Экономика | Кәсіпкерлік және үй экономикасы

І «Кәсіпкерлік және үй экономикасының» тарауын оқытудың теориялық негізі

1.1 Кәсіпкерлік және үй экономикасының қалыптасу мен даму кезеңдері
Әлемдік экономикалық ойды ұғыну, зерттеу және жалпылау кәсіпкерліктің тектік түсінігінің мәні, сонымен қатар кәсіпкер мен кәсіпкерлік табыс түсініктерін дәлелдеуге мүмкіндік береді.Қазіргі жағдайдығы іс - әрекеті мен пайда болуын ескеріп, кәсіпкерлікті былайша түсіну қажет: .
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің тектілік түсінігінде өлшемдер мен мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ынтамен, жаңалықпен байланыстырлған, олардың негізгі мақсаты – кәсіпкерлік табысты алу. Кәсіпкерлікті, кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі қағидалардың бірдей дәрежеде щағын , орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты екендігі атап кету қажет, бірақ сонымен қатар, кәсіпкерліктің әрбір формасының өзіне тән ерекшелігінің болатынын ескереміз.
Нарықтың әр түрлі сфераларын жеңіп алу және әлемдік қауымдастықтың көптеген елдерде шағын кәсіпкерліктің өркендеуі, кәсіпкерліктің осы формасының ТМД республикаларында, соның ішінде Қазақстанда кең таралуын анықтады.Шағын кәсіпкерліктің өзіне тән ерекше белгілері мен артықшылықтарын зерттеп, шағын кәсіпкерліктің келесі түсінігін ұсындым: «Шағын кәсіпкерлік – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық экономикалық жауапкершілігіне, ынталы, инновациялық қызметіне негізделген, қаржы қорларының шектелген жағдайларында жұмыс істейтін, қауіптің және белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын, табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, өзін - өзі ұйымдастыру процесі.
Шағын кәсіпкерлік – бұл қаржы ресурстарының шектелген жағдайларында жұмыс істейтін, қауіпті және белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын, толық экономикалық жауапкершілікке негізделген, табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, шаруашылық жүргізуші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметі».
Берілген анықтама шағын кәсіпкерлік процесін толық көлемде сипаттайды, оның мәнін инновация ретінде анықтайды, кәсіпкерлік қызметіде қауіп және белгісіздік элементтерінің болуын білдіреді, өндіріс және басқару процесінде меншік иесінің рөлін анықтайды, және ең бастысы – кәсіпкерлік қызметтің ынталандырушысы болып алынатын табыс келеді.
Шағын кәсіпкерлік экономикасы дамыған елдерде экономиканың басым салаларының бірі – қоғамда болып жатқан барлық процестермен кешенді түрде дамуда.
Кәсіпкерлік тәуекел ету ұғымы өз дамуын ХVII ғасырдан басталды. Осы уақыттан бастап жұмысты орындау немесе белгілі бір бұйымды жеткізіп тұру үшін мемлекет пен шарт жасасқан адамдарды кәсіпкерлер деп атай бастады. Келісім шарттың құны неғұрлым алдын – ала келісілген болса, пайда мен шығынның мөлшері кәсіпкердің сәтті іскерліктерімен анықталыды.
Кәсіпкер деген терминді француз экономисі Р.Контольонның есімімен байланыстырады. Ол кәсіпкерліктің алғашқы концепцияларының бірін жете зерттеді. Ол 1755 жылы қайтыс болғаннан соң жарияланған “Сауда табиғаты туралы очеркі” деген еңбегінде алтындай ақшалай ағымның механизмдік теориясын жасай отырып арзанға ал да қымбатқа сат формуласын паш етті және осы формуланы жетекшілік ететін адамдарды кәсіпкер деп атады.
Елімізде болып жатқан болып жатқан қарым – қатынас Қазақстан жұртшылығына экономикалық бостандық алып келді. Экономикалық бостандық адамның жеке басының бостандығын толықтыра түседі және оған кәсіпкерлік қызметпен шұғылдануға мүмкіндік береді.
