Мемлекеттік басқару | Кеден органдарының Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі рөлі

Мазмұны

КІРІСПЕ.
1. Кеден органдарының атқарушы билік жүйесіндегі алатын орны және мақсат, міндеттері.
1.1. Ұлттық қауіпсіздіктегі экономикалық қауіпсіздіктің алатын орны және экономиканы мемлекеттік реттеудің механизмі.
1.2. Билік жүйесіндегі кеден қызметі және оның мақсаты мен саясаты.
2. Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіндегі кеден органдарының нақты міндеттері мен құқықтары.
2.1. Кеден органдарының жалпы құқықтары мен міндеттері, өкілеттіктері.
2.2. Кеден органдары мемлекетіміздің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуші және сыртқы экономикалық қатынастарды реттеуші орган ретінде.
3. Кеден органдарының құқық қорғаушылық қызметі.
3.1. Көлеңкелі және криминалды экономика
3.2. Кеден органдары құқық қорғаушы органдар ретінде
Қорытынды.
Қосымшалар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Нормативтәк-құқықтық актілер.
КІРІСПЕ
Мемлекеттің қауіпсіздігін және елдің қорғана алушылық мүмкіндігін қамтамасыз ету барлық уақытта да дамыған экономиканы талап етеді. Ал дамыған экономикаға мемлекетпен тиімді экономикалық саясат жүргізіліп, экономикалық қауіпсіздік қамтамасыз етілген жағдайда ғана қол жеткізуге болады. /1/
ҚР-ң президентінің «2030-шы жылға дейінгі Қазақстан – 2030 жолдауында: «… қарқынды экономика болмайынша біз мемлекеттер мен аурханаларды қаржыландыра алмаймыз, қоғамды жемқорлық пен қылмыскерліктен қорғай алмаймыз. Сондықтан бұл басымдық бүгін де ертен де және алдағы отыз жылдың ішінд де ең маңызды басымдықтардың бірі болып қала береді.» - деген болатын. БҰҰ-ның «Адамның дамуы жөніндегі » берген есебінің үш негізгі көрсеткіштерден тұратын (өмір сүру ұзақтығы, халықтың білімділігі мен білімге қол жетімділігі және жан басына шаққандағы ЖҰӨ) адамның даму индексі бойынша Қазақстан 1997 жылы – 93-ші орынды, 2001 жылы 79-шы орынды әлемдік рангтер табелінде иемденген. Бұдан көретініміздей, елде әлеуметтік қиыншылықтың сақталып отыруы, қылмыстылық, капиталдың шетелдерге ағып кетуі және үлкен көлемдегі жемқорлық мемлекеттігімізге тікелей қауіп төндіреді, сол үшінде «ҚР-ның ұлттық қауіпсіздігі туралы» 1998 жыл 28-маусымдағы заңның 18 бабында ұлттық, қоғамдық, экологиялық, ақпараттық, әскери қауіпсіздіктермен қауіпсіздіктің Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан – 2030» ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: «Білім » 2001 ж. 60 бет.
ең басты түрі ретінде экономикалық қауіпсіздікті тану қажеттілігі туды.
Экономикалық қауіпсіздіктің маңызды түрі ретінде мойындалуы, оны қоғам мен мемлекетіміздің іс-әрекетінің басым бағытына енгізді. Яғни, мемлекеттің қауіпсіздігін және елдің қорғана алушылық мүмкіндігін қамтамасыз ету барлық уақытта да дамыған экономиканы талап етеді. Ал дамыған экономика өз кезегінде, тек экономикалық қауіпсіздікті мемлекеттік және құқықтық тиімді реттеушілік жағдайында ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Қазіргі уақытқа дейін осы аяда екі түрлі көзқарас бар: 1) бірінші, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету имманентті түрде мемлекетке тиесілі екендігін көрсетеді. 2) Ал, екінші экономикалық қауіпсіздікті реттеу мен бақылауды мемлекетпен ғана емес, сонымен қатар ұйымдар, кәсіпорындар, азаматтармен де жүзеге асыруды көздейді.
