. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

І. Қазақстандағы банктік жүйенің даму кезеңдері

Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Сондықтан Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуы қазан төңкерілісіне дейінгі патшалық Ресейдің және КСРО-ның банк жүйесінің тарихымен тығыз байланысты. 1917 ж. қазан төңкерілісінен кейін банк ісін ұйымдастыруды мемлекеттік монополиялы түрде өз қолына алып, нәтижесінде жеке коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелері Мемлекеттік банкпен біріктіріледі. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ кассалары болды. 1924 ж. ауыл шаруашылық копперацияларына салым қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік операциялар жүргізу рұқсат етілді. 1926 ж. 1 сәуір қарсаңында КСРО-да 16185 серіктестіктер құрылған еді, бұлардың ішінде 2426 несиелік және қарызды жинақ,ғ сондай-ақ 12424 ауыл шаруашылық серіктестіктері болды [4; 164].
Ал енді банк ұғымына тоқтап кетсек, “Банк” сөзі “banko” деген ағылшын тілінен аударғанда “айырбас столы” дегенді білдіреді. Жалпы Қазақстан тарихындағы алғашқы банк 1871 ж. Петропавлда ашылған қалалық қоғамдық банк еді. Ондай банктер Семейде (1907 ж.) , Ақтобеде (1910 ж.), Павлодарда (1914 ж.), Верныйда (1912 ж.), Өскемен мен Зайсанда (1914 ж.) да жұмыс істеді. Мемлекеттік банк бөлімшелері болмаған аудандарда қазналық банк қызметін атқарады [10; 51].
Банк – заңға сәйкес банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға [1; 14].
Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өкілі материалдық өндіріс аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни ақша төлем құралдары түрінде шығады. Банктерден басқа, банк жүйесіне кейбір арнаулы қаржы институттары кіреді (трасталық компаниялар). Олар “банк” деген мәртебесі болмаса да Ұлттық банктің рұқсатымен кейбір банктің жұмысын қамтамасыз ететін, яғни банк инфрақұрылымын құрайтын мекемелер мен қызмет атқарушылар кіреді.
1922 ж-дан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін, өзара несиелендіру қоғамы, сонымен бірге, Оңтүстік – Шығыс мемлекеттік-капиталисттік акционерлік банк және шетел капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық банк құрылды. 1924 ж. акционерлік қоғам үлгісіндегі Сыртқы сауда банкі құрылып, оның акционерлері мемлекет кооперативтік және қоғамдық ұйымдар болды. Ол КСРО-ның мемлекеттік банкісінің құрамында болып сыртқы сауда операцияларын және халықаралық есеп айырысу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп, 1925 ж. КСРО-да Мемлекеттік банк, Өнеркәсіп банкі, Сауда банкі және Ауыл шаруашылық банкі болды. Сондай-ақ Орталық коммуналды банкі (Цекамбон), Кооперативтік ( Қиыр Шығыс, Орта Азия) банктер құрылды. Ұсақ тауарлы өндірістің дамуына байланысты өзара несиелеу қоғамдары ауыл шаруашылығын несиелейтін қоғамдар, жинақ кассалары, несиелік кооперативтер пайда болды.
Мемлекеттік банктермен бірқатар кеңес үкіметінің бастапқы жылдарында мемлекеттік емес мемкемелер: кооперативтік және жеке меншікке негізделген, оның ішінде шетел капиталының қатысуымен құрылған мемелекеттік-капиталисттік банктер қатары жұмыс істеді.1922 ж. несиелік және ссуда жинақ серіктестіктері және олардың одақтары ұйымдасып, ауылды қалпына келтіру мақсатында қызмет көрсетті. 1924 ж. ауыл шаруашылық кооперацияларына несиелік операцияларды жүзеге асыру барысында салымдар қабылдау, ссуда беру және есептеу барысында делдалдық қызмет атқаруына рұқсат берілді. Экономикалық социолисттік және жеке несиелік ұйымдар өз мәнін жоғалтып, қызмет тоқтатуға мәжбүр болды. Сөйтіп, ауыл шаруашылығын толығымен ұйымластыру бағдарламасы несиелік кооперацияларды қажетсіз деп санағандықтан да, олар 1931 ж. жойылды. Сауда аймағынан және өнеркәсіптен жеке сектродың қудалануы нәтижесінде өзара несие беру қоғамдары қызметтерін тоқтатты. ХХ ғ. басында Ресейдің банк жүйесі негізінен мынадай банк-несие мекемелерінен құрылды:
• Мемлекеттік банк (1860 ж. құрылған)
• Қоғамдық қалалық (252 банк) және жер банктері
• Көп буынды жеке банктер: акционерлік банктер (49 филиалдары бар 44 банк), өзара несиелейтін қоғамдар (83), коммерциялық банктер (32), несие-жинақтау серіктестіктері (729) және т.с.с.
