Экономика | Қытай экономикасының дамуы және әлемдік экономикадағы рөлі

Мазмұны

Кіріспе .............................................................................................................. 3

1. ҚХР-ның экономикасын реформалаудың теориялық аспектілері .. 5
1.1 Қытай экономикалық реформасының басталуы және оның кезеңдері . 5
1.2 Экономикалық реформа бағыттары мен механизмдері .......................... 11
1.3 Меншік қатынастарының өзгеруі ............................................................. 20

2. Реформа нәтижелері мен Қытай экономикасының қазіргі жағдайы . 25
2.1 Экономикалық реформа нәтижелері ........................................................... 25
2.2 Қытай экономикасының қазіргі проблемалары ......................................... 38

3. Қытайдың әлемдік экономикаға әсері ..................................................... 47
3.1 ҚХР-сының әлемдік экономикадағы экономикалық көшбасшылығының қалыптасуы ......................................................................................................... 47
3.2 ҚХР-ң Қазақстандағы мүдделері ………………………………………… 54

Қорытынды ....................................................................................................... 61

Әдебиеттер тізімі ............................................................................................... 63
Халық саны жағынан әлемде алғашқы орынды иеленетін, жер көлемі жағынан әлемде үшінші орын алатын Қытай елі көптеген ғалымдардың қызығушылығын тудыруда. Бұл көбіне Қытай елінің экономикалық өсімі жағынан алдыңғы қатарлы елге айналғандығымен байланысты.
Қытайдың экономикалық дамуы мен оның әлемдік экономикадағы орнын көптеген ғалымдар зерттеген. Қытай еліне Ресей, Қазақстан экономисттері қызығушылық танытуда. Ұсынылып отырған жұмыста Қытайдың Хайнань университетінің экономика ғылымдарының докторы Хуан Дингуй, ҚХР қоғамдық ғылымдар академиясының ғалымдары Ван. Лолинь, Вэй Хоукайдың мақалалары қолданылды. Сондай-ақ Ресейдің экономика ғылымдары докторы Владислав Иноземцев, Санкт-Петербург экономика және қаржы университетінің профессоры А.С.Селищев сияқты ғалымдар Қытай экономикасының мәселелерімен айналысқан. Дегенмен, Қытай экономикасының дамуы жөнінде ғалымдар бір шешімге келе алмай отыр, экономикалық жетістіктердің себептері әр түрлі етіп көрсетіледі. Сонымен бірге Қытай экономикасының дамуының Қазақстан үшін қандай әсері бар екендігін біздің ғалымдар терең қарастырмайды.
Ал біздің ел үшін әлемдік нарыққа ену кезінде әрі көрші, әрі серіктес, әрі бәсекелес болып келетін Қытай сияқты алып мемлекеттің экономикасының даму ерекшеліктерін зерттеу аса маңызды болып келеді. Қытай халық республикасы дүние жүзілік сауда ұйымына 2001 жылы мүше болған. Қазақстан Республикасының осы ұйымға мүше болуға үлкен дайындық жасап жатқандығы белгілі. Осыған орай, әлемдегі алдыңғы қатарлы 50 мемлекеттің қатарына қосылуды мақсат етіп отырған Қазақстан үшін, Қытай сияқты көршіміздің экономикалық дамуын білу өте қажет.
Ұсынылып отырған жұмыстың басты мақсаты, Қытай Халық Республикасының экономикалық дамуының ерекшеліктерін зерттеу.
Аталған мақсатқа байланысты келесідей міндеттер бар:
• Қытай экономикалық реформасының кезеңдерін зерттеп, сараптама жүргізу. Жұмыста негізінен 1978 жылдан кейінгі реформаларға көп көңіл бөлінген, оған себеп осы кезде Қытай экономикасын алға тартқан Қытай ерекшеліктеріне сай социализм құру бағытының бастау алуы.
• Реформаның қазіргі нәтижелерін қарастыру.
• Қытай елінің қазіргі таңдағы басты мәселелеріне талдау жасау.
• Қытай елінің қазіргі әлемдік экономикадағы көшбасшы ел болу мүмкіндіктерін бағалау
• Қазақстан мен Қытай арасындағы қатынастарды қарастырып, Қытай елінің біздің елімізге танытып отырған қызығушылықтарын анықтау.
Ұсынылған жұмыстың жазылуы барысында статистикалық мәліметтер және оқулықтармен қатар, интернеттегі сараптамалық сайттардан алынған мәліметтер, газеттер мен журналдардағы мақалалар қолданылды. Сондай-ақ Қытай елінің экономикалық даму көрсеткіштерін сипаттаған кестелер де енгізілген.
1. ҚХР-ның экономикасын реформалаудың теориялық аспектілері

