Экология | Қазақстан климатының ерекшеліктері

Мазмұны
Кіріспе...........................................................................................................2
І тарау. Климат түзуші факторлар..............................................................3
1.1. Қазақстанның климатын түзуші факторлар..............................5
ІІ тарау. Қазақстан климатының динамикалық жағдайы........................8
ІІІ тарау. Ауа қысымы мен жылудың таралуы. Фронттар. Жел............11
ІҮ тарау. Климаттық негізгі көрсеткіштер..............................................15
Ү тарау. Қазақстан аумағындағы жауын–шашынның таралуы..............17
Қорытынды................................................................................................20
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..........................................................21
Ұсыныстар
Кіріспе
Қазақстанның климаты шұғыл континентті келеді, оның солтүстік аймағының қысы суық, жазы қоңыржай, ал оңтүстігінде қыс онша қатты болмайды, жазы ыстық, қуаңшыл. Бұл температураның тез ауысуынан, ауаның құрғақ болып, жауын-шашынның аз түсуінен байқалады. Жалпы климаттың қалыптасуына географиялық ендік, күн радиациясымен қатар атмосферада жүріп жататын күрделі процестер әсер етеді. Қазақстанның климатына Солтүстік Мұзды мұхит үстінде қалыптасатын арктикалық ауа массалары көктемнің соңғы, жаздың алғашқы айларында бау-бақшаға үсік әкеледі. Орта Азия үстінде қалыптасатын тропиктік ауа массасы жаз айларында Қазақстан жерінде температурасы жоғары өте құрғақ ауа райын қалыптастырады. Қазақстан климатына Азия антициклонының әсері мол. Қыс кезінде Орталық Азияда қалыптасатын антициклонының әсерінен ауаның жоғарыдан төмен қозғалуына байланысты бұлт азайып, жер беті суып, аязды ауа райы орнайды. Сондықтан Қазақстанда «Сібірдің қысы», «Азияның жазы» болады.
Жалпы Қазақстанда ең суық ай – қаңтар, ең жылы ай – шілде. Қаңтардағы орташа температура солтүстіктен оңтүстікке қарай – 190 С, оңтүстікте - 40 С. Қазақстандағы ең жылы кез – шілде айы. Шілдедегі орташа температура – солтүстікте +200 С, ал оңтүстікте +300 С-қа жоғарылайды. Температураның жылдық ауытқуы 800С -900С аралығында болады.
Қазақстанның аумағы түгелімен қоңыржай белдеуде жатыр. Сондықтан жылдың төрт мезгілі өз уақытында ауысып отырады.
І тарау. Климат түзуші факторлар
Климатты құрайтын құрамдас бөліктерінің режимі барлық 3 климат қалыптасушы процестердің бірлескен әрекетінің нәтижесі: Мысалы, жер шары бойынша жауын-шашын үлестірілуі ылғал айналымның тікелей нәтижесі. Жауын-шашын түсуі оның бір звеносы болып келеді. Демек, ол ылғал көздерінің орналасуына және ылғал айналымның басқа звеноларына буланудан ағыннан, конденсацияланған су буларының турбуленттік диффузиясына тәуелді. Бірақ жауын-шашын режиміне жылу айналым процестерде пайда болатын төсеніш бетінің және атмосфераның жылу жағдайының ықпалы. Жылу жағдайына булану тәуелді. Ол бұлттың сулылығын анықтайды. Кез-келген метеорологиялық құбылыс қалыптасуда осы негізгі 3 процестің әрекетін байқаймыз. Қайсы процесс себепші, қайсысы соған нәтиже болатынын анықтау өте күрделі мәселе. Сондықтан процестерді ізбезділікпен қарастыруға мәжбүрміз.
