Экономика | Кәсіпорынның инвестициялық қаржылары

Мазмұны

Кіріспе..............................................................................................................

1-бµлім. Салықтардың экономикалық маңызы.

1.1. Салыќтардыњ экономикалыќ мазм±ны.......................................................

1.2 Салық салу принциптері............................................ ..................................

1.3. Қазақстан Республикасының салық жүйесі . ............................................

2-бµлім Кәсіпорын табыстарына салық салуды ұйымдастыру.

2.1 Салық төлешілердің құқықтары мен міндеттері. ........................................

2.2 Кәсіпорынның салық төлемдерін талдау ...................................

2.3 Салық міндеттемесін орындау, салық кезеңдері ....................................


Ќорытынды:.............................................................................................................

Пайдаланѓан єдебиеттер........................................................................................

Ќосымшалар.......

1.1. Салыќтардыњ экономикалыќ мазм±ны

Салыќтар - тауарлы µндіріспен бірге ќоѓамынњ топќа бµлінуімен жєнен мемлекеттіњ пайда болуымен оѓан єскер, сот, ќызметкерлер ±стауѓа ќаражаттыњ ќажет болуынан пайда болды.
Салыќтыњ экономикалыќ мєні – шаруашылыќ субъектілерінен, азаматтардан ±лттыќ табыстыњ бір бµлігін алу жµніндегі µндірістік ќатынастардыњ бір бµлігі болып табылатындыѓында.
Салыќтыњ мєні мемлекет µз пайдасына жалпы ішкі µнімніњ (ЖІ¤) белгілі мµлшерін наќтылы жарна ретінде алып ќалады.
Салыќтар мемлекеттіњ µмір с‰руініњ негізі болып саналады. Мемлекетті ±стау ‰шін халыќтыњ аќшалай немесе натуралдыќ формада т±раќты т‰рде тµлейтін жарналары ќажет болады. Адамзаттыњ даму тарихында салыќтыњ нысандары мен єдістері мемлекеттіњ с±ранымдары мен ќажетттеріне ќарай бейімделіп, µзгерістерге ±шырап отырды. Салыќтар тауар – аќша ќатынастарынан тыс ќолданылады. Натуралды салыќтардыњ мµлшері мен т‰рі наќты жергілікті жаѓдайларѓа баѓынѓан. Мысалы, бір адамнан бір ќ±ндыз терісі немесе он п±т т±з жєне таѓы басќа алынѓан. Тауар аќша ќатынастарыныњ ныѓаюымен натуралды салыќтыњ ролі айтарлыќтай азайды. Дегенмен олар соњѓы уаќытќа дейін пайдаланылды (1953 жылѓа дейін ж‰н, ж±мыртќа, с‰т, май µткізген).
Егер екі мемлекет бір бір імен соѓыс ж‰ргізсе, жењген мемлекет жењілген мемлекеттіњ барлыќ байлыѓын тонап алады, болмаса белгілі бір мµлшерде салыќ салып отырѓан.
Салыќтарѓа экономикалыќ єдебиеттерде єрт‰рлі аныќтамамен т‰сініктеме берілген. Мєселен Салыќ кодексінде “Салыќтар – мемлекет бір жаќты тєртіппен зањ ж‰зінде белгіленген, белгілі бір мµлшерде ж‰ргізетін, ќайтарымсыз жєне µтеусіз сипатта болатын бюджетне тµленетін міндетті аќшалай жарналар” деп атап кµрсеткен.
Салыќ – зањды актілерге сєйкес салыќ тµлеушілермен ж‰зеге асырылатын бюджетне тµленетін міндетті тµлем.
Салыќ – белгілі бір объектілерден тµленетін тµлем.
Салыќ дегеніміз – белгілі бір мерзімде жєне белгілі бір кµлемде алынатын, зањ бойынша ќарастырылѓан міндетті тµлемдер.
Ќорыта айтќанда, барлыќ аныќтамалар бір негізде ќ±раушы ж‰йе екендігін байќауѓа болады.
Салыќты басќа да тµлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салыќ белгілі бір объектілерден (табыс, м‰лік, тауар, жер, кµлік, м±ра) тµленеді.
Салыќ элементтері – салыќ зањы регламенттелген салыќтыњ ќолданылу жаѓдайын аныќтайтын ќ±рамдас бµліктерініњ жиынтыѓы.
Салыќтыњ бірнеше элементтері бар, атап айтќанда:
• Салыќ субъектісі
• Салыќ объектісі
• Салыќ кµзі
• Салыќ мµлшері
• Салыќ жењілдіктері
• Салыќ ставкасы
• Салыќ кезењі
• Салыќты есептеу тєртібі
• Салыќ есептілігі
• Салыќ тµлеу тєртібі.
Салыќ субъектісі – зањды немесе жеке т±лѓаѓа яѓни салыќты тµлеушілерді айтамыз.
Салыќты тµлеушілер:
• Ќызметткерлер - µз ењбегімен матриалды жєне матриалды емес игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір т‰сім алатындар яѓни жеке т±лѓалар
• Шаруашылыќ субъектілер – капитал иелері, яѓни зањды т±лѓалар