1.1 Қытай экономикалық реформасының басталуы және оның кезеңдері
Қытай – Қытай Халық Республикасы қазіргі замандағы әлемдегі ең қуатты мемлекеттердің бірі болып саналады. Қытайдың әлемдік аренада осындай маңызды орынға XX ғасырдың 70-ші жылдарының соңында басталған қоғамдық реформа арқылы жеткендігі белгілі. Сондықтан болар Қытайдың социалистік жүйеге жүргізген реформасына әр ел ғалымдары үлкен қызығушылық танытуда, отандық политологтар Қытай реформасын зерттеуде.
ҚХР құрылғаннан соң, алғашқы үш жылда ол бар күшін азаматтық соғыс салдарын жоюға салды. Сондай-ақ ҚХР экономикасын қалпына келтіру Екінші Дүниежүзілік соғыстың салдарынан құлдыраған экономиканы ретке келтіруден басталды. 1937 жылмен салыстырғанда 1949 жылы ауыл шаруашылығы өндірісі 20-25%-дан аса төмендеді, өнеркәсіп өндірісі 50-56%-ға азайды, ал жеңіл өнеркәсіп 30%-ға кеміді. Халықтың 90 %-ы ауылда тұрды, ал ауыр шаруашылығының даму деңгейі өте төмен болды. 1949 жылы жанбасына шаққандағы табыс 54 долларды немесе 66 юаньді құрады. Халық саны 541,7 млн. адамды құрады. Әуелбастан Қытайдың жаңа басшылығы кеңестік экономикалық модельді қолға алды. Экономиканы қалпына келтіру кезеңінде 1949-1952 жылдары ауыл шаруашылығы жылына 14,1%-ға, өнеркәсіп 40,7%-ға жетті. Бұл көрсеткіштер 1937 жылғы деңгейге қайта келуін көрсетеді. 1952 жылы Қытайдың ЖІӨ-і 67,9 млрд. юаньді құрады немесе жан басына шаққанда 119 юаньді құрады[1]. Дегенмен Қытай экономикасының бұл көрсеткіштері әлемдік деңгеймен салыстырғанда өте аз болды. Бірінші бес жылдық жоспар кезінде (1953-1957) ауыр өнеркәсіпке көбірек көңіл бөлінді (оның өндірісі 75 %-ға өсті) Алғашқы бесжылдықтың негізгі міндеттері келесілер болды:
1. КСРО көмегімен 156 ірі нысандардың құрылысына бар күшті салу. Сондай-ақ социалистік индустриялизацияның негізі болып табылатын 694 ірі және орта кәсіпорындарды құру
2. Ауыл шаруашылық және қолөнер кооперативтерінің құрылуын жылдамдату.
3. Ұлттық капиталистік өнеркәсіпті мемлекеттік капитализм жолына қою.
Алғашқы бесжылдық кезінде ЖІӨ 1,57 есеге өсті.
Алайда Мао Цзэдун экономикалық өсу қарқынына көңілі толмай, Қытайды жаппай толығымен индустриялизациялауға бағыттады («үлкен қадам басу» бағдарламасы). Оның басты идеясы қысқа мерзім ішінде ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп тауарларының өндірісін өсіру мақсатында бүкіл халықты интенсивті еңбекке мобилизациялау.
Бұл бағдарламаның негізгі элементі төменгі сортты жергілікті кеннен, меттал қирандысынан(лом) металл өндіру үшін «аулалық домна пештерін» құру болды. Миллиондаған шаруалар мен қала жұмыскерлері жоғарыдан түскен нұсқауға сәйкес «домна пештерінде» жұмыс істеу үшін егіс алқаптары мен фабрикаларды тастауға мәжбүр болды. Осы бағдарлама нәтижесінде Қытайдағы шойын мен болат балқымасының жалпы көлемі бірнеше жылдың өзінде-ақ, Ұлыбритания көрсеткіштерінен асып түскенімен, экономикаға біраз зардабын тигізді. Табиғи ресурстарды бейберекет сату, өндіріске отын табу мақсатында ағаштардың жаппай кесілуі, бұның нәтижесі – ашаршылыққа тіреді. Кейбір мәліметтер бойынша, 1959-1961 жылдардағы ашаршылық 30 миллион адамның өмірін алып кеткен.
