География | Іле Алатауының физикалық-географиялық жағдайы

Мазмұны
Кіріспе
1-тарау. Іле Алатауының физикалық-географиялық жағдайы
1.2. Таулы ауданның климат ерекшеліктері
1.3.Топырағы және тау өсімдіктері
2-тарау. Улы өсімдіктердің улылық қасиеттерінің ерекшеліктері.
2.2. Улы токсикалық заттардың негізі
3-тарау.Улы өсімдіктерге сипаттама
3:1.Улы өсімдіктердің қолданылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

1.1. Іле Алатауының физикалық географиялық жағдайы.

Біздің өлкемізде табиғи жағдайлары әр түрлі болып келетін орманды далалы, таулы шөлейтті, шөлді, және далалы тағы да басқа көптеген аймақтарға бөлуге болады. Республикамыздың географиялық ерекшелігі тау алды жазықтықтың таулы рельефтерімен жалғасуында. Сондықтан алғашқы зерттеушілер бұл үлкен ауданды Іле Алатау аймағы деп атады. Іле алатау жотасы,ол Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстігінде жатыр. Оның ұзындығы 380 км екі 30-40 км жетеді.(21,5). Іле Алатауы шығыста Чарын өзенінен батыста Чу өзеніне дейін созылады.(18.5) Іле Алатауы орталық бөлігінде Талғар тау түйінін түзеді. Н.Н.Палгованың зерттеуі бойынша талғар шыңы теңіз деңгейінен 4979 метр биік. Келесі Конститутция шыңы (4580 м), Ақтау (4760 м) ж.т.б.
Орта тауда орманды, шалғынды, далалы-шалғынды далалы белдеуді алып жатыр. Баурайларының жоғарғы жағында жартастар ірі тастар, шөгінділер кездеседі.

1.2. Таулы ауданының климаттық ерекшеліктері.

Іле Алатауының климаттық жағдайы айрықша әртүрлі. Ауа райының әртүрлі қалыптасуы,ылғал мөлшері, жауын-шашынның орташа мөлшері, атмосферадағы ауа ағымының шығуының әртүрлілігіне байланысты. Сонымен қатар, таудың өз желі түнде таудан төменге шатқалдар арқылы ал күндіз керісінше тауға қарай соғады. Желдің жылдамдығы әдетте 1,8-2,3 м/сек-на. Көктемгі уақытта ауа массасының айналымы солтүстік-батыстан басталып ылғал әкеледі. Теңіз деңгейінен 300м-р биіктікте жауын-шашын ылғалдылықты көбейтеді, кейін тау басына қар түрінде түседі. Май айындағы орташа жауын-шашын мөлшері көп, ал қақтарда өте аз болады. Жауын-шашынның ең көп түсетін жері 1500-2300 м-р аралығында. Қыркүйектен бастап, таудың орташа белдеулерінде қар жабыны пайда болады, ал тау алды жазықтықтарда қар жабыны қарашадан басталады. Атмосферадағы ылғалдылықтың түсу мөлшері биіктікке байланысты болады. Тау баурайларында климаты жазда ыстық құрғақ және орташа жылу, қары аз, жылдам құбылмалы келеді. Ол Орта Тау белдеулеріндегі климаты жазда орташа ыстық, жауын-шашыны көп, қысы жылы жұмсақ. Биік тау белдеулерінде жазы ылғалды салқын, қысы суық қатаң. Бұл аймақта мәңгі қар, мұзды және суық болады.

1.3. Топырағы және тау өсімдіктері

Іле Алатауында өсімдіктер әлемі әртүрлі және бай. Топырағы мен өсімдіктері және басқа ландшафт элементтері физ-географиялық заңдылықтарға бағынышты. Сондықтан олардың рельеф ярустары ауа райы белдеулерімен сәйкес келеді. Іле Алатауының топырағын 4 белдеуге бөледі.(20,б.128)
1.Азкорбанатты сұртопырақ (солтүстік) және ашық каштанды топырақ тегістікте және тау баурайында. Сұр топырақты гумус мөлшері аз 0,7-1,5 % таулы ашық каштанды топырақтар гумусты белдеу құрады, ол 35-40 см. Оның құрылымы түйіршікті – домалақ гумусының мөлшері 3,5-4,5 процент.
2.Таулы қара каштанды топырақ және таулы далалы қара топырақ төменгі аласа таулы белдеулі жерлерінде пайда болады да, каштанды топырақтың үстінде орналасады. Олар өте жақсы гумусты горизонт (60-70 см.) тұз еді де, түйіршікті – домалақ құрылымды болады да 6-10 % гумусты органикалық заттарға бай келеді.
3.Таулы сілтіленген қара шірік топырақ таулы – орманды, таулы қара-қошқыл орманды топырақ, шалғынды – орманды орта тауда болады. Таулы орманды (қара шірік) топырақтары шырша майқарағай ормандарында түзіледі. Олардың гумусы 4,6 % қайың – терек ормандары өсетін жерлерінде күлгін орман топырақтары пайда болады. (45, б 45)
4.Таулы - шалғынды субальпілі және альпілік топырақ жалпақ тауларда кездеседі.

