Политология | Саяси процестерді жүзеге асыру барысындағы саяси лидердің ролі

Мазмұны


КІРІСПЕ...........................................................................................................

1. САЯСИ ЛИДЕРЛІКТІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Саяси лидерліктің табиғаты мен мәні..................................................…
1.2 Саяси лидерлік феноменін зерттеудегі ұғымдық-тарихи негіздер......
1.3 Саяси лидердің қазіргі түсініктемесі: теориялық аспектілер........…..

2. САЯСИ ПРОЦЕСТЕРДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ БАРЫСЫНДАҒЫ САЯСИ ЛИДЕРДІҢ РОЛІ (ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Мемлекеттік органдар дамуындағы президенттің ролі.........................
2.2 Мемлекет басшысының Конституциямен белгіленген мәртебесі......

ҚОРЫТЫНДЫ..............................................................................................
СІЛТЕМЕЛЕР........................................................................................…...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ.............................................…
ҚОСЫМША...............................................................................................…
Бітіру жұмыстың тақырып өзектілігі. Тарихтың әр кезеңіндегі қоғамда орын алған басшылар мен лидерлердің іс-әрекеттерін қарастыру, олардың ғасырлар бойы зерттелген және оның ары қарай дамуына көптеген теориялар ұсынылды. Жалпы адамзат өркениетінің даму кезеңдерінің барлығында, тіпті алғашқы қауымдық құрылыстан бастап, қоғамның өмір сүріп өзін одан әрі дамытуды ұйымдастыруына ықпал ететін, себебін тигізетін ерекше адамдардың индивидуалды қасиеттері әрдайым айқын көрініп отырды. Дара элементтерді бірлік жүйесіне реттеудің және оның іс-әрекетін анық белгілеудің міндетін өзінің ұйымдастырушылық қасиеті бар, оған қоса өзімен бірге белгілі бір топты ертіп жүре алатын қасиеті бар адам құрастыра біледі. Ортақ мүдделерді көздеп, оларға жету үшін алға қойылған мақсат-міндеттер шеңберінде белгілі бір топтың, одақтардың шешім қабылдау құқықтарын жүзеге асыратын - лидер.
Бәрімізге белгілі тарихтағы маңызды рольге дара тұлғалар емес, халықтық бұқара ие. Қоғам өмірі мен тарихтың мәні өз мүддесін көздеп, сол мақсатын жүзеге асыруға талпынған іс-әрекетшіл азаматтардан тұрады. Дегенмен, сол бұқара халықтың белгілі бөлшегі әлемге ерекше көзқараспен қарап, өз мүдделері мен өзге азаматтардың мүдделерімен санасып, олардың сәйкестіктері мен ерекшеліктері туралы ойлана бастағанда, қоғамда партиялар өмір сүруінің алғышарттары пайда болады. Осындай кездерде қоғам шеңберіндегі адамдардың мүдде-мақсаттары мен мемлекетті дамытатын бағыт-бағдарларды сәйкестендіріп, ортақ саясат жүргізетін азаматтар пайда болмағанда, айтылып кеткен жағдайлар жиі орын алып, мемлекеттің саяси тұрақсыздығына әкелуші еді. Бұл тұжырымдама лидерліктің қайнар көзін анықтайды.
Біз ұлттық саяси лидерлердің сыртқы саясат шеңберіндегі іс-әрекеттерін зерттеуді қарастыра келе лидерліктің еселеніп отырғандығын байқаймыз. Егер ол лидерлер толық изоляционизм позициясын ұстанбаған жағдайда олар өз конституенттары мен басқа ұлт өкілдер басқарушыларының және халықаралық ұйымдар арасында делдал қызметін атқаруға тиісті. Р.Патнэм айтып өткендей, мұндай саяси лидерлер қос ойынның қатысушылары немесе ойыншылары болып саналады – ішкі саясат және дипломатия деңгейінде. Дипломатиялық деңгейдегі келіссөздер мен сұхбаттардың жүзеге асулары және олардың нәтижелері ішкі саясат деңгейіндегі қолдауды қажет етеді, ал конституенттер мен сайлаушылардың қажеттіліктері мен мақсат-мүдделерін дипломатиялық деңгейдегі сұхбаттар мен келіссөздер анықтайды. Саяси қайраткерлер бір деңгейдегі жағдайды келесі деңгейдегі жағдайға нәтижелі, тиімді пайдалану үшін өте көп еңбек етеді.[10]
Зерттеу объектісі – тақырыптың ерекшелігі қоғамдағы индивидтің саяси лидерлік сипаты, саяси лидер, саяси элиталар, саяси басшылық және мемлекеттік билік нысандары болып табылады. Тақырыптың маңыздылығы тәуелсіз Қазақстанның егемендік жылдардағы саяси лидердің қалыптасуы,

