Тарих | Қазақ еңбекшілеріне жерлерін қайтарып беру туралы заңдар

Мазмұны
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Қазақ еңбекшілеріне жерлерін қайтарып беру туралы заңдар
2. Қосшы одағының құрылуы
3. Жер су реформасының аяқталуы
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Лениндік ұлт саясатын жүзеге асыра отырып, орыс жұмысшы табы мен қазақ еңбекші шаруаларының одағын нығайтуда 20-жылдардың басындағы жер реформалары ерекше маңызды роль атқарды.
Өлкеде жердің біршама көптігіне қарамастан патша өкіметінің жерді жаппай әрі жөн-жосықсыз тартып алуы маусымдық жайылымдардың аумағын күрт тарылтты, жер пайдалану шекаралары ауысты, малды жая жүріп көшетін және суға жететін жолдар жабылып қалды, көшпелі аудандарда қазақ еңбекшілерінің үлкен-үлкен топтарының пайдаланып отырған шүйгін жайылымдары, ал отырықшы аудандарда — арықтар мен каналдар жүйелері бар суармалы жерлері тартылып алынды.
Жер мәселесіндегі отаршылдық саясаттың зардаптары патша өкіметінің Жетісу, Сібір және Орал қазақ әскерлеріне алып берген территорияларында ерекше ауыр болды. Жайылымдарды, шабындықтар мен егіс алқаптарын, қыстауларды пайдаланғаны үшін қазақ халқы көп аренда ақысын төледі, егін алқаптарында еңбек етіп, қазақ ұлықтарының малын бақты, астықтың недәуір белігін бөліп берді. Гурьев уезінің Еспол және Сімбірті болыста-рының қазақ еңбекшілері 1921 жылы ҚАССР Жер Халық Комиссариатына өтініш жолдап, онда Совет өкіметінің орнауы қарсаңында «бізде егіншілік пен пішен шабуға ғана емес, тіпті жайылым үшін де жарамсыз кілең сортаң жерлер қалды» деп жазды. Ертіс пен Жайық бойындағы, Жетісудағы басқа аудандарда да жағдай осындай болды.
Социалистік революция жеңгеннен кейін жағдай түбіршен өзгерді. Аренда ақысы мен жерді пайдаланғаны үшін еңбекпен өтеу заң жүзінде жойылды, қазақ халқы жерге право алды. Алайда азамат соғысы кезінде Қазақстан территориясының көптеген жерлерін ақ гвардияшылар мен интервенттер оккупациялап алғандықтан жерді пайдалануда теңсіздік іс жүзінде сол қалпында қалды. Азамат соғысы аяқталғаннан кейін кулактар мен қазақ ұлықтары байлармен сөз байласып, жерді пайдаланудағы барынша шиеленушілікті пайдаланып, аренда ақысын одан әрі ала беруге тырысты.
Қазақ еңбекшілеріне жерлерін қайтарып беру туралы заңдар.
Коммунистік партия мен Совет мемлекеті жер мәселесіндегі патша өкіметінің отаршылдық саясатының зардаптарын толық жою үшін шаралар қолданды. X съездің шешімдерінде былай делінді: жергілікті ұлт еңбекшілерінің күш-жігерін «жалпы кулактардан, әсіресе великорустық жыртқыш кулактардан азат болу жолындағы күресте жергілікті орыс халқының еңбекші бұқарасының күш-жігерімен біріктіру, олардың бар күш-жігерін жұмсап, өз иықтарына мінген отаршылар-кулактардан құтылуына көмектесу, сөйтіп оларды адамның өмір сүруіне қажетті жарамды жерлермен қамтамасыз ету керек болады». Қазақстанның I облыстық партия конференциясы (1921 жылғы июнь) өзінің шешімдерінде былай деп жазды: «Жерді өз бетімен тартып алуға қарсы батыл күрес жүргізе отырып... орыстар мен қырғыздар (қазақтар) экономикалық жағынан толық теңестірілсін».
1920 жылдың аяғында ҚАССР Орталық Атқару Комитеті жа-нынан жер комиссиясы құрылды. 1921 жылдың басында жарияланған Қазақ АССР-інде жерді пайдалану туралы уақытша ереже жерді национализациялау туралы лениндік декретті негізге ала отырып, бүкіл жерді мемлекеттік қор деп жариялады да, жерді ез бетімен алу, сатып алу және арендалау атаулыға тыйым салды ".