2.Улы өсімдіктердің улылық қасиеттерінің ерекшеліктері.

Улы өсімдіктер деп, аз мөлшерде тамаққа пайдаланған кездің өзінде-ақ денсаулыққа зиян келтіре алатын өсімдіктерді айтамыз. Барлық улы өсімдіктерде улылықтың пайда болуы және удың жиналуы олардың географиялық орналасуына да байланысты болады. Мәселен алколоидты өсімдіктердің улылық мөлшері және улы қасиеттері солтүстіктен оңтүстікке қарай артатыны белгілі. Ал, улы өсімдіктердің өте көп кездесетін жерлері ол таулы аймақтар. (10, б 18) Алколоидтардың жиналу динамикасы таулы аймақтардың теңіз деңгейінен орналасуының жағдайына тығыз байланысты.
Улы өсімдіктерде улы заттардың жиналуы
- Күнсәулесінің түсу ұзақтығы және қарқындығы.
- Ауа райының тез өзгеруі.
- Ауа – райының қолайсыздығы.
Даму кезінде, өсмдіктердегі улы заттары олардың улылық қасиетттері тұрақты болмайды. Улы заттары олардың улылық қасиеттері және мөлшері өсімдіктерде белгілі бір өмір кезеңдерінде ғана көп болады. Көкнарда ең көп алколоидтар мөлшері пісіп жетілген басында емес сүтенген кезінде болады. Сол сияқты жас меңдуанадағы алколоидтар мөлшері пісіп жетілгеннен көп. Улы заттардың өсімдіктер мүшелерінде орналасуы мен таралуы әр түрлі. У – у қорғасынның тамырында меңдуананың жапырағында, меңдуананың жапырағында, ал, кәдімгі кенедәнде тұқымында улы заттар көп жиналады.
Кейде бір түрге жататын улы өсімдіктердің өзінде улы заттардың мөлшері әр түрлі және улылығының болмауы олардың табиғи өскен ортасына және өсу кезіндегі жағдайларына да байланысты болады. Өсімдік өсіп-даму кезінде денесінде (мүшелерінде), улардың (токсиндердің) жиналуы болады. Олар әр түрлі химиялық қосылыстар классына жатқызылады. Бұл заттарды – токсикология ғылымы зерттейді. Олар улы өсімдіктердің морфологиялық қасиетін, таралу ареалын, улыну жағдайын және клиникалық көрсеткішін, терапиясын (Гусынин, б 19). Өсімдіктер токсикологиясы, ветеринария және медицина ғылымдарымен тығыз байланысты улы өсімдіктердің улылығы (токсичность) олардағы химиялық улы қосылыстарына байланысты. Оларға жататындар алколоидтар, глюкозиттер, эфир майлары, органикалық қышқылдар және басқа да қосылыстар.

2.2.Улы токсикалық заттардың негізі.

Олколоидтар – түссіз кристаллды қосылыс, олар өсімдіктерде органикалық қышқыл тұздары түрінде кездеседі. (лимонда, алмада, шавелде, және басқаларда) Суда ерімейтін, дәмі ащы органикалық еріткіштерде өте жақсы ериді. (49- б 75) Дубильные вещества – Танины – жоғары молекулярлы полифенол. Олар көптеген өсімдіктерде кездеседі. Қосжарнақтыларда (бұршақ, раушангүлділерде) Гадролизді танин (галотаниндер және эддаготаниндер) екеуіде өсімдіктерде кездеседі. Дубильді заттар бактериоцитті қасиетімен белгілі. Камариндер – қышқылды гетероциклді қосылыс.

2.3.Улы өсімдіктерге сипаттама.

