Экология | Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға экологиялық білім және тәрбие беру

Мазмұны
Кіріспе............................................................................................
І.Бөлім Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға экологиялық білім және тәрбие беру
1.1 Экологиялық білім мазмұны және тәрбие берудің принциптері мен міндеттері.................................
1.2 Кала жағдайында экололгиялық біліммен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар...................................................
1.3 Қоршаған табиғи ортаны зерттеу қорғауға қажетті іскерліктер және дағдылар........................................................................................
1.4 Мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беру............................................................................
1.5 Шет елдердегі экологиялық білім беру...................................................
1.6 ТМД елдеріндегі экологиялық тәрбие беру............................................
1.61 Ресейдегі экологиялықбілім беру.....................................................
1.6.2 Өбекстан Республикасындағы экологиялық білім мен тәрбие беру................................................................................................
1.6.3 Қазақстан Республикасындағы экологиялық білім мен тәрбие беру................................................................................................
Қорытынды....................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер....................................
КІРІСПЕ
XXI ғасырға адамзат экологиялық қауіппен еніп отыр, яғни планетаның өмір сүруінің езіне қауіп теніп отыр. Сондықтан жастарда экологиялық мәдениетті қалыптастыру өте маңызды, осы жастардың алдына болашақ әлемнің экологиялық қауіпсіздігінің негізін қалау мәселесі қойылып отыр.
Қазір экологиялық білім мен тәрбие беру приоритетті маңызға ие болып отыр. Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие берудің біртүтас ұлттық жүйесі жасалуда.
Қазақ ССР-нің қоршаған ортаны қорғау туралы задына (12 белім, 63-65 бап), "Табиғи және техногенді төтенше жағдайлар туралы" заңына, "Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясына", "ҚР жоғары білім беру туралы" заңдарына (3 бап) негізделе отырып экологиялық білім мен тәрбие бсруді дамытудың ұлттық стратегиясы жасалды /1,2, 3/.
Қазір Қазақстан Рсспубликасының экологиялық саясаты мсн экологиялық дамуындағы негізгі құжаттар - "Тұрақты даму үшін қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық жұмыс жоспары", "XI ғасырдың ұлттық күн тәртібі" және т.б. әзірленді.
Экологиялық дағдарыстың негізгі себебі тек тиімсіз технолопіялар, табиғат қорғау қызметінің және заңдарының жеткіліксіздігі ғана емес сонымен қатар адамдардың мәдениетінің төмендеуінде болып табылады.
Экологиялық мәдениет дегеніміз - бұл экологиялық білімділік, табиғатқа саналы көзқарас және Лабиғатты пайдалануға іс жүзінде
Экологиялық тәрбие үш жақты міндет түрінде қарастырылуы тиіс:
1) Адамның табиғатпен қарым-қатынасын анықтау;
2) Қазіргі және болашақ ұрпақ алдында табиғаттың сақталуы үшін азаматтық жауапкершілік сезімін қалыптастыру;
3) Табиғат ресурстарын тиімді пандалану мәселелерін дұрыс шешуге
үйрету.
Экологиялық тәрбие беру жаңа адамды тәрбиелеудің бөлінбес құрам бөлігі болуы қажет. Халыққа экологиялық білім беру орталықтары ретінде мәдениет орындары, кітапханалар, ботаникалық бақтар, зообақтар, ерекше қорғауға алынған территорияларды тиімді пайдаланудың комплексті іс-шараларын жасау қажеттілігі туып отыр.
Экологнялық білім берудің базалық білім берудің бөлінбес бөлігі екендігін түсіну қажет. Экологиялық білім беру процесі адамның бүкіл өмірі барысында, мектепте және одан тыс барлық азаматтарға білім оерудің барлық түрлері мен деңгейлерінде жүзеге асырылуы тиіс.
Мына сызба бойынша нақты координацияны жүзеге асыру керек: отбасы - бала бақша - мектеп - жоғары білім беру - мамандарды қайта дайындау - халыққа жаппай экологиялық білім беру.
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін жасаудың мақсаты -экологиялық білімдсрдің біртүтастығы, табиғатқа оң эмоционалды -бағалылық қатынас жонс қоршаған табиғи ортадағы нақты қызмсттің нсгізіндс эколоғпялық модсниетті калыптастыру болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы үдіксіз білім бсру жүйесіне жаңа экологиялық ойлауды, емір сүрудің жаңа стилін қалыптастырудың негізінде қарап, әлеуметтік және зкологиялық тұрақты даму, сондай-ақ түбегейлі жаңа технологиялық саясатты қалыптастырудың негізі ретінде қоғамның интеллектуалды потеншіалын арттыру құралы ретінде қарау қажет/4/.