Кәсіпкерлік қызмет – тауар өндіру және қызмет көрсету түрлері бойынша табыс табу мақсатымен тәуекелге баратын адамның өзіндік іс - әрекеті мен қызметі. Іске кірісу – бұл қандайда бір қам жасауға кірісу, ойлағаныңды жүзеге асыру, белгілі іспен айналысу.
Кәсіпкерлік – азаматтар мен олардың бірлестіктерінің пайда немесе өзіндік табыс алуға бағытталған бастамашылық дербес қызмет.
Рыноктық экономика жағдағында жеке адамдардың табыс табу жолдары мынандай:
1) жалдама жұмысшы жалақысы;
2) бағалы қағаздар, жылжымайтын мүлік сатып, табыс табу;
3) бағалы қағаздар иегері ретінде табыс табу,
4) банк пайызы негізінде табыс табу.
Соның ішінде кәсіпкерлік қызметпен табыс табу ерекше орынды. Көбіне кәсіпкерлердің табысы өзінің бастамашылығына, шығармашылықты және іскерлік белсенділігіне, таланты мен қабілеттілігіне, сондай – ақ кәсіпкерлік қызметте тәуекелге бас тігуіне байланысты болады.
Кәсіпкерлік қызмет экономиканың шағын формасына жатады әрі ол ұжымда жүзеге асады. Кәсіпкерлік қызметті: кәсіпкер, кәсіпорын және тұтынушы жүзеге асырады.
Кәсіпорындарды өндірістік, коммерциялық және қаржылық деп бөледі. Өндірістік кәсіпорын материалдық және рухани құндылықтарды дайындайды. Коммерциялық кәсіпорын тауар түрлерін алып сатумен айналысады. Қаржы кәсіпкерлігінде алып – сатудағы зат – ақша болып табылады.
Өз жұмысын жүргізу үшін кәсіпкерге ерте ме, кеш пе жұмысшы жалдауға тура келеді. Осы сатыдан бастап кәсіпкер менеджер рөлін атқарады. Өз ісінің гүлденіп, жақсы жетістіктерге жету үшін команда жинайды. Ол адамдар келешекте кәсіпкердің негізгі көмекшілері болуы керек.
Жұмысты дұрыс жүргізуге көмектесетін бірінші маңызды кеңестер:
1.Бизнесмен клиентпен, серіктестерімен, жалдама жұмысшыларымен барлық уақытта сыпай болғаны жөн.
2.Бизнесмен ретінде саған қаратылып айтылған сөз жауапсыз қалмауы керек.Егер жауап қанағаттандырмайтын болса, онда оны өте сыпайы түрде жеткізу қажет.
3.Ұсақ – түйекке араласудың қажеті жоқ. Ұсақ – түйекті кәсіпкердің көмекшілері, командасы шешуі тиіс. Егер кәсіпкердің көмекшісі жұмысты өзінен нашар білсе, онда ондай көмекшінің қажеті жоқ.
4.Жұмыста ең негізгісі – анықтық және дәлдік.Егер кәсіпкер тапсырыс берушіге тапсырысты белгілі уақытта дайындауға уәде берсе, тапсырыс дәл сол уақытта немесе ертерек дайын болуы керек. Әйтпесе тапсырыс беруші сөзінде тұратын басқа бизнесменді тауып алады.
5.Кез келген жұмыстың жарнамасы – жұмыс сапасы.
6.Тек қана шыншыл серіктестермен істе болғанда ғана жұмыс жүреді.
Қызмет (лат. activos) - мақсатты түрде қоршаған ортаны түрлендіруге бағытталған адам үшін белсенділіктің спецификалық формасы.Кәсіпкер қызметінің мақсаты жеке адам мен қоғамның қажеттілігіне қарай анықталады.Қажеттілікке сүйеніп қызметті материялдық және рухани деп екіге бөледі.
Кәсіпкерлік қызмет – бұл мүліктерді пайдалану, тауарлады сату, сондай – ақ орындалған жұмыстан, жеке тұлғаға қызмет көрсетуден бастап жүйелі түрде табыс табуға бағытталған, тәуекелмен жүзеге асатын қызмет түрі.
Кәсіпкерлік қызметті жеке кәсіпкер ретінде тіркелген заңды тұлға жүзеге асырады.Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мақсатына қарай заңды тұлға коммерциялық және коммерциялық емес ұйым болып екіге бөлінеді.