қоғамдық ақпараттық-технологияның дамуы, қазіргі саясаттағы ғылыми техникалық прогрестің адамзаттың өмір сүруіне қажеттілігін жаңа реформаларға бейімдеу.
Тақырыптың зерттелу пәні - саяси лидерліктің теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттеу.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті - жалпы саяси лидерліктің саяси процестердегі алатын орнын белгілеу мақсатында қалыптасқан теориялық-әдістемелік және тәжірибе жүзіндегі негіздерінің мәнін ашу, саяси лидердің жалпы қоғамдағы маңызы және оның Қазақстан мысалында жүзеге асу ерекшеліктерін айқындау.
Лидерлік реттеушілік пен құрылымдық процестерінде түзетуді қажет ететін күрделі құрылымдық жүйелердің белгілі талаптарына сай негізде құрылады, ал ол өз негізінде қоғамдық ағзаның өмір сүруін қамтамасыз етеді. Бұл белгілі иерархиялық пирамидалық құрылым ұйымдары арқылы жүзеге асатын басқарушылық іс-әрекетін бөліп шығару жолымен дамиды. Мұндай «пирамиданың» төбесі - лидердің орны.
Лидерлік – көпдеңгейлік ұғым. Оның басқаруын қарастырғанда ең алдымен назарды лидердің өз сипатына, екіншіден оның сайлаушылары мен конституенттерінің қасиеттеріне, барлық саяси субъектілеріне аудару керек. Үшішіден, лидер мен оның конституенттерінің арасындағы байланыстарға, сонымен қатар төртіншіден, сол лидерлікпен басқарылып жатқан шеңберді (контекст)немесе белгілі жағдайды назарда ұстау қажет. Бұл төрт жағдай лидерліктің төрт бейнесінде көрінісін табады(images): ту ұстаушы(ұлы адам), қызметкер, саудагер және өрт сөндіруші.
Халықаралық байланыс шеңберінде саяси лидерлік қалай көрінеді(relationships) халықаралық қатынастардан өзгеше олар Г.Сондерспен қалай зерттеледі?(relations) Мақсаты осындай байланыстарды қалыптастыру және дамыту болған жағдайда не болады? Мұнда саяси ойынның деңгейлеріне тағы екеуі қосылады. Лидер өзінің назарын тек өзінің сайлаушылары мен басқа елдердің басқарушыларына ғана аудармауы тиіс, сонымен қатар басқа елдегі конституенттердің ықпалды көпшілігінің қажеттіліктері мен түсініктеріне, үміттеріне өте сақ әрекет етуі керек, және де оның белгілі байланысы(relationships), бір елдің лидерімен қалайша халықаралық саясат пен бүкіл мемлекетаралық қатынастар жүйесінде(foreign relations) жүзеге асатындығына назар аударуы қажет.[8]
Осы мақсатқа жету үшін, яғни лидерліктің саяси процестерге қатысуын теориялық негізінде зерттеу үшін, тақырыпты қажетті көлемде ашу үшін өзімнің алдыма мен мынадай міндеттер қойдым:
• Жалпы лидерліктің мәні мен мағынасын ашу, оның саяси табиғатын белгілеу;
• Саяси лидерлікті зерттеудегі ұғымдық-тарихи негіздеріне қысқаша шолу жасау (тарихтың әрбір кезеңіндегі ғұламалардың, би-шешендердің, зиялы ғалымдарының айтқан теориялары);
• Саяси лидерлердің қазіргі түсініктемесі, саяси лидердің халықаралық шеңберде және мемлекеттің ішіндегі саяси процестердің, халықаралық қатынастардың ішінде алатын орнын қарастыру;
• Мемлекеттік органдар дамуындағы президенттің ролін терең қарастыру (1991 жылдан бері қарай тәуелсіз Қазақстанның саяси құрылымындағы мемлекет деңгейіндегі лидердің маңызы);
• Елдің саяси-әлеуметтік реформаларының дамуымен байланысты Конституция белгілейтін мемлекет басшысының мәртебесіне салыстырмалы талдау жасау;