Климат қалыптастырушы процестер жер бетінің белгілі бір географиялық жағдайында дамиды. Ендікке полюске құрлық және теңіз үсті жазық немесе таулы облыстар болуына байланысты климат қалыптастырушы процестер әртүрлі болады, яғни географиялық ерекшеліктерге ие. Хромовтың ұсынысы бойынша климаттың негізгі географиялық факторлары мынадай: георафиялық ендік, теңіз деңгейіне биіктігі, жер беті бойынша құрлық пен мұхиттың таралуы, құрлық бетінің орографиясы, мұхиттық ағыстар, өсімдік, қар және мұз жамылғысы. Сонымен қатар адамның іс-әрекеті ерекше орын алады.
Георафиялық ендікке климаттық элементтердің таралуы тәуелді, яғни жер бетіне түсетін күн жылуының мөлшеріне байланысты. Экваторға неғұрлым жақындаған сайын күн сәулесі түсу соғұрлым үлкен болады. Демек жер беті қызуы жоғары дәрежеде болады.
Теңіз деңгейінен биіктігі биіктеген сайын атмосфералық қысым төмендейді. Күн радиациясы мен эффективтік нұрлану көбейеді. Температура төмендегенде ауа ылғалдылығы азаяды, ал желдің бағыты мен жылдамдығы күрделі түрде өзгеріп отырады.
Жер беті бойынша құрлық пен мұхиттың таралуы. Осы факторларға байланысты теңіздік және контиенттік климат түрлерін ажыратады. Метеорологиялық көрсеткіштер таралымындағы зоналылық құрлыққа байланысты өзінің заңдарын бұзады. Құрлық үстіндегі атмосфераның әрекеттесу орталықтары мұхит үстіндегімен салыстырғанда үлкен айырмашылығы бар. Сондықтан циркуляция жүйесі күрделене түседі.
Құрлық бетінің орографиясы – таудағы климат жағдайына теңіз деңгейі биіктіктен басқа тау жоталарының биіктігі және бағытталуы беткейлерінің экспозициясы басым болатын желдердің болуы аңғарлардың ені мен беткейлерінің еңістігі т.с.с. факторлардың әсері бар. Тауларда ауа ағыстары тоқтап қалып, ал фронттар өзгеруі мүмкін. Жоталар арасында желдердің жылдамдығы өзгереді. Таулы аудандарда жергілікті желдер пайда болады. Беткейлерде температураның түрлі режимдері қалыптасады.
Мұхиттық ағыстар – мұхит ағыстары теңіз бетіндегі термикалық режимінде кескін айырмашылықтарын туғызады. Сонымен ауа температурасының таралуына және атмосфералық циркуляцияға әсер
етеді. Мұхит ағысының тұрақтылығының атмосфераға ықпалы климат қалыптастыру деңгейінде болады.
1.1. Қазақстаның климатын түзуші факторлар
Климаттың калыптасуына климат түзуші факторлар ыклал етеді. Казақстанның климаты оның географиялық орнына, күн радиациясына, атмосфера циркуляциясына байланысты қалыптасады.
Географиялық орнының әсері. Казақстан Республикасы Еуразия материгінің орталығында орналасқан. Дүниежүзілік мұхиттардан бірнеше мыңдаған шақырым қашықтықта жатыр. Аумағы ұлан байтақ жерді алып жатқан еліміздің климаты континентті. Биік таулардың республиканың оңтүстігі мен оңтүстік шығысында жатуы, ал солтүстігінде биік таулардын болмауынан арктикалық суық ауа оның ішкі аймақтарына еркін өтеді. Бүл да климаттың өзгеруін туғызады. Климаттың құрылуына географиялык ендіктің де әсері мол. Күн сәулесінің жер бетіне түсіретін жарығы, одан бөлінетін жылу мөлшері климатты қалыптастырудағы негізгі фактор болып саналады. Жылу мен жарық — ауа мен су қабатында өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігінде болып жататын барлық процестердің басты себепкері.
Казақстанның табиғат зоналары да географиялық ендік бойынша орналасқан. Республикамызда жылдың төрт мезгілі айқын көрінеді.