Қазақастан Республикасының презйденті Н.Ә. Назарбаев өзінің "Қазақстан - 2030" жолдауынді/ халықтың денсаулығын көтеру стратегиясын міндетті түрде - таза (сау) қоршаған табиғи ортамен байланыстырады. Үлттың болашағы болып табылатын спортпен айналасатын, есірткі заттар, ішімдік, темекі өнімдерін пайдаланбайтын, салауатты өмір сүруді жақтайтын және сау табиғи ортада емір сүретін жас ұрпаққа үміт артады.Сондықтан, ең көп халықты қамтитын білім беру сатысы -жалпы білім беретін мектептің міндеті-дүниедө қауіпсіз және бақытты өмір сүріп , жержегі барлық тіршілік түрлері үшін жауапты физикалық және адамгершілік тұрғысынан сау адамды, Респуьликаның , планетаның толық қанды азаматын тәрбиелеу болып табылады. Аталған проблемаларға байланысты біз дипломдық жұмыс тақырыбын темендегіше таңдадық:
Мектепте оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру.
Жұмыстың мақсаты: Мектеп оқушыларын экологиялық мәдениетін қалыптастырушы фактор ретінде кала жағдайындағы экологиялық біліммен тәрбие мазмүнына сараптама жасау.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қала мектептеріндегі экологиялық біліммен тәрбие мазмүны.
Зерттеу пәні: Қала мектептеріндегі экологиялық біліммен тәрбие
процесі. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қойылады:
1. Кала жағдайында экологиялық біліммен тәрбие беруге әсер ететін факторларды анықтау.
2. Шет және Т:М:Д: елдеріндегі экологиялық біліммен тәрбие беру ерекшеліктерімен танысу.
3. 3. Шымкент каласындағы кейбір мектептердегі экологиялық біліммен тәрбие бөрудің жағдайын анқтау.
4. 4. Шымкент қаласындағы неформальді экологиялық білім мен тәрбие берудің жағдайына сараптама жасау.
5. 5. Мектеп оқушыларының экологиялық білімдерінің деңгейін анықтау.
6. Экологиялық біліммен тәрбие беру мазмүнын оқу-тәрбиө процесінде жүзеге асрудың кейбір жолдарын қарАстырУ.
I БӨЛІМ. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ МАЗМҰНЫ
1.1. Экологиялық білім мен тәрбие берудің принциптері мен міндеттері.
Қазіргі кезеңдегі қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасындағы қайшылықтар мектеп пен педагогиканың алдына бірқатар жаңа міндеттерді қойып отыр. Оларды шешу қазір мектепте оқып жүрген үрпаққа, табиғатқа деген теріс әсерлерді жоюға және болашақта бұл қатынасты тиімді ортаға бүруда нақты талап бере алады.
Классикалық педагогикада табиғат туралы ғылымп білімдердің мазмүны, оларды ашу әдістері, табиғатты тану процесінде көзқарасты қалыптастыру, мектеп оқушысын табиғаттың әсерімен адамгершілік-эстетикалық дамыту, баланың табиғатпен өзара қарым-қатынасының оған білім беру жүйссіндегі орны мен маңызы туралы қағидалар тұжырымдалған. Табиғаттың әсерімсн балада гуманистік сезімдерді бекітудің псдагогикалық қүндылығын ұлы псдагогтар Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, Ф.А. Дпстерверг ерскше атап көрсетксн /5,6,7/.
Табпғатты және онымен қарым - қатынасты тек сөз жүзінде тар практицизм мен утилитаризм шеңберінде зерттеуге қарсы орыс ағартушылары: В.Г. Белинский. А.И. Герцен, Н.А. Добролюбов, Д.И. Писарев, Н.Г. Чернышевский қарсы болды. Олар мектепке табиғат туралы толыққанды білімдерді енгізуді талап етті. Олар аталған білімдердің жеке адамның адамгершілік моральдық қасиеттерінің қалыптасуына, баланың табиғаттағы мінез - қүлқын анықтайтынын атап көрсетті. Ұлы орыс педагогы К.Д. Ушинский баланың табиғатпен ара қатынасын кеңейтіп, табиғаттын. тәрбиелеушілік әсерінің педагогикада төмен бағаланып отырғанына таңданыс білдірді.
Қазіргі кезеңдегі экологиялық білім беру табиғат пен қоғамның біртүтастығы туралы, олардың тарихи өзара байланысы, адамныңтабиғатқа қатынасының әлеуметтік себептілігі туралы ілім әдістемесі негізінде құрылған.