• Лидердің саяси міндетін атқару процесі барысындағы мемлекет пен қоғам арасындағы байланысты кеңейту шараларына түсініктеме беру;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Саяси лидерлік мәселесі философтар мен ойшылдардың көзқарастарын көптеген ғасырлар бойы қызықтырды. Антика дәуірінде саяси танымдар философиялық-этикалық турде болды, оның көмегімен ежелгі грек ойшылдары өз заманының ақиқаттарын жеткізіп отырды. Олар гуманизм (адами қасиеттер) мен мораль туралы өздерінің идеалды нормаларын қалыптастырды, әділеттілік пен түсіністік заңдарына сәйкестендіріп мемлекеттік құрылымның идеалды модельдерін іздеді. Осылай, Платон бойынша идеалды мемлекетте билік шынайы білімі бар және бейбіт өмірді негіздеуші философтардың қолында болуы керек.[2]
Саяси танымның белгіленуінің келесі кезеңі Ортағасырларға келеді, мұндағы ерекшеліктердің біреуі – қоршаған ортаны қарастырудағы діни көзқарастардың басым болуы. Ортағасырлық дүниетанымдардағы басым көпшілігі табиғаттағы және қоғамдық-жеке өмірдегі құдайдың маңызды ролін тану болып саналады. Жоғарыда айлылған сөздерден мынадай нәтиже шығады: билік құдайдың дегенінің жүзеге асуы, ал мемлекеттік билікке бағыну христиандық мораль талаптарының біреуі болып саналады. Мемлекеттік билік ққұдайдан шыққан деген идеяның негізін салушылардың бірі – христиандық ойшыл Фома Аквинский. Оның ойынша, тек кең пейілді және әділетті монархтың ғана билігі мемлекетте жердегі құдай билігінің шынайы көрінісінде болады.[2]
Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойдың айқын көрісін көрсеткендердің бірі мемлекеттік қайраткер, тарихшы және ақын Николло Макиавелли болды. Саясаттың ғылымға айналуының біріншілігі де оның сіңірген еңбегі. Н.Макиавеллидің негізгі сіңірген еңбегі болып ол ұсынған саяси реализм қағидасы саналады, онда ой қорытындыланған белгілі жоспардан, адамгершіліктен бас тарту, саясатта шынайы талаптардың есепке алынуы, тәжірибелік мүдделердің саяси іс-әрекеттеріне бағыну сынды шаралар орын алады.[2]
Бір билеуші еріктің басқаруының тағы бір идеологы абсолютизмнің француздық өкілі, саяси ойшыл және заңгер Жан Боден болды. Ол өз заманның маңызды ашуларының бірі – егемендік теориясының негізін салушысы болды, оның мәні – біржақты және біртекті билеу, саяси одақтардағы жоғарғы, абсолюттік және тұрақты билік.[3]
Жаңа заман дәуірі тарихи кезеңінде саясат пен мемлекеттің мәселесін қарастыруда ең айқын идеялар – жаратылыстық табиғи құқықтар мен қоғамдық келісім теориялары болды. Қоғамдық құқықтың теориясын ағылшындық философ Томас Гоббс қарастырды.[3]
Саяси ойдың дамуының келесі кезеңі ағылшындық публицист, тарихшы және философ Томас Карлейль мен оның салған жолын жалғастырушы американдық философ, эссеист және ақын Ральф Уолдо Эмерсон сынды ғалымдардың лидерлікті зерттеудің валюнтаристік теориясы бейнесінде көрініс тапты.[8]
Бұл ойлар Фридрих Ницшенің «жоғарғы адам» идеологиясында да қарастырылады.[3]
Лидерлікті түсінудегі көлденеңді батыстық әлеуметтанудың психологиялық бағытының негізін салушылардың бірі француз әлеуметтанушысы Габриэль Тард кеңейтті.[8]
Саяси лидерліктің типологияларын қарастыруда өзінің елеулі зор үлесін неміс социологы, философы және тархшысы Макс Вебер қосты. Оның «идеалды түр» теориясы лидерлерді авторитет көзіне байланысты жіктеу негізінде қалыптасты.[3]
Ары қарай саяси лидерлік мәселесінің зерттеулері итальяндық Гаэтано Моска, Вильфредо Парето және австриялық Р.Михельс негіздерін салған саяси элита теориясының шеңберінде көрініс табады.[8]
Саяси лидерліктің пайда болу мәселесінің толық мазмұнды және қамтулы еңбектерінің бірі болып француз сасаттанушысы Ж.Блондельдің зерттеулерінде кеңінен қарастырылды.[1]