Экономикалық қауіпсіздікті мемлекеттік-құқықтық реттеуге аса назар аударылуы келесідей жағдаяттарға байланысты.: 1) Біріншіден, қазіргі кездегі ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігіндегі қауіп – Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіндегі негізгі әрі маңызды қауіпке айналып отыр. 2) екіншіден, қазіргі кездегі экономикалық қауіпсіздік қауіпінің (мысалға, экономиканың

/1/ Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030 ж.» Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы «Білім» 2001 ж.
криминальдануы, экономикалық қылмыстар, көлеңкелі экономика, шетелге капиталдың «ағу» жылысу көлемі.) материалдық зияндық көлемі мен деңгейі басқа қауіптерден болған зияндардан әлдеқайда жоғары. Мысалы, Қазақстаннан шетелдерге капиталдың жылысуының көлемі төлемдік баланс статистикасы бойынша мынандай: 1994 ж. – 66 млн. доллар, 1995 ж. – 446 млн. доллар, 1996 ж. – 915 млн. доллар, 1997 ж. – 1183 млн. доллар, 1998 ж. – 1145 млн. доллар, 1999 ж. – 605 млн. доллар, 2000 ж. – 1521 млн. доллар, 2001 ж. – 150 млн. доллар, 2002 ж. – 132 млн. доллар, 2003 ж. – 25,77 млн. доллар, 2004 ж. – 18,32 млн. долларды құрайды.
3) үшіншіден, негізгі қауіп – қазіргі кезге дейін мұндай қауіптің сақталуы мен таралуы әлеуметтік-экономикалық қатынастарды деформациялауға және экономикалық аяда әлеуметтәк жүріп тұру нормаларының шеттетілуіне, жойылуына алып келеді. Мұнын нәтижесінде нарықтық реформлардың векторы өзгеріп қана қоймай, сонымен қатар Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуының негізі де қирайды.
4) төртіншіден, мемлекеттігіміздің маңызды институттарының қалыптасу процедурасы аяқталуына байланысты, елімізідің экономикалық қауіпсіздігі зандық актуальді сипатқа ие болды және ғылыми зерттеуді қажет етеді.
5) бесіншіден, елімізідің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі бұрынғы зерттеулер Қазақстанның заңдық ғылымы тұрғысынан жүргізілмеді. Тіпті, кейінгі жылдардың өзінде бұл мәселе отандық экономистер мен саясаттанушылардың ғана зерттеу объектісі болды.
Осындай жағдайда, экономиканы мемлекеттік реттеу, соның ішінде кедендік реттеу өте маңызды болып табылады.
Тәуелсіздік алумен, БҰҰ-на, ХҚҚ-на, ТМД-ға, ШОС-қа, ЕЭҚ-қа, басқа да халықаралық ұйымдарға мүше болуға байланысты Қазақстан өзіндік сыртқы саясат, қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік мәселелерімен, әлемдік экономикаға өз бетінше кірігу мәселелерімен бетпе-бет келді.
Халықаралық арендаға Қазақстан өзін мүлдем басқа ортаға енгендей сезінді және бұл ортадағы сыртқы экономикалық, сыртқы саяси бағыт-бағдарын басқа мемлекеттер сияқты жүргізілетін өзіне тән логикамен анықтап, даму үстінде.
Алайда Қазақстанның сыртқы саясаты жалпы адамзаттың сипатты да көздейді, мұның өзі еліміздің әлемдік қауымдастықта мәртебелі орынға ие болуына жағдай жасайды.
Этнодемографиялық құрам мен геосаяси жағдайдың спецификасы, әскери құрлым мен экономиканың даму деңгейі Қазақстанның қауіпсіздігін қамтамасыз етуде әскери емес, саяси құралдың, экономикалық әдіс-тәсілдердің басымдылығын көрсетеді. Және де бұл саяси құрал, экономикалық амалдар ішкі күшімізге, салиқалы, ойлап-пішілген дипломатиямызға сүйенуі керек.