Жоңғар бәрпісі A conitum songorikum S
Сарғалдақтар тұқымдасы Ranunculaceae
Қазақша атауы: Бәрпі
Басқаша атауы: қасқыр тамыр, темір қалпақ
Көп жылдық өте улы өсімдік. «Аконит - Бәрпі» атауын Дмасприд берген, ол сөз Аконе қаласымен байланысты болған. Гераклдің 11 ерлігін жасаған жері осы. Геракл Аид құдайының құлы Кербер мен жекпе-жекпе шыққан. Ең соңында Кербердің үсті аппақ көбікке кенелді. Жерге төгілген көбік орнына кейін анотит аталған шөп өсіп шықты.
Әйгілі «Күресші» деп атаған жапырағының бір шағының Рим сарбазының дұлығасына ұқсастығы үшін алған.
Ежелгі аңыздарда Геката құдайының меншігі болып сналатын акониттің улылығы «анасы – у патшайымы», - дейтін оны ежелгілер. Оның уын кезінде жебелердің ұшына жағатын.
Непал қаласында жаудан қорғану үшін суды уландыратын.
Ежелгі Римде әдемі гүлі үшін үй өсімдігі үй бақшаларда өсіретін.
Атақты Ақсақ Темірдің аталы да осы шөптен болған дейді – бас киімін осы шөптің уымен жуып, кептіріп кигізген. (7 бет 26)
Бұл қатарға 300-ге жуық көпжылдық шөп түрлері кіреді. (35-28 бет)
Ботаникалық сипаттама. Ұзындығы 2 м. жететін алып өсімдік. Жапырақтары үлкен, бөлінген. Тамыры шынжыр сияқты жаңа және ескі тамыршалардан тұрады. Гүлдер үлкен, бір жерге топталған, көкшіл сия түсті. Жоғарғы жағы көк түсті тепкі тектес. Күлтесі қисық, үстінгі жағы мұрын жапқышы бар дұлығаға ұқсайды. (38, 28 бет)
Жемісі – үш жапырақты (кейде бір жапырақты). Гүлдейтін кезі – шілде -тамыз, тұқымы пісетін кезі – қыркүйек.
Өсімдік түгел улы, әсіресе тамыры. («жоңғар, есіккөл» тамыры) немесе «улы бал».
Химиялық құрамы: тамырында 1,5 % алколоид бар: аконитин, зонгорин, моноацетилзонгорин. Суда ерімейді, эфирде еруі қиын. Хлороформда ериді. Тамырында крахмал, органикалық қышқылдары бар.
Бәрпі. Aconitum, натрий енулікті көтеретін және мембраналарды тез тоқтатып токсин, сонымен қатар жүрек соғуын тоқтатып, дене жылулығын төмендетеді.
Уланудың белгілері: дене қышиды, әрбір жері шаншып, ауыз, асқазан ауырып, күйеді; дене біресе ысып, біресе суып тұрады, көз қарашығы үлкейіп, аяқ-қол дірілдейді. өкпеге ауа жетпей, адам өледі. (10, 192-194 бет) 0,003-004 г аконит адамды өлтіреді.
Қытайда оны ауыруды азайтуға қолданған. Тибет дәрігерлері оның улылығын біліп, қолдан бастап бұрын күрделі өңдейден өткізген.
Европада Бәрпінің 18 гр. Бастап қолданды.
Қазіргі кезде тамырын жүйке ауруын емдеуге, ревматизм т.б. ауруларға қолданады, антразитмикалық т.б. ауруларға қолданады. антрапазитмикалық Алланелин (37, 26-28 бет) препаратын дайындайды.
Улану кезіндегі алғашқы көмек. Ең алдымен асқазанды және іш құрылысын танинмен жуады. Құрамында белок көп сусын, қара шай береді, сонымен қатар көміртектес су, кастор майын, тері астына – кооренк, камфора атрогин жібереді.
Үлкен сүйелшөп – Chelidonvin majus 2
Көкнәр тұқымдас – Papaverace he
Қазақша атауы –
Басқаша атаулары – қарлығаш шөп, итсабын, сүйелдік, тазартқыш, сары сүттік.
Қазіргі кезде усарғалдақтың бір ғана түрі бар – үлкен, (ірі) усарғалдақ.
«Қарлығаш шөбі» атағы жайында Плиний бұлай деді: «Бұл шөп қарлығаш келгенде гүлдеп, кеткенде қурайды, оның атын хелидония дейді, хелидон – гректердегі қарлығаш аты». Осы атаумен 2000 жыл бойы белгілі болған. Тағы бір пайымдау бойынша (латын тілінен аударғанда) «аспан сыйлығы».