Кеңес дәуіріндегі саясаттанудың даму тарихы, философия, мемлекет пен құқық теориясы секілді пәндер шеңберінде жүзеге асты. Саяси процестердің экономикалық дамумен бірігуі көрініс табатын маркс-лениндік қағидасындағы басым идеологиясының орын алуы қоғамның дамуында саяси лидерлердің ролін тусінуді шектеуге алып келді. Унитарлы идеологияға тән таптық біртектілік лидерлердің жалпы адамзаттық бастамасының оңтайлы ерекшеліктерін толықтай меңгеруге мұрша бермеді, өйткені ол кезде тарихтың негізгі әрекет етуші субъектісі болып халықтық бұқара саналды.
Елдегі идеологиялық күштердің әлсізденуі кезінде, 1990 жылдары толық емес ғылыми еңбек деп саналатын жұмыстар пайда болады. Бос кеңістік туғызған орындарды басу және өз заманындағы сұрауларға жауап іздеу жұмыстары, яғни зерттеулердің бұл мүмкіндіктері сол кездегі ірі саяси тұлғалардың өмірлік шығармашылықтарын қарастыруға арналды: Ленин, Сталин, Хрущев, Брежнев және т.с.с олардың қоршаған орталары туралы 1990 жылдары лидерліктің саяси мәселелерін қарастыратын бірнеше теориялық өңдеу жұмыстары пайда болды.[10]
Отандық тарихта мемлекеттің алдыңғы қатарлы тұлғалардың орны туралы сөз қозғаған қазақ ойшылы, саяхатшы,Орта Азия халықтарының мәдениеті мен тарихын зерттеуші Шоқан Уалиханов болды.[9]
Қазақтың ақын-ағартушысы Абай Құнанбаев философиялық-этикалық «Қара сөздерінде» өз елі үшін еңбек ететін лидердің қажет екендігін айтады, тек сондай қайраткер ғана мемлекетіне жақсылық жасауға қабілетті.[9]
Қазақтардың тарихы бойынша ең алғашқы зерттеу еңбегі болып қазақ интеллегенциясының көрнекті өкілі, Қоқан автономиясының тұңғыш премьер-министрі, тарихшы Мұхамеджан Тынышбаевтың «Қырғыз-қазақ халықтардың тарихы бойынша материалдар» атты еңбегі саналады. Автор «қазақ елі» деген ұғымды құрастырушы тайпалар мен рулардың пайда болуы және дамуларын кең қарастырады, оны терең бейнелейді.[9]
Біздің еліміздің саяси ойдың дамуының жаңа кезеңі қабылданбалы динамикамен белгіленеді. «Халық интеллегенциясы» ұғымының қалыптасуы мен дамуын ашық көрсетудің тұңғыш амалын Тұрар Рысқұлов, Ахмет Байтұрсынов, Смағұл Садуақасов, С.Қожановтың драмалық тағдырларының
мысалында қоғамдағы алдыңғы позиция ретінде қарастыруға «Болашақ үшін өткен туралы» атты мақалалар жинағының авторлары тырысты. «Мемлекеттің алдыңғы қатарлы тұлғалары: саяси портреттер» атты еңбектердің авторлары өздерінің мақсаттары етіп мемлекеттік қайраткерлерді Керей мен Жәнібек хандардан – тұңғыш президент Н.Ә.Назарбаевке дейін тұлғалардың әрекеттерін талдауды қойды. Президентіміздің егемен Қазақстанның қалыптасуына қосқан үлесі мен тәуелсіздік тұсындағы орны туралы ойларын айтуға болады.[9]
Диссертациялық зерттеулердің бірнешесі саяси лидерліктің әртүрлі аспектілерінен қарастыруға арналған: тоталитарлық қоғам жағдайында саяси әлеуметтанудың механизмдерін жалпы түсінудің тереңдігі; синергетика және сыни-әдістемелік рационализмдік сипатқа негізделген лидерлік феноменін зерттеулердің жаңа теориялық-әдістемелік негіздер ұсынылады; Б.Т.Көппаеваның «Қазақстандағы саяси лидерлік. Тарихи талдау тәжірибесі» еңбегінде кеңестік Қазақстандағы ірі саяси тұлғалар – Ж.Шаяхметов пен Д.А.Қонаев сияқты қоғам қайраткерлеріне баға беріледі. Отандық саясаттанудағы персоналия мәселелерін З.С.Гаипов «Бұйрықтық-әкімшілік жүйедегі тұлға: Т.Т.Тәжібаев – педегог, ойшыл, саясаткер» атты диссертациялық жұмыста қарастырды. Мұнда бұйрықтық-әкімшілік жүйедегі тұлғаның мәні мен ролі туралы мәселелер мемлекеттік іс-әрекет және оның өзінділігі, «жоғарылық» қысымға қарсыласу мүмкіндігі призмасынан өтеді.[11]
Жалпы бітіру жұмыстың көлемі – 57 бет, ал мазмұны кіріспе, екі негізгі бөлімнен, қорытынды, сілтемелер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.