Коммерциялық емес ұйым белгіленген мақсатқа жету үшін ғана кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырады.
Коммерциялық ұйым түрлері:Серіктес шаруашылық; Өндірістік кооператив; Мемлекеттік кәсіпорын; Қоғамдық шаруашылық.
Кәсіпкерлік қызмет типтері. Бұл жеке меншік формасына және шаруашылық әдісіне қарай кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру формасы болып табылады. Олар:
-Өндіріске немесе оны жалдауға жеке меншік қаражаты бар шағын бизнес;
-Біріккен кәсіпкерлік;
-Акционерлік капитал негізіндегі корпоративті кәсіпкерлік.
Кәсіпкерлік қабілеттілік – бұл кәсіпкердің капиталды дұрыс ұйымдастыруы, дер кезінде шешім қабылдай білу іскерлігі.
“Экономика” терминін Ежелгі Грекия философы Аристотель енгізді,оны гректің – эйкос “шаруашылық” және номос - “заң” деген сөзінен алынған.Сондықтан экономика грек тілінен аударғанда – “шаруашылық заң” деген мағына береді.
Қазіргі заман экономикасының негізі тұтыну тауарларын өндіру және қызмет көрсету саласын дамыту болып отыр.
Тұрмыстық тұтастық – отбасының маңызды белгісі. Қазіргі кезде күнделікті табыс әкелетін еңбекпен айналыспайтын отбасын кездестіру мүмкін емес.Жақсы тұруға деген ұмтылыс, адамдарды табыс әкелетін іс - әрекетпен, қызыметпен айналысуға алып келді. Сондықтан экономика,табыс, салық, құнды қағаздар деген ұғымдар қазіргі кезде күнделікті қолданылатын терминдерге айналды.
Қазіргі кезде біздің елімізде жұмысшылар мен қызметкерлердің табыс көзі – айлық жалақы. Соңғы жылдары рөлі жағынан өсіп келе жатқан табыс әкелетін еңбек түрлеріне: жеке шаруашылық, жалға алып жұмыс жасау, фермерлікпен айналысу, т.б. жатады.
Ауылдық және кейбір қалалық жердегі отбасылар үшін қосымша табыс көзі болып жеке шаруашылықтан, бақ үлескісінен, саяжайдан түскен табыс, т.б. жатады.
Отбасылық қаржының шығысына: ай сайынғы шығын (тамақ, пәтерақы, көлік, шаруашылық шығыны, мәдени фонд); балалар мен ересектердің күнделікті шығыны, денсаулықты жақсартуға, киімге, жиһазға, ремонтқа, т.б. жұмсалатын шығындар жатады.
Шығынды табыспен сәйкестендіру үшін және ол отбасы мүшелерін толық қанағаттандыру үшін қаржыны жоспарлы түрде жұмсау керек. Демек, үй шаруашылығын жүргізудің негізгі жолы – қаржыны үнемдеп жұмсай білу. Отбасындағы рухани үлесім, беріктік, жақсы тұрмыс кешу осыған байланысты. Отбасы мүшелері жалпы қаражат қайдан және қанша мәлшерде келетінінен, сондай – ақ қалай жұмсалатынынан хабардар болуы керек. Ақшаны сауатты бөлу, жұмсау, отбасының сәтті қалыптасуына көмектеседі. Кейбір отбасылар үй шаруашылығына арналған журнал ұстағанда міндетті санайды. Журналға кірісті және шығысты түгел белгілеп отырады.бұл ақша ресурсын, отбасы бюджетін дұрыс жасауға көмектеседі.
1.2 Кәсіпкерлік және үй экономикасының инновациялық дамуы мен құқықтық негізідері

ХХІ ғасыр жүз жылдық ғаламдық инновацияның өркендеу ғасырына айналатынын қазіргі әлем елдерінің тәжірибесі көрсетіп отыр.
Қазіргі кезде кәсіпкерлікті дамытудың әлсіз жақтары болып оны жетілдірудің нарықтық механизмдерінің инновациялық түрлерінің одан ары дамыту болып отыр.