Күн радиациясы дегеніміз — күн сәулесінің жер бетіне түсіретін жарығы мен жылуы. Күн радиациясының жер бетіне таралуы географиялық ендікке байланысты. Олай болса, Қазақстан жеріндегі күн радиациясының мөлшері негізінен ендік аймақтық бойынша
таралады. Республика жерінің ұлан байтақтығына байланысты солтүстіктен оңтүстікке қарай жылдық радиацияның мөлшері 100-ден 160 ккал/см2-ге дейін артады. Республикамыздың таулы аудандарының беткейлеріндегі жиынтық радиацияның мөлшері бұлттылыққа байланысты өзгеріп отырады. Күн жарығы мен жылу жердің атмосфера қабатында шағылып тұтылады. Атмосферадағы су буы, шаң және бұлт күн радиациясын шашыратып таратады да, шашыранды радиация түзіледі. Шашыранды радиацияның жылдық және айлық мөлшері жергілікті жер ендіктеріне байланыссыз таралады. Шашыранды радиацияның жарық мөлшері Казақстанның оңтүстігінде 45,5 ккал/см2-ден солтүстік бөлігінде 48,8 ккал/см2 шамасына дейін өзгеріп отырады. Атмосферада бұлттылық артқан сайын күн көзінен таралатын радиацияның мөлшері азайып, шашыранды радиация көбейеді. Күннің жерге тура түсетін сәулесін тура радиация деп атайды. Жер бетіне келетін тура және шашыранды радиацияның екеуінің қосындысын жиынтық радиация деп атайды: РЖ = РТ + РШ, мұндағы Рж — жиынтық радиация; Рт — тура радиация; Рш — шашыранды радиация. Жиынтық радиацияның жер бетінен шағылғанын шағылған радиация, ал жер бетіне сіңіп кеткенін жұтылған радиация деп атайды. Жұтылған радиация топырақты, жердің өсімдік жамылғысы мен судың үстіңгі қабаттарын қоздырады.
Қар мен мұздықтар өсімдік пен құм, шөл жерлерге қарағанда күн радиациясын өзінен едәуір шағылыстырады.
Атмосфера циркуляциясы. Атмосфера циркуляциясы — жер бетіндегі климатты қалыптастырушы негізгі факторлардың бірі.
Жылдың суық кезінде Қазақстан климатына Азия антициклонының батыс тармағы күшті ықпал етеді. Қазақстан климатының
қалыптасуына негізінен арктикалық, қоңыржай, тропиктік ауа массалары әсер етеді.
Арктикалық ауа массасы республика жеріне Солтүстік Мұзды мұхиттан құрғақ, суық ауа әкеледі. Соның әсерінен көктем айында қар жауып, күзде жер беті тоңазиды. Сөйтіп шаруашылыққа көп зиянын тигізеді.
Қоңыржай ауа массасы. Атлант мұхиты жағалауынан баяу жететін бұл ауа массасы ылғалының көбін жолшыбай жоғалтқанмен республика батысына біршама жауын-шашын әкеледі. Қыста ауа температурасының көтеріліп, жазда төмендеуі осы қоңыржай ауа массасының келуіне байланысты.
Тропиктік ауа массасы. Орта Азия мен Иранның үстінде қалыптасатын бұл ауа массасы көбіне республикамыздың онтүстік аймағын қамтиды. Континентті тропиктік осы ауа массасының әсері Қазақстанның оңтүстік бөлігі ауасының температурасын көтереді. Бұл өз кезегінде жерді қүрғатып, шаңды үйіреді.