1. Саяси лидерлікті зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері

1.1 Саяси лидерліктің табиғаты мен мәні

Лидерлік – көпдеңгейлік ұғым. Оның басқаруын қарастырғанда ең алдымен назарды лидердің өз сипатына, екіншіден оның сайлаушылары мен конституенттерінің қасиеттеріне, барлық саяси субъектілеріне аудару керек. Үшішіден, лидер мен оның конституенттерінің арасындағы байланыстарға, сонымен қатар төртіншіден, сол лидерлікпен басқарылып жатқан шеңберді (контекст)немесе белгілі жағдайды назарда ұстау қажет. Бұл төрт жағдай лидерліктің төрт бейнесінде көрінісін табады(images): ту ұстаушы(ұлы адам), қызметкер, саудагер және өрт сөндіруші.
Мартин Лютер Кинг бойынша, лидер - ту ұстаушыларды өздеріне тән қасиеттері ақиқатқа көзқарастарын ерекшелетеді. Оларда «арман» бар, оны шын мәнінде жүзеге асыру үшін лидер - ту ұстаушылар жиі саяси жүйені өзгертуге тырысады. Лидерліктің бұл түрін түсініп, ұғу үшін міндетті түрде белгілі бір мақсатқа бағытталған лидердің адамдық жеке қасиеттері мен оны қоршаған бағынушыларын білу қажет. Лидер өтпелі жағдайды сипаттайды, оның жүзеге асу барысын қадағалап, саяси проблематикасын қалыптастырады(agenda)[10]
Қызметкердің бейнесін бағыныштыларының мүддесін қорғауға тырысатын лидер иемденеді. Дәл солардың мақсат-мүддесін көздеп, олардың
атынан сөйлейді, жұмыс атқарады. Тәжірибедегі мұндай түрдегі лидерлер сайлаушыларының қажеттіліктері мен сенімдерін күтумен жүреді. Сайлаушылар лидердің орталықтанған міндеті болатын тапсырмаларды дайындайды.
Саудагер – лидерлер үшін ең маңызды болып седіру немесе көндіру қасиеттері саналады. Осының арқасында оның идеялары ме жоспарлары оның конституенттары «сатып алады» және соны жүзеге асыруға тырысады(buy) Гарри Трумен айтпақшы : «Президент билігінің мәні мынада – мәселен, халықты біріктіріп және істерді еш күмәнсіз атқаратындай етіп көндіру қажет» Бұл жағдайда лидерлік лидер мен өзі қалыптастырған сайлаушыларының қарым-қатынас негізінде пайда болады. Айтылып өтілген мағыналар лидердің өзінен мүмкіндік иемденеді және өзінің саясатына қолдау табу үшін, оны жүзеге асыру үшін ынталанатын лидердің стратегиясын да иемденеді.
Лидер - өрт сөндірушілер лапылдап жанған өртті өшірумен айналысады, яғни қоршаған ортаның лидерлік конституенттеріне араласуы барысында туылған мәселелерге әрекет етеді. Мұндай лидерлер әр жағдайда пайда болған оқиғалар мен мәселелерге құлақ түреді. Моменттің қиын-қыстау талаптары олардың іс-әрекеттерін анықтайды.
Тәжірибеде көптеген лидерлер лидерліктің төрт бейнесін әр алуан тәртіпте және келісімінде пайдаланады. Әрбір белгілі момент шеңберінде лидерлер өз мақсаттарын конституенттерінің мүдделерімен сәйкестедіреді. Тиімді әрекет етуші лидерлер олардың позициялары сақтап тұратын...