Бұлардан басқа банктік операциялардың көпшілігін жүргізіп, сонымен қатар жоғары қауіпті операциялар жүргізу үшін клиенттердің қаражаттарын тартумен шұғылданатын банктік кеңселер сауда үйлері, айырбастау дүкендері болды [5; 569].
1927 ж. КСРО Орталық атқару комитеті мен Халық комиссориаты кеңесінің “Несие жүйесін құру принциптері туралы” қаулысына сәйкес бүкіл банк жүйесін тікелей басқару Мемлекеттік банкке тапсырды [7; 170].
Экономикалық социолисттік сектордың дамуына қарай кооперативтік және жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты және қызметін тоқтатты. Ауыл шаруашылығын ұйымдастырунесиелік кооперациянықажет етпей оны 1931 ж. тартты. Жеке секторды сауда және өнеркәсіп саласымен ығыстыру өзара несиелендіру қоғамы қызметінің оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар қызметтері мемлекеттік салалық банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк, Орталық ауыл шаруашылық банкі және 1922 – 1925 ж. құрылған басқа да банктер көшеді. Жалпы 1927 ж. банктердің өзіне тән ерекше қызметі – банктік несие беру жойылып несие мемлекеттік жоспарлы қаржыландырудың түріне айналды [11; 60-63].


ІІ. 1930 – 1932 ж. несие реформасының мазмұны

1930 – 1932 ж. жүргізген несие реформасы елдегі банк жүйесінің дамуындағы жаңа кезеңнің басталуы еді және соның нәтижесінде жаңа қағидаға енгізделген салалық банктер қатары ұйымдастырылады. Несие реформасын жүргізу үшін елде біраз алғы шаралар жүргізілді.
Бріншіден, бұл кездері экономика салаларында біраз жетістіктерге қол жетті және олардан жеке капитал ығыстырылды. Сөйтіп, 1930 ж. мемлекеттік сектордың өнеркәсіптегі үлес салмағы 99,1%-ке, көтерме саудада 97,2%-ке, ал бөлшек саудада 86,5%-ке жетті. Ауыл шаруашылығында 55 % тауарлы астықты мемлекеттік және ұжымдық шаруашылықтар өндірді.
Екіншіден, халық шаруашылығын тікелей мемлекеттік жоспарлы басқару жүзеге аса бастады. 1928 ж. халық шаруашылығын өркендетудің бірінші бес жылдыұ жоспары дайындалып, олар шаруашылықтың әрбір буынына жеткізілді. Жоспар кәсіпорынның өндірістік және қаржылық іс-әрекеттерін қамтыды.
Үшіншіден, шаруашылықтың негізгі буыны - өнеркәсіп мемкемесі шаруашылық есепке көшірілді.
Төртіншіден, коммерциялық вексельді айналыснан шығарып, оның орнына есеп айырысуды тек банк арқылы жүргізудің және қысқа мерзімді несиені тек банктерде жинақтау нәтижесінде 1929 ж. 1 қарашасында халық шаруашылығына берген қысқа мерзімді несиенің 80%-ке жуығы банктер үлесіне тиді [7;171].
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді несиелендірумен айналысты. КСРО мембанкінде халық шаруашылығына барлық салаларын қысқа мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО мембанкінің барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі одан әрі арта түсті. Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық банктердің республикалық мекемелері ұйымдастыратын. Бұның өзінде банк ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғарғы билік органдарына бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу сақталды. Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын шоғырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әр бір кәсіпорын, ұйым немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырысу немесе ағымда шот ұстай алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несеи және қолма-қол ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айырысу операцияларын жүргізді. Сонымен, несие реформасын жүргізу үшін алғы шаралар жасалып, 1930 жылдың қаңтарында несие реформасы жүргізіле басталды.
Несие реформасының мақсаты – несиелеу мен несие-есеп жұмыстарының жаңа түрлерін енгізу.
1930 – 1932 ж. несие реформасын жүргізудің басты себептері.