Қоғам мен табиғаттың өзара әсерінің көпжақтылығы экологиялық білімнің комплекстілігін анықтайды. Жалпы әдістемелік және теорнялық қағидалар экологиялық білім берудің төмендегі принциптерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
1) Мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруға пәнаралық тұрғыдан қарау, эр пәннің жалпы экологиялық білім беру жүнесіндегі қызметін, пэнаралық байланыстарды анықтау мен оларды қамтамасыз етуді талап етеді. Экологиялық білім берудегі пэнаралық байланыстарды анықтау эр іүрлі
I оқу пэндерінде оқытылатын, экологиялық білімдердің эр түрлі деңгейлеріндегі қоғам мен табиғаттың өзара әсерінің тиімді әдістері мсн принциптерін, зандарын ашу әдістері мен олардың мазмүнының өзара үіілесімділігін қажст стеді. Сонымен қатар қандай да бір оқу понінің мазмүнына кірстін идеялар мен ұғымдардың даму логикасын, экологиялық идсялар мсн ұғымдарды тұжырымдау мсн тереңдетуге пайдалану керек.
2) Экологиялық материалды оқытудын. жүйелілігі мен үздіксіздігі. Қоршаған орта мәселелері бойынша білім берудің мақсаты мен
міндеттерін орындау мазмұн жүйесін, оқу-тәрбие процесінің әдістерімен ұйымдастыру түрлерін жасауды талап етеді. Осы тұрғыдан қарау оқушылардың экологиялық білімдерінде ақтаңдақтарды болдырмауға экологиялық өзара қарым-қатынастардың әр алуан түрлерінің белгілі бір уақыттың және кеңістік шекараларында бірқалыпты оқытуға, аталған байланыстардың биолргиялық жүйелердің әр түрлі деңгейлеріндегі динамикасын оқушыға көрсетуге мүмкіндік береді. Жүйелілік принципі экологиялық білім беруді алуан түрлі білім беру кәздері мен ақпараттық құралдардың үйлесімділігінің негізінде қүруды талап етеді.3) Қоршаған табиғи ортаны зерттеу мен сауықтыруға бағытталған оқушының әрекетіндегі интеллектуалды және сезімдік - қаржылық негіздердің бірлігі.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің бұл принципі табиғатпен тікелей қатынасты есепке ала отырып рационалды танымды көркемдік -образдық таныммен үйлестіруді талап етеді. Бұл принципті бағаламау не таза интеллектуализмге, не есепке негізделген практицизмге экелуі мүмкін.
Практикалық қызметтегі, раіди...оналдық пен эмоционалдықтың арасындағы байланыс динамикалық және көпжақты болып табылады. Егер иқушы тірі және өлі табиғаттағы объектілердің арасындағы заңды байланыстарды білсе, экологиялық жүйелердегі үйлесімділіктің әсемдігін сезіне білсе, онда оның әрекеті де табиғатты сақтау, оны бүзылудан қорғауға бағытталады.
4) Оқу процесінде экологиялық мәселелердің ғаламдық, ұлттық және өлкетану байланыстарының ашылуы.
Қазақстан Рсспубликасындағы экологиялық білім мен торбис беруді дамытудың ұлттық стратегиясында ортаны қорғауда жсргілікті (өлкетану), аймақтық, ұлттық және ғаламдық байланыстар мәселслерінің ашылып көрсетілуіне ерекше назар аударылған. Бұл дегеніміз, мысалы, белгілі бір жердегі адамның табиғатқа әсерінің нақты фактісі, оң және теріс болса да, осы әсердің нэтижелерін бағалау жалпы мемлекеттік тұрғыдан бірлікте қарастырылады. Нәтижеде оқушылардың көзқарасының жүйесінде қоршаған орта мәселелерінің мемлекеттік шекарасы болмайтындығы және ^андай-да бір әкімшілік территориялық бөлуге келмейтіндігі? себепті ғаламдық сипат алатыны туралы ұғым қалыптасады. Сондықтан қоршаған ортаның көптеген мәселелерін тек халықаралық бірлескен іс-әрекеттер жолымен ғана тиімді шешуге болады /4/.