1960 жылы Кеңес Одағы Қытайға көмек көрсетуін тоқтатып, елден өзінің техникалық мамандарын алып кетті. Ол кезде Қытай Батыс елдерінен көмек алған болатын (аштықтан зардап шеккендерге астық), олардың ішінде Канада және Австралия бар. 1961 пен 1965 жылдар арасында Қытай экономикасын қалпына келтіру Дэн Сяопин мен Лю Шаоцидің прагматикалық саяси бағытының негізінде жүргізілді. Жалпы өнеркәсіптік өнімнің көлемі жылына 17%-ға өсті, ауылшаруашылығында да жағдай түзелді. Бұл жағдайға себеп болған өндірісті басқаруда жоғары маманданған кадрларды пайдалану, ғылым жетістіктерін пайдалану және еңбек бойынша төлеу жүйесінің енгізілуі.
«Прагматикалық бағыттың» дамуын 1966 жылы басталып, 10 жылға созылған «ұлы пролетарлық мәдени төңкеріс» тоқтатып тастады. Барлық мектептер жабылып, әскер тарапынан қолдау көрген, өздерін хунвэйбиндармыз («қызыл қорғаушылар») деп атап жүрген жастардың отрядтары барлық «оңшылдарды» - Мао Цзэдунның дұшпандарын жоюға мақсат етті. «Мәдени төңкеріс» Қытайдың интеллектуалды және мәдени саласына зардап келтіруімен қатар, Қытай экономикасына да зиян келтірді. Өндірісті басқару аппараты, үкімет органдары және коммунистік партияның көптеген кадрлары заман талабына сай болмай қалды. Сыртқы ссуда көлемі күрт төмендеді. 1967 жылдан кейін әскер бұл жағдайға бақылау орнатуды қолға алғанымен, елдегі тәртіпсіздіктер 1971 жылға дейін толастаған жоқ.
Мао Цзэдун елді басқаруын тоқтатқан соң, Дэн Сяопин мен Чжоу Эньлай Қытайды тұрақты экономикалық даму стратегиясына қайтаруға тырысты. Алайда бұл талпыныстарға «мәдени төңкеріс» кезінде билік басына келген партия лидерлерінің фракциялық оппозициялық әрекеттері кедергі келтірді. Шиеленіскен жағдай 1976 жылы Мао Цзэдунның өлімінен кейін ғана аяқталды.
Мәдени төңкеріс жылдары Қытай экономикасы аса ауыр хальге түсті. Ауыл шаруашылығы өте қатты құлдырап кетті. Экономика тиімділігі жылдан жылға төмендеді. Халықтың өмір сүру деңгейі де нашарлап кетті. 1966 мен 1976 жылдар аралығында жалақының орташа деңгейі 4,9 пайызға төмендеді. Ел бюджеті де зардап шекті. [1]
Мәдени революция аяқталған соң, билік басындағылар «батыстық үлкен секіріс» науқанын қолға алды. Оның басты мақсаты батыстық технологияларды сатып алу арқылы экономикалық өсім қарқынын тез арада өсіру болды. Дегенмен бұл саясат та сәтті болмады. Экономика басқа әдіспен реттелуі тиіс болды. 1978 жылғы 11-шақырылмның 3-ші пленумы кеңестік типтегі жоспарлы дамудан заманауи экономикалық реформаға көшуге бағыт берді.