ІІ. Тарау. Қазақстан климатының динамикалық жағдайы
Қазақстан территориясы негізінен қоңыржай континеттік типіне жатады. Тек таулы аймақтарда ғана ылғалды климат типтері кездеседі. Континенттік климат типіне тән ерекшеліктер қазақстанда айқын байқалады. 1. Температураның амплитудалық айырмашылығы өте жоғары. 2. Ауасы құрғақ болып келеді. 3. Риспубликаның көпшілігі бөлігінде атмаспералық ылғалдылық өте аз. 4. Қыс айлары оңтүстікте қысқа болса, солтүстікте ұзақ және қатаң болады. 5. Жаз айларының ыстық болып келеді Қазақстаның географиялық орны мен ендіктері жағынан Жерорта теңіздікжәне өрт. Европалық климаттық типіне сай келеді. Бірақ басқа да көпеген факторларға басты климатымыз ерекше континентті бөлік. Қазақстанға қыста Сібірдің, қатаң суығы жазда. Орта Азияның ыстығы әсер етеді. Қазақстанға ылғал тек Атлант мұхитынан ғана келеді. Ал таулы белдеулерде климат басқаша қалыптасады. Климат құрушы факторлардың бірі ауа массаларының циркуляциясы. Қазақсан териториясында атмосфералық қысым біркелкі таралмаған. Әртүрлі климат құрушы факторларларға байланысты. Барометрлік жоғарғы қысымды алаң қазақстанның жазық саласы тауы бөлігі арқылы, өтеді. Осы белдеуден солтүстіктен және оңтүстікке қарай қысым біртіндеп төмендейді. Таулы аймақтарда атмосфералық қысым теңіз деңгейінен жоғары көтерілген сайын азая береді. Жыл бойы қысымның маусымдық өзгеруі жақсы байқалады. Қазақстан территориясында ауа массалары 2 топқа бөлінеді.
1. Қазақстан территориясында қалыптасқан жергілікті ауа массалары.
2. Қазақстанға сырттан келетін экс-территориялық ауа массалары.

Жергілікті ауа массалары бірнеше типке бөлінеді.
1. Полярлық континенттік Солтүстік Қазақстанда қалыптасатын Батыс Сібірлік ауа массасы.
2.Полярлық Фронттық континенттік. Тұран ауа массасы.
3.Тропиктік континенттік. Тұран ауа массасы.
4. Полярлық континенттік Шығыс Европада қалыптасатын Батыс Қазақстандық ауа массасы.
5. Таудағы муссон типтес ауа массалары.Мұндай ауа массалары биік таулы аймақтарда қалыптасады.
Экс – территориялық ауа массаларының типтері.
1. Континенттік арктикалық ауа массасы.
2. Грекландия және Баренц теңіздерінің теңіздік арктикалық ауа массасы.
3. Атлантиканың солтүстіктен келетін теңіздік полярлық ауа массасы.
4. Континенттік тропиктік Иран ауа массасы. Бұл ауа массалары көбінесе жаз айларында байқалады.
Циклондық жылы ауа массаларының өтуіне байланысты қалыптасады. Циклондар 3 бағытта таралады.
1.Солтүстік ендіктердің циклондары.
2.Орта ендіктердің циклондары.
3.Оңтүстік ендіктердің циклондары.
Антициклондардың пайда болуы салқын ауа массаларының өтуіне байланысты. Антициклондар бірнеше типке бөлінеді.
1. Орталық Қазақстанда қалыптасатын полярлық не арктикалық және оңтүстікте жылы тропиктік және полярлық ауа массалары.
2. Шығыс Қазақстанның жазықтық бөлігінде қалыптасатын ауа массалары.
3. Оңтүстік Қазақстанның жазықтық бөлігінде қалыптасатын ауа массалары.
Қазақстан климатының динамикалық жағдайының маусымдық режимі анық байқалады. Қыс айларында антициклон Қазақстанның солтүстік-шығысы жазықтық аймақтарының үстінде тұрақтанады. Мұнда оның ұзақтығы 10-20 күнге дейін жетеді. Қазақстанның солтүстік-шығысы және орталық бөлігінде антициклондар басым болып келеді. Арктикалық фронты 40-45 с. е аралығында өтеді. Фронттар солтүстікке қарағанда оңтүстікте жиі байқалады. Оңтүстік.........