Орысша атаулары көбінесе шырынының түсіне байланысты ерекше түсті шырынға алхимиктер қызықты. Сары түс-алтын түстес деп пайымдады. Қазіргі ғалымдар бұл түстің шығу себебін құрамындағы қызғылт-сары түсті пигмент-каротин болғандығын дәлелдейді. Ал «ақшыл шөп» атауы Авиценкадан бастап грек дәрігерлері ХVIII ғ. дейін көз ауруларына көмектесетін қасиеттері үшін алды. Аңыз бойынша қарлығаш балапандарының көзін уларғалдақтың шырынымен емдейді екен. (22, 28 бет)
Ботаникалық суреттеу.
Көпжылдық шөптәріздес өсімдік, биіктігі 3090 см. Сабағы түзу, іші қуыс, бұтақты, сырты түк. Сарғалдақтың жапырақтары өте әдемі оюланған, жоғарғы жағы үлкендеу. (35,218 бет)
Жапырақтарын лиратәрізді – қауырсын тектес деп атайды (25, 150 бет).
Жапырақтарының ерекшелігі – екі түстілігі. Үстіңгі жағы – ашық жасыл түсті, төменгі - өкшіл балауызға ұқсайды.
Гүлдері алтын түстес диаметрі 1 см. Жетеді, 4 жапырақты ұзын гүлсабақта орналасады. (37, 171 бет). 3 – 8-ден жай шатыршада жинақталып, кішкентай гүлтекшелерде орналасасып, гүл тастағанда қалатын.
Гүлшедамынан ақырын ұрып жіберсең гүлжапырағы жоғары көтеріліп-өсімдіктің сезімталдығын білдіреді. Ылғалды ауа райы жағдайында гүлдері ашылмайды, өзін-өзі тозаңдандырады.
Гүлдерінің өмірі қысқа небәрі 2-ақ күн көктемгі күн сәулесіне шомылып сонан соң бұршаққынды қорапшаларға орынын береді. (ұзындығы 6 см, ені – 2-3 мм). Қорапшаның ішінде жылтыр қара алтынға ұқсас тұқым болады. Астынан үстіне екіге бөлініп ашылады. (6, 218 бет). әр тұқымында ақ түсті тараққа ұқсас қосымша болады. Құмырсқалар жақсы көретін дән: тек қана жеп қоймай, илеуіне тасып, жол-жөнекей жоғалтады да келесі жылы сол жерде осы өсімдік шығады. Тамыры көпбөлшектес, қысқа сырлы-қызғылт, біткен жері-сары. (37,172 бет). Гүлдейтін кезі – маусым-қыркүйек. Өсетін жері – Қазақстан, Іле Алатауы.
Дымқыл, нәрлі жерді жақсы көреді, сондықтан адамдар тұрақтайтын жерді мекендейді. Өсетін жері – көлеңкелі, баурай, алқап, шөгінді (43, 150 бет). Таулы жерде орманға көтеріледі. Көбіне топтасуы аз, тоғай болып жинақталу кездесуі. (22,392 бет)
Химиялық құрамы. Өсімдіктің бүкіл бойында алколоидтар бар: хелидопин, хелеритрин, берберин, коктизин, стилотин, сангвинарин т.б. Алколоидтан басқа сапонин, флавонид, аскорбин қышқылы, А және С витаминдері, органикалық қышқылдары – алма, лимон, янтарь. Сүттіген шырынының құрамында шайырлы заттар, майлар кездеседі. Тұқымында 68 % май бар. (13,173 бет)
Бәрпінің өзінің бактерицидтік, ауыруды азайтатын, тыныштандыратын, бұлығуға, қарсы қасиеттерімен танымал. Жаңадан алынған шырыны, сонымен қатар шөптің нәрі кейбір патогендік грибок уақ саңырауқұлақтарға қарсы қолданады. Халық медицинасында сүйел, терідегі дақтарға, қышымаға қарсы пайдаланады. (37, 172 бет)
Кейбір жерлерде усарғалдақты қатерлі ісікті емдеуге қолданған. 1869 ж. орыс дәрігері Денигенко усарғалдақтың сығындысымен қатерлі ісіктің емделгені туралы хабарлады.
А.П.Чехов, А.С.Суворовқа жазған хатында бұлай деген: «Қатерлі ісікке қарсы дәрі табылды. Денигенко міне бір жыл бойы усарғалдақтың шырынын сынап жатыр. Енді тек жақсы нәтижені оқысақ болды».
Өкінішке орай, усарғалдақтың препараттары ұзақ мерзімге шыдамады да, дәрігерлердің ықыласы болмай қалды. Қазіргі кезде усарғалдақ препараттары ісікті тоқтатады. Әсіресе терідегі және шырышты жердегі. 39, 252 бет)
Болгарияда усарғалдақ шырынының сүйелді кетіруге, Германия (Алманияда) – ауруды азайтатын, қабынуға қарсы, Польшада – тік ішек ауруына, Францияда – кіші дәрет айдатқыш, ішжұмсартқыш ретінде ......