Экологиялық білім беру принциптері мектептердің практикасында тәмендегі міндеттерді шешу жолымен жүзеге асырылады:1) Адамның табиғатқа әсерінің оның заңдарына сәйкестігін анықтайтын ілімдер, негізгі ұғымдар мен фактілер туралы білімдерді меңгеру;
2) Қоғам мен әрбір адамның материалдық және рухани күшінің көзі ретінде табиғаттың көпжақты оағалылығын түсіну;
3) Қоршаған ортаның жағдайын бағалаудағы қолданбалы білімдер мен практикалық іскерліктерді меңгеру. Оның жағдайын жақсартуда дұрыс шешімдер қабылдай білу. өзінің іс-әрекетінің мүмкін болатын салдарын болжау және еңбек кызметінде табиғатқа теріс әсерлерді болдырмау;
4) Табиғатпен қарым қатышкқа деген қажеттілікті дамыіу, дуниспі тануды адамгершілік - эстетикалық сезімдермен бірлікте қарастыруға талпыну;
5) Табиғатта өзін ұстау ережелсрін саналы түрде сақтау арқылы табиғатқа зпян кслтірмеу, ластамау не қоршаған ортаны бүзбау;
6) Қоршаған табиғп және өзгертілген ортаны сауықтыруға бағытталған іс-әрекстті активтсндіру, қазіргі заманғы табиғат қорғау идеяларын насихаттауға қатысу.
ҚР экологиялық білім мен тәрбис беруді дамытудың ұлттық стратегиясында тұжырымдалғак мақсат, прицип пен міндеттер оқушыларға білім мен тәрбие беру процесімен байланысты процестерді ұйымдастыру, формаларын, мазмұнын, әдістерін, құралдарын жасауда маңызды рөл атқарады /4/.
1.2. Экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар
Экологиялық білім берудің мазмұны оқушының қоршаған ортамен езара әсершің құрылымын қарастыруды талап етеді.
Бұл құрылымды сараптау "оқушы - табиғи орта" жүйесінің қызметінің төмендегі нүсқаларын біліп көрсетуге мүмкіндік береді:
1. Оқушы табиғи ортамен тікелей қарым-қатынаста болады. Экологиялық білімнің мазмұнын қалыптастыру тұрғысынан алғанда аталған бірлікті мына сызба-нұсқа түрінде көрсетуге болады (сызбанүсқаі).
Сызбанұсқа 1.
Берілген жағдайда экологнялық білім берудің мазмүнын қалыптастырушы факторлар:
1) Оқушы, оның қоғамдық өмірге қажетті жекс басыныц мінсздсмесі;
2) Табиға орта;
3) Қоғамдық қажсттілікті қамтамасыз стетін оқушы мен табиғаттың өзара қатынасының смпаты.
Окушының жекс басынын мінсздсмссін анықтауда, "оқушы -табиғи орта" жүиссіндсгі біржақты байланысқа назар аударамыз.
"Табиғи орта - оқушы байланысы немссе табиғи орта оқушыға не береді, табиғатты оқушы қалай пайдаланады. Бұл байданысты сипаттай келе, мынаны бөліп көрсетуге болады:
а) сауықтыру аспектісі - табиғатты өзінің денсаулығын жақсартуда пайдалану;
б) рухани аспектісі - табиғатты эстетикалық, интеллектуалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолдану;
в) материалдық аспект - саңырауқүлақтар, жеміс - жидектер
жинау, үй жануарларына азык дайындау және т.б.
Аталған экологиялық байланысты көрсететін оқушының жеке басының сапаларын табиғатты адамның материалдық интеллектуалдық
физнкалық дамуы, денсаулығын сақтау мен нығаиту мақсатында қолдануға дайындық ретінде сипаттауға болады.
"Оқушы- табиғи орта" банланысы немесе оқушының табиғп ортаға әсері қандай. Оқушының қоршаған ортаға қатысты іс- әрекеті:
а) нейтралды;
б) орта жағдайын жақсарту не сақтауға бағытталған;
в) орта жағдайын нашарлату түрінде болуы мүмкін.
Қоғамдық қажеттілік тұрғысынан аталған саладағы оқушының жеке басының мінездемесін - табиғи ортаны қорғау мен жақсарту,
табиғатты пайдалану ережелерін орындауға дайындық түрінде I I анықтауға болады/6/.
Бірақ қалада түру жағдайларының өзіне тон ерекшеліктері бар.
Салыстырмалы түрде кішкентаи территорияда көптсген адамдардың шоғырлануы, күшті ақпараттар ағыны және т.б. сң алдымен балаларда стрссстік жағдайлар туғызады.
Автотранспорттың санының артуы, Шымкснттегі өнсркосіп орындарының болуы, қала ортасының ластапуы мсн ауаныц газдануыиа экелсді. Аталған жоис басқа ластану факторлары қоршаған табиғп ортаны бүзып, қоршаған ортаға экологиялық қысым түсіреді.
Мұндай жағдайда дені сау ұрпақ өсіру мүмкін емес.