Дамыған елдерде инновациялық (ноу – хау) өнімдер мен технологиялар ЖІӨ өсімінің 70 – 85 % беріп отыр. Инновациялық сфераның белгілі дәрежеде дамымай отыруы Қазақстанның 50 дамыған елдер қатарына қосылуға кедергі болуы мүмкін. Өйткені соңғы жылдары осы сферада Қазақстанның рейтингі 65 орыннан 75 орынға төмендеп отыр. Мұндай жағдайдан шығудың бірден – бір жолы кәсіпкерліктің түрлі инновациялық нарықтық құралдарын одан ары дамыту болып табылады.
Теориялық талдау негізінде инновацияның түсіндіруде екі көз қарастың қалыптасқанын анықталды:
1. Инновация жаңа идеялар мен үрдістер ретінде қарап оны қолдану арқылы өз қасиеттері бойынша ең сапалы өнімдер мен технологияны жасауға әкелетін қоғамдық – техникалық – экономикалық үрдіс ретінде қарастырған.
2. Инновацияны тұтыну тауарларының жаңа түрлерін, жаңа өндірістік және тасымал құралдарының нарықтар мен өнеркәсіптегі ұйымдастыру формаларын енгізу және қолдану мақсатындағы өзгерістер ретінде түсіндіріледі. Инновация – бұл тек жаңа енгізулер емес, бұл өндірістің жаңа қызметі. Оның негізі - өнім өндіру технологиясын өзгерту қажеттігі, ұйымдастырушылық, қаржылық, ғылыми зерттеу және басқа салаларды жаңалықтар енгізу болып табылады.
Әр түрлі сипаттамаларды қорыта келе, инновацияның өтімділігі жоғары жаңа өнім табу деген ұғым туады. Бұл тұрғыдан алғанда ашылған жаңалықтық барлығы инновацияға жатпайтынын айтқан жөн. Өйткені, ілгері міндеттерді атқаруға негізделген, яғни осыған дейін белгісіз болып келген табиғат құбылыстарын ашу сияқты жаңалықтар ешқандай материалдық игіліктерді тарту етпейтіндіктен де, ол ғылыми ізденістердің жемісі ретінде ғана есептеледі.
Экономикалық қатынастар жүйесінен инновацияның алатын орны орасан зор. Себебі инновациялық тәжірибе мен өндіріске қолданбастан бәсекеге қабілетті өнім алу мүмкін еместігін дамыған елдер ертерек түсініп, бар күшті осы салаға жұмсап келеді. Осыған байланысты нарықтық экономика кезеңіндегі бәсекелестік күресте инновация өнімінің өзіндік құнын азайту инвестициялық ағынын арттыру, өнім өндірушінің имиджін қалыптастыру және жаңа нарықтарды, оның ішінде сыртқы нарықтарды бағындырудағы аса тиімді таптырмас құралға айналуда деп зерттеулердің негізінде тұжырымдамалауға болады.
Инновацияның дамуына қозғаушы тетік – бірінші кезекте нарықтық бәсекелестік болып табылады. Нарық жағдайында өнім өндірушілер немесе қызмет көрсетушілер әрдайым өндірістік дағдарысты болдырмаудың жолы мен тарауын өткізетін жаңа нарықтық іздестірумен болады. Сондықтан инновацияны бірініші болып тиімді игерген кәсіпорындар өз бәсекелестіктері алдында басымдылыққа ие болады. Қазіргі кезде жаңа тауарлар түрлері өсіп, тұтынушы талғамы артып отырған уақытта, әсіресе шағын кәсіпорындардың икемділік қабілеттерін күшейту аса тиімді саналады. Әлемдік тәжірибе бойынша мұндай шағын шабақтар қайраңдап қалып қоймаулары үшін түрлі салалардағы жаңа өнімдер мен жаңа технологияларды шығару басымдық негіздегі сұрақтардың деңгейінде жүреді.
Қазіргі уақытта біздің елімізде бәсекеге қабілетті өнімдерді өндіруге негізделген жаңа ақпараттық технологияларды игеру, республикамыздың индустрия және ғылыми техникадағы әлеуетін дамыту басты стратегиялық міндеттердің бірі болып отыр. Соған сәйкес 2003 жылы республикамыздың индустриялық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданды. Стратегияның мақсаты шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін экономика салаларын әр тараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарды сервистік – технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау қарастырылған.