1921 жылы 2 февральда ҚАССР Орталық Атқару Комитеті қоныс аудару басқармасынан алынған, бірақ. 1917 жылдың февралына дейін ешкімнің иелігінде жоқ учаскелерді, сондай-ақ помещиктер мен капиталистердін, және еңбек нормасынан тыс кулактар заңсыз басып алған учаскелерді қазақ еңбекшілеріне қайтарып беру туралы декрет қабылдады. Қоныс аудару басқармасы алып қойған жерлерге қоныстанған жерсіз шаруалардың жер үлестеріне ие болу правосы сақталды.
1921 жылы 19 апрельде КАССР Орталық Атқару Комитеті патша үкіметінін. (Орал өзенінін. сол жақ жағалауы) және Сібір (Ертіс өзені бойындағы ондаған шақырым алқап) казак әскерлері меншігіне басып алған жерлерін қазақ еңбекшілеріне қайтарып беру туралы жаңа декрет шығарды. Декрет жарыққа шыққан кезде осы территориядағы барлық казак және шаруалар шаруашылықтарының осы аудандар үшін әдеттегі нормалар шегінде далалық жер үлестеріне правосы сақталды.
Қазақ еңбекші шаруалары бұл декреттерді зор қанағаттан-ғандықпен қарсы алды. Бірақ оларды жүзеге асыру оңай болмады. Іс жүзінде жер пайдалану туралы дәл мәліметтер, жер өлшейтін кадрлар және құралдар болмады. Егіннің шыкқанан қалуы мен жұт зардаптарына қарсы күрес, ашыққан халыққа көмек партия және совет активінің барлық күшін сарықты. Ұлтшылдық пиғылдағы элементтер жерді қайтарып беру туралы декреттердің мәнін бұрмалай отырып, орыс шаруаларын Қазақстаннан кешіруге тырысты, ал шовинистер декреттерді жүзеге асы-руға астыртын кедергі жасап, бұл декреттерді халықтан жақсарды.
Партия және совет ұйымдары орасан зор қиыншылықтарды жеңе отырып, Қазақ республикасы Орталық Атқару Комитетінің декреттерін іс жүзіне асыра бастады. Барлық жерде кіріптарлық аренда шарттары бұзылып, жер арендасы жөніндегі борыштар, ауқатты казактар мен кулактардың артықшылықтары мен жеңілдіктерінің қай-қайсысының да күші жойылды. Жер пайдаланудың шекаралары белгіленіп, топырақты зерттеу ісі жүргізілді, қазақ халқына іс жүзінде пайдаланылатын жерлер бекітіліп берілді.
Жергілікті Советтерге ауылдық қоғамдардың өздерін отырық-шылыққа көшіруді, егіс үшін жарамды учаскелер бөлуді өтінген ондаған етініштер түсе бастады. Байлардың қарсылығына қарамастан мыңдаған қазақ шаруашылықтары отырықшылыққа көшті. 1921 жылдың аяғына таман Семей уезінде ғана 7583 шаруашылық отырықшыланды. Отырықшыланғандарды үйлер салу үшін қажеттінің бәрімен, тұқымдық астықпен, ауыл шаруашылығы құралдарымен қамтамасыз ету шаралары белгіленді, гидротехникалык. іздестірулер мен қүдықтар құрылысы бас-талды.
1921 жылы жазда Оралдың сол жағалауының бөлігі межелеп бөлініп, қазақ халқы қолайлы жайылымдар алды. Мәселен, Еспол және Сімбірті болыстарының қазақтарына 24 680 десятина жер бөлініп берілді. 1922 жылы Орал губерниясының қазақ еңбекшілері барлығы 208 мыңнан астам десятина жер алды. Семей губерниясында әскер запасының жерлері қазақ халқының пайдалануына көшті, межелеп бөлуге 184 мың десятина жер әзірленді. Ақмола губерниясында Ертіс бойындағы он шақырымдық алқапқа 1922 жылдың июліне дейін 35 ірі қоныс аудару учаскесіне 350 қазақ шаруашылығы — бұрынғы арендаторлар мен бақташылар көшті. Көкшетау уезінде барлық бос жер қорын Совет қазақ еңбекшілеріне берді. Ертеден қазақ және орыс халқы тұрған Орал губерниясының Шежін және Сломихин болыстарында жер учаскелерін ортақ пайдалану белгіленді. Екі жақтың ерікті түрде келісімі бойынша мұнда 2610 қазақ шаруашылығы және 1121 казак шаруашылығы орналастырылды. Қазақ облыстық комитеті Ә. Жанкелдиннің басқаруымен Орал облысына қазак еңбекшілеріне жер бөлуді шапшавдату тапсырмасымен арнаулы комиссия жіберді.
Осымен бір мезгілде Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда жер-су реформасы жүргізілді. Бұл жерлерде партия және совет ұйымдарының шешуіне тура келген қиыншылықтар ерекше көп болды.
