Педагогика | Ақыл ой тәрбиесінің негіздері

Мазмұны

КІРІСПЕ..............................................................................................................3

І Бөлім Қазіргі қоғамдағы ақыл-ой тәрбиесінің жеке тұлғаны тәрбиелеудегі маңызы
1.1. Қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат-міндеттері мен түрлеріне
сипаттама...................................................................................................7
1.2.Тәрбие мәні мен оның түрлеріне байланысты ұлы ғұлама
педагогтардың айтылған пікірлері........................................................12
1.3. Ақыл-ой тәрбиесі және оның мазмұны мен міндеттері...............17


ІІ Бөлім Ақыл-ой тәрбиесінің негіздерін оқу –тәрбие процесінде
қолдану әдістемесі
2.1. Сабақ барысында ақыл-ойды және оның жеке түрлерін
дамыту......................................................................................................21
2.2. Ақыл-ой тәрбиесінің құралдары.....................................................26
2.3. Ақыл-ой еңбегінің жалпы мәдениетін арттыру
жолдары...................................................................................................29

ҚОРЫТЫНДЫ................................................................................................32
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.................................................................35
Бөлім Қазіргі қоғамдағы ақыл-ой тәрбиесінің жеке тұлғаны тәрбиелеудегі маңызы
1.1. Қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат-міндеттері мен түрлеріне сипаттама
Тәрбие – қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын қоғамдық-тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш – жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру тәртібін меңгереді.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Тәрбиенің мақсаты – бұл жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Себебі қоғамның материалдық жағдайының өсуі, идеологиясының өзгеруімен байланысты тәрбиенің мақсат-міндеттері, мазмұны мен ұйымдастыру тәсілдері де толығып, жаңа жағдайға сәйкес жақсарып отырады,
Тәрбме мақсатты процесс. Тәрбие мақсаты айқын әрі нақты өмір жағдайына сай белгіленсе ғана өз нәтижесін дұрыс береді. Оны тәрбиешілердің өз қалауымен анықтауға болмайды. Себебі тәрбие мақсаты қоғамның мемлекеттің әл-ауқаты және оның саясатымен әрқашанда тығыз байланысты болады.
Тәрбие біртұтас процесс. Себебі тұлға жеке адам ретінде тәрбиеленеді. Сондықтан жеке тұлғаның кісілік қасиеттерін қалыптастыру жеке-дара атқарылмайды, керісінше бір мезгілде, бірыңғай жағдайда жүзеге асырылады. Өйткені тұлғаның қалыптасып, дамуы тұтас процесс.
Тәрбие ұзақ әрі күрделі процесс. Жеке адамның қалыптасуы бүтіндей бір ұзақ дәуірді қажет етеді. Адам баласы туғаннан бастап, есейіп ержеткенге дейін тәрбиенің ықпалында болса, кейінгі уақытта ол өзін-өзі тәрбиелеу процесімен жалғасып отырады.
Екіншіден, тәрбиелеу барысында қойылған мақсаттың нәтижесін көбінесе жуық арада байқауға болмайды. Өйткені әрбір жеке тұлғаның мінез-құлқында дара ерекшеліктері, қабілеттері, дүниетанымы бірыңғай қалыптасып дамымайды. Оған ықпал ететін ішкі және сыртқы факторлардың да әсері мол.
Тәрбие - көпжақты процесс. Жасөспірімдерді азамат етіп тәрбиелеу, қоғамдық пайдалы еңбекке әзірлеу процесі қоғамның барлық азаматтарының міндеті, отбасы, мектеп пен жұртшылықпен бірлесіп атқаратын ортақ мақсаты. Дегенмен де ата – аналар мен жұртшылық әрекет қадағалап, бағыт-бағдар беріп, олардың бала тәрбиесіндегі жұмыстарын бірыңғай бағытта ұйымдастырып отыратын ол – ұстаздар тобы. Оның орталығы – мектеп.
Жеке тұлғаның жан-жақты дамуын қалыптастыру дегеніміз:
- отанына берілгендікті, оның бостандығы мен тәуелсіздігін қорғауға дайындығын, бейбітшілік үшін, халықтардың достығы мен ынтымағы үшін, еңбекшілердің бақыты үшін арнаулы даярлықта тәрбиелеу;
- ғылым, мәдениет, техника саласындағы білімдер жүйесін және өндірісті ұйымдастырудың даму жағдайларын игеру білуін тәрбиелеу;
- адамгершілік қаситтерін барынша құрметтеушілік, адамдарға деген қамқорлық жасау және оларға ілтипатпен қараушылық, жолдастық пен адалдық, шыншылдық, жауапкершілік сезімдерге тәрбиелеу;
- еңбекте адал қарым-қатынасын, қоғам игілі үшін материалдық өндіріс саласында еңбек етуге даяр болуы, еңбек ету қажеттілігін түсінуге, еңбек адамын құрмет етуге тәрбиелеу;
- әсемдікті барынша сезіне білуді, шын көріктілікті жасандылықтан ажырата білуді, өнерге, әдебиетке ынтасын үнемі жетілдіруге талпынысын, құштарлығын, табиғатта сүюге тәрбиешілерді тәрбиелеу;
- денсаулығы мықты және дене құрылысы жақсы дамыған, дене шынықтырумен, спортпен үнемі шұғылданатын адамды тәрбиелеу;
- табиғатты қорғау, оның байлығын көздің қарашығындай сақтау, адам өмірінің бастауы – жер, су, ауа, аң, өсімдіктерді бағалау, қастерлеу, сақтау рухында тәрбилеу, т.с.с.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асрылады. Мектепте білім және тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-ойы дамиды, адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді, рухани өмір байлығын меңгереді, эстетикалық сезім, талғамы артады. Соған сәйкес мектеп тәрбие беру ісіе бірыңғай мақсатты, жүйелі түрде ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді.
Тәрбие мақсаты сай бұл мәселелерді ұйымдастыру немесе жүзеге асыру тәрбиенің салалары: ақыл-ой тәрбиесі, азаматтық тәрбие, адамгершілік тәрбиесі, эстетикалық тәрбие, дене тәрбиесі, мінез-құлық тәрбиесі, экономикалық тәрбие, патриоттық тәрбие, экологиялық тәрбие, жыныстық тәрбие т.б. көптеген тәрбие міндеттерін жүзеге асыру негізінде атқарылады (1-сур
1-сурет. Тәрбие теориясы.
Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту міндеттерін жүзеге асыру үшін оған әлеуметтік те, сондай-ақ белгілі бір материалдық та жағдайлар жасау қажет. Ол үшін:
1.Халыққа білім беру жүйесін үнемі жетілдіріп, дамытып отыру;
2.Оқу-тәрбие беретін мекемелердің материалдық-техникалық базасын үнемі жақсартып отыру;
3.Күндізгі және сырттай оқу орындарының жүйесі арқылы өздігінен білім алу жолымен де жастардың білім алуы үшін кең мүмкіндіктер беру;
4. Мәдени-ағарту мекемелерінің жүйесін құру: клубтар, мәдениет сарайылары, кітапханалар т.б. ұтымды ұйымдастыру;
5. Жастардың денсаулығына қамқорлық жасау, олардың жаппай дене тәрбиесімен күн сайын айналасуын насихаттау, мүмкіншілік жасау.
6. Тәрбие процесінде халықтық педагогиканы кеңінен пайдалануы және аға ұрпақтың әлеуметтік тәжірибесін меңгерту;
7. Тәрбиешілердің білім дәрежесі мен шеберліктерін үнемі жетілдіріп отыру қажет
1.2.Тәрбие мәні мен оның түрлеріне байланысты ұлы ғұлама педагогтардың айтылған пікірлері
Халықтық тәлім-тәрбие оның тұрмыс тіршілігімен тығыз байланысты. Әр елдің тұрмыстағы әдет-ғұрпы, ой-санасы халық тағдырымен ұштасып жатады.
Қазақ халқында өскелең жас ұрпаққа ақыл-ой тәрбиесін беруде, ой санасын дамытуда ауыз әдебиетінің маңызы ерекше болған. Ғалым А.Э.Измаилов халықтық тәлім-тәрбие жайында: «Қазақ халқының тәрбие саласындағы тәжірибесі көбінесе ұрпақтан-ұрпаққа ауызша түрде жалғасып халық ертегілерінде, аңыздарында, жырларында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттың салттары, дәстүрлері арқылы өзінің көрінісін беріп отырады», - дейді.