Салыќ тµлеуші – салыќты жєне бюджетке тµленетін басќа да міндетті тµлемдерді тµлеуші болып табылатын т±лѓа.
Т±лѓа – жеке жєне зањды т±лѓа болып бµлінеді.
Жеке т±лѓа – ЌР –ныњ азаматы, шет мемлекеттіњ азаматы, азаматтыѓы жоќ адам.
Салыќ тасымалдаушылар – іс ж‰зінде салыќ ауыртпалыѓы т‰сетін жеке т±лѓалар, соњѓы салыќ тµлеушілер, яѓни мемлекет азаматтары.
Зањды т±лѓа – ЌР – ныњ немесе шет мемлекеттіњ зањдарына сєйкес азаматтыќ, оныњ ішінде шаруашылыќ ќ±ќыќтары мен міндеттері субъектісі ретінде єрекет ететін ±йым (шетелдік зањды т±лѓа) немесе кєсіпорын. Шет мемлекеттіњ зањдарына сєйкес ќ±рылѓан компания, ±йым немесе басќа да корпорациялыќ ќ±ралым. Зањды т±лѓаныњ µз балансы, елтањбасы, мµрі жєне банкіде есеп айрысу шот есебі болады.
Салыќ кодексініњ маќсаттары ‰шін олар ќ±рылѓан шет мемлекеттіњ зањды т±лѓасы мєртебесіне ие ме, жоќ па – оѓан ќарамастан дербес зањды т±лѓалар ретінде ќарастырылады.
Салыќтар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. µндіріп алу тєсілі немесе салыќ салу объектісі бойынша: тікелей жєне жанама салыќ;
2. тікелей салыќтар: наќты жєне дербес салыќтар;
3. объектініњ экономикалыќ белгілері бойынша: т±тынуѓа жєне табысќа салынатын салыќтар:
4. салыќ кµлемін аныќтау тєсілі бойынша: ‰йлесімді, ‰демелі, кемімелі салыќ;
5. салыќ сомасы т‰сетін бюджет дењгейіне немесе салыќты алатын жєне оѓан билік жасайтын органѓ,а ќарай: респеубликалыќ жєне жергілікті салыќ;
6. пайдалну ретіне ќарай: жалпы жєне маќсатты салыќт ар;
7. салыќтарды тµлеуге байланысты затай жєне аќшалай салыќтар;
8. салыќ сбуъектілеріне ќарай: звањды жєне жеке т±лѓалардыњ салыќтары
9. салыќтардыњ ќолданылу ќызметтеріне орай: жай жєне тµтенше салыќтар
10. салыќ есептеуі жєцне тµлеу субеъктісі бойынша: ќызметаќылы жєне ќызметиаќысыз салыќтар
11. салыќ базасыныњ пайда болуы жєне салыќтарды тµлеу кµзіне ќарай аќтивті жєіне пассивті салыќтар
12. салыќтарды салыќ тµлеушілердіњ арасында бµлуге байланысты: ‰лестірме жєне, санкциялыќ
13. салыќтардыњ тµленуіне ќарай т±раќты жєне бір жолѓы салыќтар.
¤ндіріп алу тєсілі немесе салыќтарды салу объектісі бойынша:
• тікелей салыќ
• жанама салыќ
Тікелей салыќ – тікелей табыс немес меншік иеленушілерден алынады. Оѓан жататындар: корпорациялыќ табыс салыѓы, жеке табыс салыѓы, жер ќойнауын пайдаланушылардыњ салыќтары, єлекуметтік салыќ, жер салыѓы жєне м‰лік салыѓы.
Жанама салыќ – тауар баѓасына ќосылады жєне тауар сатќанда т±тынушылардан µнідіріп алынады. Мєселен ќосылѓан ќ±н салыѓы, акциз салыѓы.
Жаанама салыќтардыњ ауыртпалыѓы тауарларды соњѓы т±тынушы - азаматтарѓа т‰седі. Жанама салыќтарда тµлеу кµзін мемлекеттердіњ µз тауар баѓасына дерективті тєртіппен ‰стеме бекіту жолымен ќалыптастырады. Жанама салыќтар тауарларт мен ќызметтердіњ баѓасы арќылы алынады. Олар тауар баѓасын арттырады. ¤йткені тауар баѓасына немесе ќызметке, тарифне ‰стеме т‰рінде ќосылады жєне сатып алушы тµлейді.
Салықтар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салық салу обьектісі бойынша: тікелей және жанама салық;
2. Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар;
3. Обьектінің экономикалық белгілері бойынша: тұтынуға және табысқа салынатын салықтар;
4. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша: үйлесімді, үдемелі және кемімелі салық;
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай: республикалық және жергілікті салық;
6. Пайдалану ретіне қарай: жалпы және мақсатты салықтар;
7. Салықтарды төлеуге байланысты: заттай және ақшалай салықтар;
8. Салық субьектілеріне қарай: заңды және жеке тұлғалардың салықтары;
9. Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай: жай және төтенше салықтар;
10. Салықты есептеу және төлеу субьектісі бойынша: қызметақылы және қызметақысыз салықтар;
11. Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай: активті және пассивті салық;
12. Салықтарды салық төлеушілердің арасында бөлуге байланысты: үлестірме және санды салықтар;
13. Салықтардың төленуіне қарай: тұрақты және біржолғы салықтар.