1916 жылғы көтерілісті аяусыз тұншықтыру ондаған мың қазақ шаруашылықтарының Шығыс Түркістанға қарай ауа көшуін туғызған еді. Совет өкіметі орнағаннан кейін босқындардың көпшілігі отанына қайтып оралып, жер алды. Совет мемлекеті олардың шаруашылық құрып орналасуына, тартып алынған мүліктерінің қайтарылуына, малмен, азық-түлікпен, киіммен қамтамасыз етілуіне бағытталған шаралар белгіледі. Алайда қайтып оралушылардың, сондай-ақ кедей қазақ халқының негізгі бұқарасының жағдайы өте ауыр болып қала берді. Жетісу казактарының ұлықтары, кулактар босқындарға жерін, талан-таражға түскен мал-мүліктерін қайтарып беруге, ежелгі мал айдайтын жолдарды қалпына келтіруге қалайда кедергі жасауға тырысты. Қазақ кедейлерінің көпшілігі байларға, куяактарға, ауқатты-казактарға тәуелді болды. "Кедейлер мен батйрақтардың шаруашылығын көтеру үшін ең алдымен оларды жермен қамтамасыз ету, жер және су правосында жергілікті орыс халқымен теңестіру, казактар мен кулактардың артықшылықтарын жою қажет болды.
Бұл жөнінде жергілікті жердегі жағдайды мұқият зерттеген ВЦИҚ пен РКП(б) Орталық Комитеті Түркістан бюросының Түркістан комиссиясы көп жұмыс істеді. Олардың ұсыныстары негізінде 1920 жылы 29 июньде РҚП(б) Орталық Комитеті Коммунистік партияның Түркістандағы міндеттері туралы В. И. Ленин мақұлдаған қаулы қабылдады. Орталық Қомитет жер мәселесіндегі патша өкіметінің отаршылдық саясатының зардаптарын ақырына дейін жоюды, қоғамдық қатынастарда патриархаттық-феодалдық мұраны біртіндеп аластауды талап етті; ол қоныс аудару басқармасы межелеп бөлген және кулактар еңбек нормасынан тыс басып алған жерлерді жергілікті халыққа қайтаруды, жері жоқтарды, бірінші кезекте босқындарды жермен қамтамасыз етуді, барлық кулак ұйымдарын жоюды және кулактарды совет құрылысына ықпал жасау мүмкіндігінен айыруды, ал Совет өкіметінің ең қаскүнем және белсенді жауларын Түркістаннан жер аударуды ұсынды.
1920 жылы сентябрь айында болып өткен Түркістан Компар-тиясының V съезі және Түркістан республикасы Советтерінің IX съезі Түркістанның бірқатар басқа да аудандарындағы сияқты, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда жер-су реформасын жүргізуді қажет деп тапты. Басты міндет, — бүл «Орта Азия еңбекшілеріне езудің капиталистік формасы мен құлаған Россия империалистерінің үстемдігі орнына байлар үстемдігінен аулақ болатын мұсылман еңбекшілер бұқарасының Россияның пролетариатымен және шаруаларьшен одағын нығайту мен ерістетуге мүмкіндік беру», — делінді Түркістан Компартиясы V съезінің шешімінде.
РҚП(б) Орталық Комитетінің тікелей кемегімен Жетісу мен Сырдария облыстарының партия және совет ұйымдары нығайтылды; оның ішінде Жетісуға осы уақытта жүзден астам коммунист жіберілді. Ауылдар мен селоларға уәкілдер, үгітшілер жіберіліп, жерге орналастыру жөніндегі комиссиялар құрылды. Түркістан Орталық Атқару Комитеті реформа жүргізу туралы нүсқаулар әзірледі, жергілікті жерлерде жайылымдар мен мал айдайтын жолдардың шекараларын белгілеу жөнінде жұмыстар жүргізілді.
20—31 январьда Әулиеатада (қазіргі Жамбыл) Түркістан қазақ және қырғыз кедейлерінің съезі болып өтті. Съезд еңбекшілерді жер-су реформасын жүргізуге белсене қатысуға шақырды және Қосшы одағын ұйымдастыру туралы шешім қабылдады. Бұл Түркістан республикасы еңбекшілерінің саяси өміріндегі ма-ңызды оқиға болды.
Қосшы одағының қалыптасуы. 1921 жылы февраль айында Жер-су реформасы Түркістанның көптеген аудандарында, оның ішінде Алматы, Қапал, Шымкент, Әулиеата уездерінде жүзеге аса бастады. Реформа ауылдың еңбекшілер бүқарасын дүр сілкінтіп, кедейлер мен........