Тұрмыстық мәдени жағдайларға сай туып, қалыптасқан дүниетаным, білім, тәжірибе айтыс жанрларында, оның ішінде әсіресе жұмбақ айтыстарда, ауыз әңгімелерде, халқымыздың ой-қиялынан, сана-сезімінен туған бата сөздерінде, төрт түлікке сай өлең жырларында ерекше маңызға ие болған. Жұмбақ айтысының өзінде қанша тапқырлық, ақыл-ой тәрбиесі барын көруге болады.
Сонымен қатар қазақ халқы өзінің өмір тіршілігі, күн көріс кәсібімен байланысты жыл мезгілі құбылыстарының ерекшеліктерін бақылау, табиғатқа және жұлдыздарға қарап ауа райын алдын-ала болжау қасиеттерінің арқасында дараланған. Осының бәрі ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесіне қатысты алатын орны ерекше болған.
Балалардың ақыл-ой тәрбиесін дамытуда жаңашыл педагогтар қызметінің қоғамдық маңызы мен мәні зор.
Қазіргі таңда қоғамның әлеуметтік экономикалық саласында жүргізіліп отырған қайта құру жағдайлары, білім беру жүйесіндегі жайбарақатшылық пен тоқмейілшілікке және формализммен күресіп жатқан кезде ерекше маңызды әрі қажет буыны.
Ең басты – бұл кеңестік дәуірден бастау алған көптеген педагогика шеберлерінің, еліміздегі халық мұғалімдерінің мектеп практикасы мен педагогика ғылымын жаңа тұжырымдамалармен, қағидалармен, оқытудың жаңа тәсілдерімен дамыған алдынғы қатарлы прогресшіл педагогтардың тәжірибелері. Оқыту жұмысындағы олардың идеялары, формалары мен әдістерінің жаңалығы, бүгінде басқа мұғалімдер мен ұжымдардың оларды оқу тәрбие үрдісінде шығармашылықпен пайдалану мүмкіндіктеріне ие болуында. Мұның өзі оқу-тәрбие үрдісін дұрыс жолға қоюда елеулі жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Бүгінде жаңашыл педагогтар өзара ой бөлісіп, тәжірибе алмасып, соның негізінде көптеген ұстаз әріптестерін жылма-жыл өздерінің қатарын тартуда. Жаңашылдардың есімдері мен тәжірибелі бұқаралық насихат құралдары, педагогикалық басылымдар көмегінің арқасында елімізге кеңінен танымал болды. Олардың әрқайсысы оқу-тәрбие үрдісінің сапасы мен тиімділігін арттыруға едәуір мүмкіндік беретін өзіндік бірегей тұлға.
Олай болса, жаңашыл – мұғалімдер тәжірибесі – психология-педагогика ғылымдары мен мектеп тәжірибесінің жетістіктеріне сүйеніп, классикалық және кеңістік дәуірдегі педагогика идеяларын шығармашылықпен дамытып отырған ұдайы жетілу үстіндегі жүйе.
Тәрбие – қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын қоғамдық-тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш – жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру тәртібін меңгереді.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Мұғалім қандай адамды қалыптастыратынын дәл білу керек. К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір жерге үйіп тастап, одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп, жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Я.А.Коменский «Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек», «Келесі ғасырдың қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты. Дүние – даналардың көптігімен бақытты» - деген ойлар айтты. Осы ойларын «Ана мектебінің» кіріспесінде өрбітеді.
«Тәрбие – адамды қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс» - деп Коменский тәрбие мақсатын төмендегідей негізгі элементтерге бөлді:
- адамға барлық заттарды білгізу – «ғылыми білім»;
- заттардың және өзінің қожасы ету – «адамгершілік»;
- құдайға, заттарға құлшылық ету – «діни тәрбие»;
- тән саулығы – «дене тәрбиесі».
И.Г.Песталоцци тәрбиенің мақсаты балаға бастауыш білім, еңбек, ақыл-ой, дене тәрбиесін беріп, жан-жақты және үйлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А.Дистервег педагогикалық мәселелерді шешудегі сословиелік және шовинистік саясатқа қарсы күресіп, «Мектептің міндеті – адамзатты және өз халқын сүйетін саналы азаматтарды тәрбиелеу»- деген.
К.Д.Ушинский тәрбиенің .....