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу обьектісі бойынша:
a. тікелей салық;
b. жанама салық.
Тікелей салық – тікелей табыс немесе меншік иеленушілерден алынады. Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы.
Мәселен, жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс атқарады, табыс табады, мүлік алады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен: қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалығы тауарларды соңғы тұтынушы – азаматтарға түседi. Жанама салықтарда төлеу көзiн мемлекеттiң өзi тауар бағасына директивтi тәртiппен үстеме бекiту жолымен қалыптастырады. Жанама салықтар – тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын арттырады, өйткенi тауар бағасына немесе қызметке, тарифке үстеме түрiнде қосылады және сатып алушы төлейдi.
Жанама салықтар былайша бөлінеді:
• әмбебап жанама салықтар;
• жеке жанама салықтар;
• қазыналық монополия;
• кедендік баж.
1.Әмбебап жанама салықтар
Бұл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық тауарлардан (жұмыс, қызмет) алынады. Мәселен, айналым салығы, сатып алуға салынатын салық, сатуға салынатын салық және қосылған құнға салынатын салық.
Айналым салығы (әмбебеп акциз деп аталады) тауарларды өткізуді жүзеге асыратын ұйымдардан, жеке кәсіпкерлерден жалпы айналым құнынан пайыз түрінде алынады. Бұл бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германия және Франция мемлекеттерінде пайда болды, кейінірек әлемнің көптеген мемлекеттерінде, соның ішінде КСРО-да қолданылды.
Сатып алуға салынатын салық айналымға салынатын салықтың түрлері болып табылады. Көтерме сауда орындарына тауарды өткізу кезіндегі айналымға салық салынады. Бұл салық түрін Ресей, АҚШ-тың көптеген штаттары, Канада провинцияларының көпшілігі, Жапония елдерінде қолданылып келеді. Салық салу обьектісі – тауарды соңғы тұтынушыға өткізу бойынша айналым болып саналады.
Сатуға салынатын салық тауар бағасынан белгілі бір пайыз түрінде ставка бойынша жүзеге асады.
Қазіргі кезде кең көлемде әлемнің көптеген мемлекеттерінде, оның ішінде Еуропалық Экономикалық Одақтың барлық елдерінде және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы республикаларында қосылған құнға салынатын салық қолданылады. Бұл жөнінде арнайы тоқталамыз.
2. Жеке жанама салықтар
Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл салық акциз деп аталады. ХХ ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз салынып келді.
3. Қазыналық монополиялық салықтар
Мұнда тауарлардың басым бөлігін мемлекет өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың бағасын мемлекет бекітеді. Егер мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өткізуден түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады.
Тікелей және жанама салықтардың бірнеше ерекшеліктері бар:
• біріншіден, тікелей салық төлеушілер сияқты, жанама салықтарда заңды тұлғалар салық субьектісі ретінде салық төлеуші болып табылады. Бірақ, бұл жерде салық төлеуші болып тауарды (жұмыс, қызмет) сатушылар саналады. Тауарды тұтынушы мемлекетпен салықтық қарым-қатынаста және салық төлеуші ретінде ешқандай келісімге келмейді. Тауарды тұтынушы тауарды сатушымен келісімге келеді, бірақ бұл салықтық қатынастар болмаса да, тауар-ақша қатынастары болып саналады;
• екіншіден, жанама салықтарда төлем көзі ретінде – сатушының жалпы табысы, яғни өнімді өткізуден түскен түсім қарастырылады. Салық төлеушілер салықты өзінің меншікті қаражаттарынан (салық төлеушілердің меншігі ақша қаражаттарынан) төлейді.
Тікелей және жанама салықтардың салық салу обьектілеріне және басқа да белгілеріне байланысты бірнеше айырмашылықтары бар. Атап айтқанда:
• бірінші, салық обьектісі мен салық бұйымына байланысты. Жанама салықтар кезінде тауарды өткізумен байланысты болады. Мәселен, қосылған құн салығында салық обьектісі ретінде нақты өткізілген тауарлар, ал салық бұйымы - өткізуден түскен түсім немесе баламалы қосылған құн. Ал акциз салығында салық обьектісі ретінде – нақты өткізілген акцизделетін тауарлар, ал салық бұйымы - өткізілген акцизделетін тауарлардың құны немесе саны. Ал тікелей салықтар кезінде салық обьектісі ретінде – меншік құқықтары (шаруашылық иеліктері, ал салық бұйымы – ақша түріндегі мүліктер (жеке табыс салығы, әлеуметтік салық), болмаса заттар (жер учаскесі, мүліктер, көлік құралдары);