Коммуникативтік құралдардан қашық жатуымыз, ашық теңізге тікелей шыға алмаушылығымыз еліміздің халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуын қиындатады. Сол үшін де шекарамыз шектесетін мемлекеттермен, ең алдымен Қытай және Ресей мемлекеттерімен толық сенім қағидатына сүйенетін өзара тиімді және достық қатынастарды ұстануымыз, салмақты кеден саясатын жүргізуіміз өте маңызды болып табылады.
Иә, бірте-бірте адамзат баласының әскери техника мен технологияны дамытуының нәтижесі-үлкен көлемдегі соғыс жүргізудің мүмкін еместігіне алып келді. Сондықтан қазіргі кезде негізгі қару-экономикалық айла-тәсілдер болып отыр.
Көптеген мемлекеттердің бәсекелестікке қабілетті ғылыми- техникалық потенциялы жоқ және дамыған елдердің техникасы мен технологиясына толықтай мұқтаж болып отырған жайлары бар. Бұл дамушы мемлекеттер, соның ішінде Қазақстанда дамыған мемлекеттердің ХҚҚ мен ХДҚБ қаржылық құрылымдарының саясатына кіріптар болып отыр.
Қазіргі кездегі экономиканың жағдайы және оның көлеңкелі жағының өсуі салдарынан жыл сайын мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігіне миллиондаған ақша-қаражаттары түспей қалуда, бұл ұлттық қауіпсіздігімізбен тәуелсіздігімізге де қауіп-қатер төндіреді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету-елдің тәуелсіздігінің, қоғам өмірінің тұрақтылығы мен тиімділігінің, гүлденуінің кепілі. Бұл экономиканың қоғам, мемлекет және тұлға қызметінің өмірлік маңызды жақтарын қамтитындығымен түсіндіріледі және тиісінше экономиканың өмір сүру мүмкіншілігін, оның мүмкін болатын сыртқы және ішкі қауіп-қатерге төзімділігін, беріктігін бағаламай, бағдарламай ұлттық қауіпсіздік туралы сөз етудің өзі артық, қажеті де жоқ. Сол қшін де экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету – ұлттық басымдылықтар (приоритет) қатарына жатады.
Ендеше, осындай салада қызмет атқаратын кеден органдарының қызметі мен маңызы ұлттық басымдыққа ие десек қателеспейміз. Өйткені, мемлекеттің экономикалық мүдделерін қамтамасыз етуде маңызды рөлді нарықтық инфрақұрылымның маңызды элементтері нің бірі – кедендік қызмет атқарады. Сыртқы сауда айналымы реттеуге қатыса отырып және фискальді қызметті жүзеге асыра отырып кедендік қызмет әрдайым мемлекеттік бюджетті толтырады. Осылайша, экономикалық проблемалардың шешілуіне септігін тигізеді. «протекционизм – бұл мемлекеттілік»- деп Д.И. Менделеев айтқанындай, кеден органдарының дұрыс протекционистік шараларды қолдану арқылы ішкі нарықтық, ұлттық өндірісті қорғауы, сақтандыруы-мемлекеттігіміздің кепілі болса керек.
Қазіргі нарықтық шарттарға байланысты, яғни Қазақстанның экономикасы «ашық», ал мемлекеттік шекарасы «мөлдір» болуына немесе көп жерлер де «шайылып» кетуіне байланысты ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігі мәселесі бұрынғыдан да бетер қиын әрі ауқымды бола түсті.
Тиісінше, оны қамтамасыз етуде кеден органдарының жауапкершілік шегі ұлғайып, өкілеттік аясы кеңейіп, мемлекеттік басқа да органдар арасында мәртебесі жоғарылап келеді.

1 тарау. Кеден органдарының билік жүйесіндегі алатын орны және міндет мақсаттары.
1.1. Ұлттық қауіпсіздіктегі экономикалық қауіпсіздіктің алатын орны және экономиканы мемлекеттік реттеудің механизмі.