Шымкент қаласында окушылар арасында тыныс алу мүшелерінің ауруы ең жиі кездесетін аурулар түріне жатады (70% астам) әсіресе ОРЗ. ангина, ларингит, түмау, отит. аллергиялық аурулар. Аурулардың жалпы санының 20% астамын инфекциялық аурулар құрайды: дәрі-дәрмектерге аллергия, эксудативті диатез және т.б. Ең жиі кездесетіндер ветрянка (инфекциялық аурулардің 80%). Зэр - жыныс жүйесінін мүшелерінің ауруы 10% құрайды.
Сондықтан қала территориясындағы жалпы білім беретін мектептердің негізгі міндеті оқушыларды табиғатты қорғау қызметіне тарту, балаларға табиғатқа жауапкершілікпен қарауда қалыптастыру. Қала жағдайында демалыс бақтары мен дендробақты есептемегенде іс-жүзінде таза табиғи орта жоқ деуге болады. Сондықтан педагогикалық процессте экологиялық білім мен тәрбие беру мазмүнын анықтауда балалардың қала сыртына, табиғатқа жорықтары міндетті түрде жоспарлануы тиіс.
Шет елдерде балалардың, ата- аналарымен бірге эр аптада қала сыртына шығып демалуы жолға қойылған. Бұл табиғаттың күшті сауықтырушы фактор екендігін ескерсек олардың денсаулықтарын нығайтуына мүмкіндік береді.
2. Оқушы арқылы мұғалім табиғатпен өзара қарым- қатынаста болады. Өзара қатынастың бұл формасы маңызды болып табылады, себебі ол оқушының табпғатпен қарым- қатынасының кәсіптік аспсмісіһ көрсетеді. Өзара қарым- қатынастың осы формасының тпімділігін арттыру табиғи ортаның сапасын жақсарту мен оны сақтауға деген қоғамдық қажеттілікті жүзеге асыруға негізгі үлесті қосуы тиіс. Бұл жағдайда ондаған, жүздегсн болашақ табиғатты пайдаланушылар арқылы мұғалім табиғатпсн байланысқа түссді.
Бұл жүйс тек экологиялық кана емсс, псдагогнкалық болады. Білім беру мазмүны тұрғысынан карағанда бұл бірлікті төмендсгі 2 сызбанұсқа түрінде көруге болады:
Берілген жағдайда экологиялық білім мазмұнын қалыптастырушы факторлар мыналар:
1) мұғалім, оған қажетті жеке басының мінездемесі;
2) "оқушылар- табиғи орта" жүйетармағы;
3) "оқушылар- табиғи орта" жүйе тармағының қоғам қажеттіліктерін қамтамасыз ететін мұғаліммен өзара қатынасының сипаты.
Бұл жүйеде бізді "оқушылар - табнғи орта" жүйе тармағына мұғалімнің әсерін сипаттайтын байланыс қызықтырады. Берілген жағдайда мұғалімнің қызметі болашақ табнғатты пайдаланушыларда, табиғатпен экологиялық тұрғыдан дұрыс қарым - қатынастарға дайындықты қамтамасыз ететін сапаларды қалыптастыру. Мұндай сапаларды қалыптастыру - бұл экологиялық тәрбие беру процесі болып табылады/8/.
Тәрбиелеу процесі- екі жақты процесс, "(оқушылар- табиғи орта)-мұғалім' кері байлаңысы мұғалімде оқушылардық табиги ортамен өзара қарым- қатынасының сипаты, тәрбиеленушілердің жеке қаспеттері, ортаның сипаты туралы ақпараттың болуын қажет етеді. Аталған құрам бөліктер - оқушылардың жеке қасиеттері, табиғи ортаның сипаты, оқушылардың табиғатпен өзара қарым- қатынасының сипаты - білім беру мазімүнын қалыптастыруда назарға алынады. Бірақ олардыц барлығын экологиялық білім беру мазмүнына толық енгізе алманды. "Оқушылар - орта" бірлігі өте өзгсрмелі. Экологиялық жағдайлар өзгсруі, оқушылардың жеке қаспеттсрі де дамиды: оқушының табиғатпсн өзара әсерінің барлық мүмкін болатын жағдайларын алдын - ала білу мүмкін емес. Мұндай жағдайда мұғалім экологиялық тәрбие беру процесінде пайдалануға дайын танымға ие болуы тиіс.
Экологиялық білім мен тәрбие беруді жүзеге асыру үшін. мұғалімнің өзінін. табиғатпен қатынасы білікті болуы керек. Оқушынын табиғатпен ....