1929 ж. қабылданған бірінші бес жылдық жоспар бойынша өнеркәсіп, транспорт, сауда және ауыл шаруашылығының көп бөлігі мемлекеттік жоспар бойынша өркендеуі қажет болды. Ол көптеген ресурстарды қаржылық банк жүйесіне жинақтап, орталықтандырып, одан соң жоспарлы түрде халық шаруашылығына бөліп беру қажет. Бірақ бұл міндеттерді айналым қаражатын жоспарсыз бөлумен шұғылданған коммерциялық несие орындай алмады. Онымен қоса өнеркәсіп орындары бірін-бірі несиелеумен шұғылданып, есепті вексельдермен жүргізіп банк бақылауынан тыс қалды. Іс жүзінде бұл кезде банктың несие алушымен байланысы болмады. Нәтижесінде, шаруашылық орындарының бірін-бірі несиелеуі, яғни коммерциялық несие тікелей мемлекеттік жоспарлы басқарумен қайшылыққа келіп елдегі несие қатынастарын түбегейлі өзгерту қажеттілігі туындады.
Несие реформасын кезеңде өткізіліп негізі мына мәселелер шешіледі:
1. шаруашылық орындарының бірін-бірі коммерциялық несиелеуін жою және оны тура банктік несиемен өзгерту;
2. мемлекеттің банктың бағытын нығайтатын есеп жұмысының жаңа түрін, яғни шаруашылық есепті енгізу қажет;
3. халық шаруашылығының қысқа мерзімді несиелеу процесін мемлекеттік банкте шоғырлау. өндіріс мекемелерінің өзінің және қарызға алған қаражаттарының қызмет аясын анықтау, шаруашылық орындарын несиелеудің принциптерін бекіту;
4. несие жүйесін қайта құру, яғни мемлекеттік банкпен ұзақ мерзімді несие беретін арнаулы қызметін ажырату.
Сонымен, несие реформасының алғашқы кезеңінің негізгі мақсаты коммерциялық несие тікелей банктік несиемен алмастырылды.
Банк несиесі – несие алушыға, жоғары басқару органының жоспары бойынша тікелей банк беретін несие. Бұл оны коммерцмялық несиеден негізгі айырмашылығы. Бірақ банктік несиенің бұл артықшылығы халық шаруашылығына бірден өзгеріс енгізе қойған жоқ. Банктің жіберген қаталері төмендегідей:
• есептеуге автомотизм (санасыз, тек бұрын қалыптасқан дағды бойынша істелетін әрекет) жабдықтаушының банкісі сатып алушыға жіберілген барлық тауарлар үшін ақшаны дағдылы автоматты түрде аударса, ал сатып алушының банкісі де дәл солай автоматты түрді оның шотынан түскен тауарлар құнын шығарып отырды; жіберген жүктің дұрыстығы және шаруашылық органдардың арасындағы келісімнің орындалуы бақыланған жоқ;
• несие берудегі автомотизм (немесе жоспармен несие беру): жоспардың нақты орындалуын тексермей-ақ, банк шаруашылық мекемелеріне жоспарплы түрде несие береді; несиенің мөлшері жоспарды орындау үшін қажетті айналым қаражатының жалпы жетіспеуіне қарай анықталып, оның пайдалану мақсаты мен қайтарылу мерзімі көрсетілмей-ақ беріледі;
• шаруашылықтардың өзінің және қарызға алған айналым қаражаттарын ажыратпауы (араластырылуы): әрбір шаруашылық мекемелеріне банкте бір шот ашылып, онда өз қаражатының да, банктік несиенің да барлық кірісі де, шығыны да есептеледі, олардың арасындағы ерекшеліктер көрсетілмейді;
• банктің несиелеу және есеп айырысу реформасын жүргізуге техникалық дайынсыздығы: ережелер, нұсқаулар, құжаттардың түрлері алдын ала дайын болған жоқ, содай-ақ банктің төлем жүргізуге қабылдайтын құжаттары саны жағынан да қарастырылмады.
Несие реформасының келесі кезеңдері осы жіберілген кемшіліктерді жойып мемлекеттік банктың халық шаруашылығына қысқа мерзімді несие берудің бірыңғай орталығы және мемлекеттің есеп касса орталығы болуына арналды. Қорыта келе 1930 – 1932 ж. жүргізілген несие реформасының нәтижесіндежоспарлы социолисттік шаруашылыққа сай елде ақша несие жүйесі құрылып, мемлекеттік банк біріңғай өндіріспен ....