«Ұлттық қауіпсіздік» деген ұғым постиндустриальді даму кезеңіндегі 18 ғасырдың 2 жартысына тән және қазіргі кезеңдегі елдер мен дүниежүзінің кқптеген мемлекеттерінің өміріне кірігіп, олардың сыртқы және ішкі саясатының ажырамас бір бөлігіне айналғандығын ешкім де жоққа шығара алмаса керек. Сасяи лексикада «Ұлттық қауіпсіздік» термині ең алғаш рет 1904 жылы АҚШ Президенті Рузвельттің конгреске жолдаған хатында қолданылды, онда ол Панама каналы мәселесі мемлкеттің ұлттық қауіпсіздік басымдығына кіретіндігін негіздеді. Бұдан кейінгі жылдары бұл тақырып американдық саясаттанушлардың зерттелерунде өз орнын тапты. Ұлттық қауіпсіздік ұғымының қайнар көзін американдық авторлар ұлттық мүдде теориясында деп білді. Мұндай ғылыми пікір әлеуметтанушылармен ұсынылды.
Біздің елімізде ұлттық қауіпсіздік мүдделерін зерделеу 1990 жылдың басынан бастап қорғаныс және мемлекеттік қауіпсіздік бойынша ССР-дің жоғарғы кеңес комитеті көлемінде жүзеге асты, осының нәтижесінде ҰҚК-ті және халықаралық Қауіпсіздік қоры құрылды.
Ұлттық қауіпсіздіктің әртүрлі салаларда көрінісі табатын құрылымдық элементтері бар. Оларға:
1) саяси қауіпсіздік;
2) экономикалық қауіпсіздік;
3) әскери қауіпсіздік;
4) экологиялық қауіпсіздік;
5) ақпараттық қауіпсіздік және ұлттың мәдени даму қауіпсіздігі жатады.
90-шы жылдың ортасынан бастап Қазақстан үшін ұлттық қауіпсіздіктің тұжырымдамасын (концепциясын) қалыптастыру тақырыбы өте актуальді болып келеді. Және бұл тақырып өзінің құрылымдық рәсімделуін ҚР-ның Президентінің Қазақстан халқына: 1996 жылы – «1997 жылға арналған ішікі және сыртқы саясатымыздың негізгі бағыттары мен еліміздің жағдайы туралы», 1997 жылы – «Қазақстан - 2030», 1999 жылы - «Жаңа жүз жылдықтағы еліміздің тұрақтылығы мен қауіпсіздігі» - жолдауларында тапты.
Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі тұжырымдамасының негізгі параметрлері осы жолдауларда сызылды. Дәп, осы кезеңдерден кейін еліміздің өте маңызды құжаттарында ұлттық қауіпсіздік бірінші орындағы басымдық ретінде белгілене бастады.
Кейінгі онжылдықта мемлекеттік саясаттың бір бағыты – ҚР-ң ұлттық қауіпсіздігін заңдық қамтамасыз ету, бұл аяда нормативтік-құқықтық базаны қалыптастыру болды.
1998 жылы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, соның ішінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында жинақталған тәжірибені, еңбектерді жүйеге келтірген «ҚР-ң ұлттық қауіпсіздігі туралы» заңы қабылданды. Бұл заңда ең алғаш рет сыртқы, әскери, экологиялық, ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі бағыттары анықталды. Еліміздің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету осы заңда ортанғы орынды ойып алғандағы ешкімге де құпия емес. Осылайша, ұлттық қауіпсіздікті дефинациясы – экономикалық қауіпсіздік оның ажырамас, құрамдас бөлігі екендігін білдіреді.
« Экономикалық қауіпсіздік» ұғымын анықтау мынадай көзқарас басымдық сипатқа ие болды. Ол бойынша, экономикалық қауіпсіздік мазмұны – қолайсыз, кері сыртқы экономикалық ықпал етушілікке қарсы тұру мүмкіндігін қамтамасыз ететін елдің шаруашылық жағдайы деп түсінілді. Осыған байланысты елдің экономикалық қауіпсіздігіне сыртқы да, ішкі де факторлар әсер ететіндігін көреміз. Ресей зерттеушісі В.Рубанов елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде дәп ішкі факторлар басымдық маңызға ие деп есептейді. Оның пікірінше, елдің қауіпсіздігі-тиімді экономиканың, ішкі әлеуметтік және саяси тұрақтылықтың нәтижесі. Ал, өз елінің экономикалық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету бойынша қызмет құрылымын зерттей келе, Француз ғалымы Д.Ламберт, экономиканы қорғауды – елдің мемлекеттік органдары, кәсіпорындары мен азаматтары элементі болып табылатын жүйе ретінде қарастырады.
