Тарих | Абылайдын алғашқы суреті туралы ізденістер

Мазмұны

1. Абылай және Қазақ тарихы
2. Абылай сүйегіне жүргізілген антропологиялық зерттеулер
3. Абылайдын алғашқы суреті туралы ізденістер
Арыстан туған Абылай ханның қазақ тарихында, еліміздің тәуелсіздігі үшін күресте халқымызды өркениет әлеміне танытуда алар орны зор. Мұны нақтылау үшін алғашқы қадамдар жасалып, салиқалы ғылыми зерттеулер жүргізілуде. Абылай — белгілі бір тарихи кезеңнің кайраткері деген ұғымның шеңберінен шығып, үш ғасырдай қазақ халқының азаттық символына, бірлігі мен тірлігінің үранына, бостандық жолында желеп-жебеп жүретін аруағына айналған үлы түлға.
Соңғы уақытқа дейін Абылай жөніндегі зерттеулер көбінесе жазба деректерге негізделіп келген еді. Осыған орай, дерек кездерін кәбейте түсетін тарихи-археологиялық және антропологиялық зерттеулерді жүргізу кажет болды. Бұл бағытта жүргізілген кешенді жүмыстардың нәтижесінде мынадай ғылыми түжырымға келген. Қазіргі кездегі сәулет, археология, атеизм т. б. туралы әдебиеттерде айтылып жүрген: «Абылай хан қабірі Әзірет Сүлтан ғимараты ішінде қойылмаған, оның мүрдесі сыртта орналасқан» деген пікір жаңсақ, тарихи дерек-терге негізделмеген.
Қабір орны жөнінде нақты белгіленген байырғы және Кеңес өкіметіне дейінгі деректер Абылай мүрдесі Қожа Ахмет Йасауи кесенесі ішінде, «айна тас» деп аталатын құлпытас астында екені тайға таңба басқандай дәлелденді және бұл қүлпытас пен оның астындағы шикі кесектермен қоршалған қабір арасында ешқандай байланыстың да жоқ екендігі де ғылыми шешімін тапты.
Осы күлпытастың астында бірінші кабатта орналасқан шикі кесекпен қоршалған жеке қабірдегі адам сүйегінің морфологиялық анықтамалары мен жазба деректерде Абылайдың дене бітімі туралы айтылған сипаттамалары (жасының қартаң тартуы, дене қимылының ширақтығы, орта бойлы болғаны, тістерінің түсіп қалуы, санынан жаралы болуы т. б.) бір-бірімен дәлме-дәл келетіні анықталды.
Монолит-блокпен алынған үстіңгі мәйіттегі шикі кесекпен қоршалған адам сүйегінің барлық анатомиялық- морфологиялық анықтамалары мен тарихи деректердің өзара сәйкестіктері сондай, оның барлығы кездейсоқ басқа бір адамдікі болу мүмкіншілігі бұл күнде ешбір ғылыми дәлелін
таба алмайды. Ұқсастықтардың барлығына сәйкестендіріп анатомиялық-топографиялық және патологиялық ерекшеліктерді қолдан жасау жүмыстары мен оның бәрін бас пен қаңқа сүйектердің жасына, жынысына, фенобейнесіне, бойына, салмағына орай жасанды түрде сәйкестендіру, тіпті бүгінгі дүние жүзіндегі ешкдндай медико-биологиялық, ғылыми эксперименталдық лаборатория бойынша қолдан келер іс емес екені баршаға аян. Сондықтан зерттелген монолит-блоктағы шикі кесекпен қоршалған мәйіттегі адам сүйегі тек қана Абылай хандікі екендігіне ешқандай күмән жоқ, нақты фактілер бойынша дәлелін тапқан ақиқат шындық. Сөйтіп екі жүз жыл бойы беймәлім жатқан Абылай мәйітінің мүрдесі анықталып, оның растығына бүгінгі үрпактың көзі жетті.
Антропологиялық қайта калпына келтіру жұмыстары бойынша, Абылайдың бас сүйегі негізінде алғаш рет жасалған фенобейненің мүсіні, онын 70 жас И- Гамасындағы бет-пішіні мүсіншінің қиялынан мейлінше аулақ, табиғи қалпына сәйкес сақал-мұрт формасынан басқасы жасалды.
Осы уақытқа дейін кеңтараған Абылай «суреті» алғаш рет 1943 жылы Германияда пайда болғаны және оны кәсіби маманданбаған суретші, әрі ақын-жазушы Мәжит Айтбаев салғаны анықталды.
Абылайдың бетпішінін типологиялық әдіспен сипаттағанда, оның фенобейнесі аралас тураноид расасының казақстандық нүсқасына жатады. Сонымен қатар оның жеке басындағы морфологиялық ерекшеліктердің біріне мандай ені кең, мүрын құрылысы үлкен, бет жалпақтығы қазақ краниологиялык серияларының ауытқу шеңберінен альіп қарағанда, біраз кушықтау болып келетіні жатады.