Қытай Халық Республикасына 1978 жылғы ҚКП Орталық комитетінің он бірінші кезекті, үшінші пленумы үлкен өзгерістер алып келді. Осы пленумнан кейін Дэн Сяопиннің басшылығымен біртіндеп халықтың мүддесін қорғайтын экономикалық реформалар жүргізіле бастады. Бұл реформаларды негізгі бес кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1-кезең 1978-1986 жылдар аралығы;
2-кезең 1987-1991 жылдар аралығы;
3-кезең 1992-1997 жылдар аралығы;
4-кезең 1998-2002 жылдар аралығы;
5-кезең 2002 жылдан бастап қазірге дейін;
1978 жылға дейін Қытайдағы ауыл шаруашылығы дамуының капиталды жағдайы өте әлсіз болды, жеңіл және ауыр өнеркәсіптің арақатынасы диспропорциямен ерекшеленді. Реформа және ашықтық саясатын жүзеге асыру жылдары барысында Қытай үкіметі жеңіл өнеркәсіптің приоритетті дамуы, жоғары сапалы тұтынушылық тауарлардың импортын кеңейту, базистік өнеркәсіптік салалар мен инфрақұрылымды құруды күшейту, үшінші индустрияны жан-жақты дамыту үшін кешенді шаралар ұйымдастырды. Нәтижесінде экономикалық құрылым оңтайлана және жаңара бастады. Халық шаруашылығының түрлі салаларының арақатынасы елеулі жақсарды: бірінші индустрияның үлес салмағы төмендеді, ал екінші және үшінші индустриянікі жоғарлады. Егер бұрын халық шаруашылығының өсімі негізінде бірінші және екінші индустрияның даму есебінен жүзеге асса, бүгін ол негізінде екінші және үшінші индустрияға арқа сүйеп отыр және екінші индустрия Қытай экономикасының қарқынды дамуының қозғаушы күшіне айналды.
Түрлі индустриялардың салаішілік құрылымында да үлкен өзгерістер орын алды. Ауыл мен орман, мал мен балық шаруашылықтарының жалпы өнімінде ауыл шаруашылығының үлес салмағы кеміп, орман, мал және балық шаруашылықтарының үлес салмағы жоғарлады. Жеңіл және ауыр өнеркәсіптің құрылымы басты көңілді тұтыну дефицитін жоюға бөле отырып, қарапайым формадан едәуір жетілген формасына біртіндеп көше бастады. Бұл жерде басты назар инвестициялық бағыттар мен проектілерге аударылды. Үшінші индустрияда транспорт, сауда және басқа дәстүрлі салалардың үлес салмағы төмендеп, жылжымайтын мүлік, сақтандыру, банк ісі, электрондық өнеркәсіп және ақпарттандыру салалары тез дамыды.
1978 жылы Қытай коммунистік партиясының Орталық комитетінің 11-шақырылым 3-пленумында жұмыстың басым бөлігін социалисттік модернизация мен реформа және ашықтық саясатын жүзеге асыруға аудару туралы стратегиялық шешім қабылданды. Реформа ауылдан басталды. Отбасылық мердігерлік жүйесі мен орталықтанған басқару мен орталықтанбаған шаруашылық жүргізудің үйлесуімен ерекшеленетін шаруашылық жүргізудің жаңа механизмі енгізілді. Ауыл шаруашылық және подсобты шаруашылықтардың өнімдерін орталықтанған дайындау біртіндеп қысқартылды. Ауыл және подсобты шаруашылықтарының өнімдерінің елеулі бөлігінің бағасы нарық арқылы реттелінді. Ауыл өндірісінің құрылымы реттелінді. Сондай-ақ көп көңіл волосттық-ауылдық кәсіпорындардың диверсификациясы мен дамуына бөлінді. Бұл шаруалардың өндірістік белсенділігін максималды арттырды. 1984 жылы ҚКП ОК 12-шақырылым 3- ...