Тарихи тәжірибе дәлел болғандай, қандай да болмасын бір мемлекет өзінің даму сатысында толықтай қағамның да, азаматтарының да қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелеріне ерекше көңіл аударуы қажет. Еліміздің тәуелсіздік алғандығымен, сыртқы және ішкі қауіп-қатердің күрделенуімен және басқаша жаңа сипатқа ие болуымен байланысты экономикалық қауіпсіздік мәселесі ерекше маңызға ие болды.
Экономикалық қауіпсіздік ұғымын ашып көрсету үшін «экономика» мен «қауіпсіздіктің» не екендігін анықтап алу қажет.
«Экономика»- бұл қаржы, сауда, өндірістік және шаруашылық қатынастардың жиынтығы.
«Қауіпсіздік»-экономикалық қатынастарға қауіп төнбегендегі жағдай, және де ішкі және сыртқы қауіп қатер кезінде өмір сүруге күресу мүмкіндігі бар объектінің жағдайы.
«ҚР-ң ұлттық қауіпсіздігі туралы» заңында экономикалық қауіпсіздік. «... ҚР-ның ұлттық экономикасының, оның тұрақты дамуы мен экономикалық тәуелсіздігінің қауіп-қатер төндіретін ішкі және сыртқы жағдайлардан, процесстер мен факторлардан қорғалғандық жағдайы» ретінде түсініледі.
Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету стратегиясы елдің ресми қабылданған нормативтік-құқықтық актілері негізінде құрылуда және олардың негізгілері болып: ҚР-ң Конституциясы, «ҚР-ң ұлттық қауіпсіздігі туралы» 1998 ж. 28-маусымдағы заңы, 2001 ж. 7-ші ақпанда ҚР-ң Президентіменмақұлданған «2001-2005 жылдарға арналған ҚР-ң экономикалық қауіпсіздігі стратегиясы» табылады.
1998 жылғы 26-маусымдағы №233-1 «ҚР-ң ұлттық қаупсіздігі туралы» заңын ескере келе, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы маңызды бағыттар қатарына мыналар кіреді:
- ҚР-ң экономикалық тәуелсіздік қамтамасыз ету.
- Әлемдік экономикалық жүйеден Қазақстанның экономикалық бөлініп кетуіне, оқшауланып қалуына жол бермеу.
- Еліміздің экономикасының ресурстық-энергетикалық негіздерін сақтау және бекіту.
- Қазақстанның геосаяси аумағы айналымында туындайтын жағымсыз факторлардың әсеріне байланысты мемлекет экономиканың байланып қалушылық, кіріптарлық деңгейін барынша төмендету.
- Отандық экономиканы қалыптастыру мен дамытуда ішкі, сыртқы несиелік ресурстар мен инвестициялық мүмкіншіліктер бағыттарының басымдылығын, отандық және халықаралық қаржы институттарының өзара ынтымақтастығын қамтамасыз ету.
- Мемлекеттік бюджет дефицитіне алып келетін шекті деңгейден асуды болдырмау және оның кіріс бөлігін жақсарту.
- Бюджет қаражатын және мемлекеттік ресурстарды орынсыз, мақсатсыз пайдалануға жол бермеу.
- Республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген мөлшерден тыс сыртқы қарыздың көбейіп кетуіне жол бермеу.
- Қазақстанның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуында қауіпті дисбалансқа жол бермеу.
- Монополизмді шектеу және бәсекелестікті кеңейту шартымен ел экономикасында Қазақстанның тауар өндірушілердің үлесін ұлғайту.
- Экономикалық өсуді қамтамасыз ету......