ҚР- ның инновациялық қызметті қаржыландырудың көздері ретінде кәсіпорындардың өз қаржысы, республикалық және жергілікті бюджет қаражаттары, инновациялық қорлар қаражаты, мемлекеттік гранттар және заңға қайшы емесе қаржыландырудың басқа да түрлері жатады. Қаржыландыру инфрақұрылымы ретінде даму институттары, венчурлық қорлар, кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлер, екінші деңгейлі банктер және т.б. жатады.
Кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін дамытуда лизингтің маңызы зор. Өйткені кез келген инновациялық кәсіпорын ашу үшін алдымен кәсіпорынға толық технологиялық цикылды қамтамасыз ететін құрал -жабдықтар қажет. Ал жаңа технологиялар қымбат тұрады, және оны кез келген кәсіпкер сатып ала алмайды.
Қазақстанның ғылыми – техникалық саясаты инновациялық үдерісті белсендіру, жаңа технологиялық құрылыстар енгізу, өндіріс өнеркәсібінде жаңа шеберлерді игеруге, ұлттық ғылыми – техникалық әлеуметтің дамуына, ғылым және өндіріс арасындағы алшақтықты еңсертуге, инновациялық қызметті ынталандыруға, технологиялардың нақты трансфертын қамтамассыз етуге және халықаралық стандарттарды енгізуге бағытталған. Қазақстан кәсіпорындарының инновациялық белсенділігін дамыту негізі ретінде республикалық ғылыми – техникалық әлеуеті болып табылады.
Кәсіпкерліктің құқықтық негіздері: Кәсіпкерлік дегеніміз – қолданылып жүрген заңдар шеңберінде іс – қимыл жасайтын бастамалық, шаруашылық немесе басқа да қызмет, ол осындай қызметке қатысушылардың бәрі үшін өзара тиімді нәтижелер мен табыс алу мақсатымен меншікті қарызға алынған және басқа мүліктер қаражат есебінен ұйымдастырылады.
Кәсіпкер – иелігіндегі мүлікті т.б. заңды негізде пайдалану жөнінде өз бастамасымен шешімдер қабылдауға және кез келген іс – қимылдарды жүзеге асыруға құқылы заңды ұйым немес жеке азаматқа айтылады.
Кәсіпкерлік – шаруашылық қатынастарды реттеуші құқық нормалардың жиынтығы кәсіпкерлік құқық делінеді.
ҚР Азаматтық кодексінің 10 бабында көрсетілгендей – кәсіпкерлк меншік түріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға сұранымды қанағаттандыру арқылы пайда немесе жеке табыс табуға бағытталған, жеке меншікке не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады.
Мемлекет кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік қызметтің кейбір ерекшеліктеріне тоқталайық:
1. Кәсіпкерлік – бұл еркін өз бетінше іс әрекет.Кәсіпкер өз қызметін өз қалауы бойынша ұйымдастыра алады.Оны басқаруға жергілікті т.б. ұйымдар араласпайды, бірақ мемлекет тарапынан жалпы реттеліп, жөнге салынып отырады. Мемлекет кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз етеді(АҚ 10 бап).
2. Кәсіпкерлік қызметі – тәуекелділік, қауіп – қатерге де байланысты.
3. Кәсіпкерлік іс - әрекет - әрдайым пайда, табыс табуға бағытталған әрекет, яғни кәсіпкерлік, қызметтік белгілі дәрежеде табысқа жетуге, пайда табуға бағдар ұстауы қажетті нарықтық құрылым орнатумен байланысты.
4. Кәсіпкерлік қызмет – шартты түрде мемлекеттік тіркеуден өтуі қажет. Тіркеусіз кәсіпкерлік пен айналысуға мемлекет тиым салады.Түскен табыстар мұндай жағдайда пайдасына өткізілді.
5. Кәсіпкерлік меншіктің әртүрде, әр қилы формада болуын қалайды. Осының нәтижесінде көп субъектілі нақты экономикалық қатынастар орын алды.
Кәсіпкерлік құқығы төмендегі принциптер негізінде құрылады:
• кәсіпкерлік қызметті еркіндігі;
• әртүрлі меншік формаларының құқық теңдігі;
• бәсеке еркіндігі және монополистер қызметтерінің шектелуі......