Сатиралық ертегі: Ұры

Баяғыда бір кедей өмір сүріпті. Оның үш баласы болыпты. Бір күні кедей балаларын шақырып алып:
– Осы уақытқа дейін мен сендерді асырадым, енді қартайдым, әлім бітті. Сендер болсаңдар, әлі жассыңдар, қалай күн көрер екенсіңдер, – дейді.
– Байдың малын бағамыз, – дейді үлкен ұлы мен ортаншы ұлы.
– Сен ше? – дейді кедей кіші ұлына.
Сонда кіші ұлы тұрып:
– Мен байдың малын ұрлап, күн көрем, – деген екен.
Оның бұл сөзіне әкесі ашуланып:
– Ұры болсаң, менен кет, – деп, үйден қуып жібереді.
Бала үйінен кеткен соң жолмен жүріп келе жатса, бір ауыл көшіп келеді екен. Ол көштің артынан қалмай, жүріп отырады.
Кеш бата көш бір тоғайдың жанына қонады. Баланы ешкім елемейді.
Бір кезде байдың үйі ет асады. Әйелдер үйге кіріп кеткенде қарны ашқан бала қазандағы етті қотарып алып, жегенін жеп, жемегенін тастап кетіп қалады.
Ол тоғайда түнеп, таңертең тұрса, жұрт ұйықтап жатыр екен. Бала оншақты қойды айдап, жүре береді. Бір кезде артынан шаң көрінеді. Бұл келе жатқан қуғыншы шығар деп, ол қойды тоғайға айдап жібереді де, өзі маңайдағы ескі тамның дуалына сүйеніп, тұра қалады.
Қуып келе жатқан байдың өзі екен.
– Бала, былай қарай қой айдап өткен ешкімді көрмедің бе? – дейді ол.
Сонда бала тұрып:
– Көрдім, бірақ сіз оны таба алмайсыз. Мен тауып әкелер едім, мына дуал құлап кете ме деп қорқып тұрмын, – дейді.
– Дуалда тұрған не бар еді? – дейді бай ашуланып.
– Бұл дуал құлап кетсе, жер дүниені топан су қаптап, ақырзаман болады, – дейді бала.
– Онда тұра тұр, мен үйден тіреу алып келейін, – деп, бай қайта шапқанда, бала қойын айдап, құтылып кетеді.
Бала айласымен күн көре береді, келе-келе бір ұрының бар екенін ел-жұрт түгел біледі. Ол туралы хан естіп, егер ұры шынымен ұры болса, менің шақырғаныма келер деп ойлап:
– Кімде-кім ұры болса, маған келсін! – деген жар салады.
Бала ойлап-ойлап, ақырында, ханға барады. Есіктен кірген балаға хан ақырып:
– Сен ұры ма едің? – дейді.
– Иә, – дейді бала.
Хан айтады:
– Ендеше бүгін түннен қалдырмай, менің арғымағымды ұрла, ұрлай алмасаң, басыңды алам, – дейді.
– Құп, тақсыр, – деп, бала шығып кетеді.
Қас қарая бұйрықты орындауға бала келсе, ханның арғымағын қырық күзетші күзетіп отыр екен. Ұры түн ортасына дейін жасырынып жүреді, бірақ қырық күзетші көз ілмейді. Ақымақ күзетшілер бір кезде арғымақты суатқа апарып суарады да, онан кейін қалған жылқыларды айдап кетеді. Күзетсіз қалған арғымақты бала мініп алып, жүре береді.
Ертеңіне бала арғымақты әкеп, ханға тапсырғанда, хан екінші тапсырма береді.
– Бір сандық алтыным бар, соны ұрла, – дейді.
Кешке жақын бала бұйрықты орындауға келсе, хан сандығын қолына ұстап алып, алаңда әрлі-берлі жүр екен.
Ұрының ойына бір айла келе қалады. Мойнын қызыл бояумен бояйды да, ханның алдын айналып барып, алдына шалқасынан жата қалады. Жанынан өтіп бара жатқан хан оны көреді де:
– Қап, бишара-ай, біреу өлтіріп кеткен екен ғой, – деп үйіне қайтады.
Ұры ханның алдын екінші орап келіп, тағы да шалқасынан жата қалады.
Хан ұрыны екінші рет көргенде таңданып:
– Апыр-ай, осы ма екен, жаңағы ма екен? – деп, сандығын қоя салып, манағы жерге кетеді.
Ұры сандықты ала жөнеледі. Ертеңіне хан ұрыға үшінші тапсырма береді:
– Енді менің өзімді ұрла, – дейді.
Ұры келсе, хан ұрлайды екен деп ордаға тығылмаймын деп, үлкен сандықтың ішіне түсіп, күзетшілеріне күзеттіріп қойыпты.
Күзетшілер бірінен соң бірі келіп, күзетіп тұрады екен. Ұрыға білдірмейміз деп, еңбектеп барып, еңбектеп қайтады екен. Мұның бәрін байқап алып, ұры бір уақытта көп күзетшінің бірі болып, еңбектеп, сандықтың қасына келеді.
Келісімен хан оны күзетшілерінің бірі екен деп:
– Әлгі ұры келетін бе? – дейді.
– Тақсыр, келіп тұрмын, бірақ ханды сандыққа салып көтерген ұят шығар, арқама мініңіз, – дейді.
Бұл жолы да жығылып қалған хан баланың мұндай өнеріне риза болып, оны өзіне уәзір етіп алған екен.