• екінші, салықты төлеу көздерінің қалыптасуына орай. Жанама салықтар кезінде төлем көзін мемлекет тауар бағаларына үстеме ретінде бекітеді. Сондықтан салық төлеушілер тауар өткізгені жөнінде төлемді алған кезде, сонымен қатар түсімнің құрамында төленуге тиіс салық сомасын да алады.
Ал тікелей салықтарда салықтың төлем көзін салық төлеушінің қатысуымен жасалады.
4. Кедендік баж
Бұл - мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы мемлекеттік шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды заттардан алынатын ақшалай төлемдері.
2. Нақты және дербес салықтар
Тікелей салықтар нақты және дербес салықтар болып бөлінеді.
Нақты салықтар деп (ағылшын сөзі, real - мүлік) – мүлікке салынатын салықты атаймыз.
Нақты салықтарда мүмкiндiктер сыртқы белгiлерiне қарап алынады, яғни салық салуда салық объектi назарға алынады.
Нақты салықтарға қатыстылар:
• мүлік салығы;
• көлік құралдары салығы;
• жер салығы.
Дербес салықтар (кейде жеке деп аталады) деп салық төлеушілердің табыстарына салынатын салықтарды атауға болады.
Дербес салықтарда тек табысы ғана емес, сонымен қатар салық төлеушiнiң қаржылық жағдайы да ескерiледi.
Қазақстан Республикасында дербес салықтарға жататындар:
• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• жер қойнауын пайдаланушылардағы үстеме пайда салығы;
• әлеуметтік салық.
Дербес салықтардың нақты салықтардан айырмашылығы салық төлеушілердің нақты төлем қабілеттігін көрсетеді, яғни салықты төлеудің көзі болып, олардың алған ақша қаражаттары болып саналады.
Сонымен қатар дербес салықтар салық төлеушілердің табыстылығын есептеуге де көмектеседі. Бірақ мұнда салық төлеушілердің салық салынатын обьектілерінен (жер учаскесі, құрылыс, көлік құралдары) алынатын табыстарының орта есебі есепке алынады.
Нақты салықтар мемлекет үшін тиімді болып саналады, яғни жеке салықтарға қарағанда төлемді өндіріп алу және бақылау оңайға соғады. Мәселен, тапқан табыстарды әр түрлі бухгалтерлік жымқырулар арқылы немесе қолма-қол ақша қаражаттарымен жасалған операцияларды есепке алмау жолымен (черная нала) жасыруға болады. Ал енді салық салынатын тұрғын үйді еш жерге жасыра да, тығып қояда алмайсың.
3. Сонымен бірге салықтарды объектiнiң экономикалық белгiлерi бойынша былайша бөлуге болады:
• тұтынуға салынатын салықтар;
• табысқа салынатын салықтар.
Тұтынуға салынатын салық – мұнда белгілі бір тауарларға (қызмет көрсету) салық салынады. Көптеген мемлекеттерде тұтыну салығы деп аталады.
Табысқа салынатын салық – салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан түскен ақша қаражаттарына салық салынады.
4. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша:
а) үйлесімді салық – табыс көлеміне қарамастан салық мөлшері өзгеріссіз қалады, яғни табыс қаншама өскенімен салық ставкасы сол күйінде қалады. Мысалы: корпорациялық табыс салығы 30% , қосылған құн салығы 15%.
ә) үдемелі салық – салық мөлшері табыстың өсуіне қарай өсіп отырады, мәселен жеке табыс салығын алуға болады 5-20%.
б) кемімелі салық – салық мөлшері табыс өскен сайын кеміп отырады. Мұндай салық түрі біздің елімізде қолданысқа енгізілген жоқ. Кейбір мемлекеттерде салық төлеуді ынталандыру мақсатында жиі қолданылады.
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай:
• жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
• жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Салықтарды аймақтық деңгейіне қарай және Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне орай республикалық және жергілікті деп бөлеміз.
Бұл негізінен төрт фактор арқылы анықталады:
• cалықты кім бекітеді (орталық және жергілікті орган);
• аталған салықтар қай органға жатқызылады және салық салудың .....