Арнайы остеометриялық өлшемдерге қарағанда, Абылайдың 70 жас шамасындағы бойының биіктігі шартты формула-лар арқылы есептегенде, шамамен 164 см, ал дене салмағы 65 кг-дай болған1.
Остеоскопиялық зерттеулердің нәтижелері бойынша, Абылайдың оң қолы өте қарулы, дене қимылы шапшаң, ширақ, жамбас үйектердің қүйымшактөмпешігі жақсы жетілгендіктен атүсті жүріске мықты, ер үстінде мығым отырған.
Ресей әдебиеттерінде Иоганн Ренат туралы біраз мағлұматтар бар. Солардың ішінде назар аударатын жері: бұл швед инженері Сібір тұтқыны кезінде, Жоңғардың қолында 17 жыл бойы (1716—1733) тұтқында жүріп, ешқайда шықпаған екен. Ренаттың еліне тек Ресей арқылы ғана кеткені анық жазылған2. Стокгольмге барғаннан кейін ол Жоңғар өңірінің торсыз (ме-ридиансыз) картасын шығару жөнінде редакциялық жұмыстар атқарған. Шынында бұл картаны Ренат өзі жасамаған, оны біреуден көшіріп алған делінеді кейбір деректерде. Ренат өз елінде — Швецияда қайтыс болған, өзінің Азиядағы саяхаты туралы ешбір күнделік, жазба қалдырмаған дейді тағы бір деректерде3. Сөйтіп орыс әдебиеттерінің нүсқауына қарағанда, Ренаттың Қазақстанмен, әсіресе Абылаймен байланысы болмаған.
Расында Абылай ол кезде небәрі 20 жаста ғана еді. Сондықтан Абылай «суретін» швед инженері салды дегені ешбір шындыққа жанаспайды.
1997 жылы қыркүйек айында Нью-Йорк қаласында Азамат Алтаймен соңғы рет Махмет Қүлмағамбет* арнайы кездесіп, одан Абылай «суреті» туралы сұрағанда, ол Сайын Балмүхановқа 1963 жылы Абылай «суретінің» негативін бергендігін растаған. Бірақ Абылай «суретінің» Германияда, я болмаса Америкада қалай пайда болғаны туралы шешіліп ештеңе айтпаған.
Абылай «суретінің» шығу тарихын іздестірудің соңы жазушы Хамза Абдуллинге тірелді. Көпшілікке мәлім, X. Абдуллиннің соғыс кезінде және соғыстан кейін көрген қиыншылықтары туралы баспасезде та-лай рет басылды. Оның Германиядағы бүркеніш аты «Сайран» екені белгілі6. Абылай бабамыздың жүз теңгедегі «суретінің» шығу мәнісін Хамза Абдуллин былай әңгімелейді (Бұл әңгіме 1997 жылы 4-желтоқсанда жазылып алынды): «Мен бүл суреттің қалай пайда болғанын үстіртін болса да жазғанмын. Бірақ оған мән беріп жатқан ешкім жоқ, — дейді Хамза Абдуллин. Ол әңгімесін одан әрі тереңдете түсті: мен соғыс кезінде Германия-да түтқында болдым. Бірақ белгілі қалаларда біз секілді адамдар бос жүрді. Сол кезде Берлинде Түркістан Ұлттық комитетінің баспасезінде Мәлікеш Қайбалдин және Мәжит Айтбаевтармен 1943 жылдан бастап бірге жүмыс істедім. Онда Мүстафа Шоқайдың барлық түркі тілдес халықтарға ортақ тілде жазылып, шығып жатқан газет, журналын оқитын болдым. Соның біріне «Милли әдебиет» журналы жатады. Осы журналдың редакторы болып менің бұрыннан соғысқа дейінгі белгілі досым әрі ақын және суретші Мәжит Айтбаев7 қызмет жасап жүрді». Жалпы, Айтбаевтар түқымымен суретші болған көрінеді. Өйткені оның жақын туысы Салихитдин Айтбаевта танымал суретші.
Мәжит Айтбаев соғыс уақытында түтқынға түсіп, Берлинге келгеннен кейін, оның лақап аты «Қобызшы Қорқыт» болған. Берлинде жүргенде Мәжит Айтбаев қазақтардың суретін кептеп жинаған6. Оның түрған бөлмесінде қазақтардың әдемі суреттері ылғи да ілініп түрады екен. Бір күні Мәжит Айтбаев Берлин кітапханасынан «Ш. Уәлихановтың шығармалары» деген Н. И. Веселовскийдің редакциялауымен 1904 жылы Санкт-Петербургтен шыққан кітабын алып келіп, ондағы Шоқанның суретіне қарап отырып, өзінің қиялына.....