23. ТОҒЫЗ ТОҢҚЫЛДАҚ, БІР ШЫҢҚЫЛДАҚ
Ертеде тоғыз Тоңқылдақ, бір Шыңқылдақ болыпты. Тоғыз Тоңқылдақ бір күнде тоғыз арба істейді, бір Шыңқылдақ бір күнде тоғыз арба істейді.
– Япырмай, біз тоғызымыз бір тоғыз арба істейміз, жалғыз Шыңқылдақ бір тоғыз арба істейді, осы Шыңқылдақтың арбасын қиратайық, – деп, арбасын балталап, сындырып тастады. Шыңқылдақ арбасын жағып, қапқа салып алып келіп, бір ауылға келді. Сонсын әлгі ауыл қаптағыңды көрсет, – дейді.
– Жоқ, көрсетпеймін, көрсеңдер, көмір болып кетеді, – дейді. – Бірақ көрсетейін, көмір болып кетсе, алтын менен күміс берсеңдер, – дейді.
– Жарайды, береміз, – деп, көреді. Көрсе, көмір, сонсұн бір қап алтын менен күміс алады. Оны үйіне алып келді. Тоғыз Тоңқылдақ айтты:
– Бұны қайдан әкелдің? – деді.
– Жалғанда көмір бұл екен, мына жақтағы ел бір қап көмірге бір қап алтын береді екен дейді. Сонсұн тоғыз Тоңқылдақ арбаларын қиратып, жағып, қапқа салып әкеледі. Алтын менен күміс беріп, көмір алатындарың бар ма? – дейді.
– Өзің не оттап жүрсің? – деп, ұрып қоя береді.
– Әй, бәлем, Шыңқылдақтың бұзауын өлтірейік, – деп, үйіне келіп, Шыңқылдақтың бұзауын балталап өлтірді. Тағы да Шыңқылдақ бұзауын сойып жатыр еді, алты ақ бас атан келді. Алты ақ бас атанның басына қанды жағып жіберді. Сонсұн бір кісі келді.
– Әй, адам, алты ақ бас атанды көрдің бе?
– Жоқ, көргем жоқ. Менің бір алты қызыл бас атаным көрінсе, айдап жібере сал, – дейді. Әлгі кісі алты қызыл бас атанды көрдік [деп], Шыңқылдаққа айдап кеп берді. Шыңқылдақ түйені үйге айдап келді. Тағы да тоғыз Тоңқылдақ:
– Түйені кім берді? – дейді.
– Жалғанда өлген бұзау бұл екен. Мына жақтағы ел өлген бұзауға түйе береді екен, – дейді. Тоғыз Тоңқылдақ бұзауларын балталап, арбаға салып, бір ауылға алып келеді.
– Әй, өлген бұзауға түйе беретіндерің бар ма? – дейді.
– Не сандалып жүрсің? Өлген бұзауға кісі түйе бере ме екен? – дейді.
Қайтып тағы үйіне келді.
Әй, Шыңқылдақтың шешесін өлтіріпті. Тағы Шыңқылдақ өлген шешесін киіндіріп, түйеге мініп, шешесін алдына алып келе жатыр еді бір ауылға, әлгі ауылдың қыздары «келіншек келеді» деп, жүгіріп келе жатыр еді.
– Ой, қыздар, әрі жүр, түйем жығып кетеді, – депті. Ол қыздар тыңдамай келе жатыр еді, түйенің шабынан бізін пісіп алды, түйе тулап, әлгі «келіншек» жығылып қалды.
– Айтса, болмайсың, – деп, ауылының ақсақалдарына келіп айтады.
– Ауылдың қыздары келіп, түйемді үркітіп, келіншегім өліп қалды. Маған қатын беріңдер, – дейді. Сонсұн ақсақалдар орнына бір қыз беріпті. Ол қызды үйіне алып келеді.
Сонсұн тоғыз Тоңқылдақ сұрайды.
– Сен қатынды қайдан әкелдің? – дейді.
– Жалғанда өлген кемпір бұл екен, – деп айтыпты, тоғыз Тоңқылдақ барып, шешесін өлтіріп, арбаға салып алып:
– Әй, өлген кемпірге қыз беретіндерің бар ма? – депті.
– Не сандалып жүрсің? Өлген кемпірге кісі қыз бере ме екен? – депті.
Ұрып жіберіпті. Сонсұн үйіне келіп, бәрі – тоғыз Тоңқылдақ келіп, Шыңқылдақты бір бәйтерекке әкеп, таңып тастайды. Енді өртейміз деп, отқа кетіпті. Сонсұн Шыңқылдақ жан-жағына қараса, бір кісі қой айдап келе жатыр екен, әлгі кісіні шақырды. Ол кісі келді.
– Әй, жылдам шешіп жібер, екеуміз жолдас болайық, – дейді. Шыңқылдақты шешіп жіберді. Екеуі келіп, судың жағасына келіп отыр еді, тоғыз Тоңқылдақ іздеп келе жатыр екен, Шыңқылдақ қашып кетті. Тоғыз Тоңқылдақ келіп сұрады.
– Бір кісі көрдің бе? – деді.
– Көрдім, – деді. – Осы судың ішіне түсіп кетті, – деді. Бағана біреуі суға секіріп, төбесі ғана көрініп кетіп бара жатыр еді.
– Ойбай, анау өстіп ұстай алмай жүр, – деп, біреуі түсті. – Ортасына бармай жүр, деп, бәрі де түсіп, өлді. Сөйтіп, Шыңқылдақ қулығын өткізген дейім.