Қазақ әдебиеті | Эпостағы тұлпар образы

Мазмұны

Кіріспе ................................................................................
І тарау.
1.1. Қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі..............
1.2. Эпикалық жырлардағы тұлпарлар бейнесінің зерттелуі..
ІІ тарау.
2.1. Эпостағы тұлпар образы.................................................
Қорытынды..........................................................................
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. ..........................................
Қосымша әдебиеттер тізімі..................................................
Кіріспе
Қазақ халқының ерте замандарда жасаған мәдени мұрасының бір түрі – халықтың ауыз әдебиеті.
Жазу-сызу өнері болмаған ерте кезден-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші, дүниетанудағы көзқарасы тағы басқа жайында неше түрлі өлең-жырлар, ертегі-әңгіме, мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде тудырған. Сондықтан да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі, яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз. Ауыз әдеби фольклор деп те аталады. Фольклор – ағылшын сөзі. Ол – халықтың ауызша тудырған көркем шығармасы, халық даналығы деген ұғымды білдіреді. Фольклор дүние жүзіндегі халықтардың бәрінде бар. Ал, халықтың ауыз әдебиетін зерттейтін ғылымды фольклористика деп атайды.
Жанрлық жағынан алғанда, қазақтың ауыз әдебиеті де әр алуан. Халықтың тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына байланысты туған шығармалар, тұрмыс-салт жырлары, мақал-мәтелдер, аңыз-әңгімелер, ертегілер эпикалық жырлар, айтыс өлеңдері тағы басқа қазақ ауыз әдебиетінің негізгі түрі болып табылады.
Бір халықтың ауыз әдебиетінде, айталық ертегісінде немесе батырлар жырында кейбір сюжеттердің басқа бір халықтың ауыз әдебиетіне ұқсас келетіндігі болады. Ондай ұқсастық экономикалық, тұрмыс-тіршіліктің, қоғамдық өмірдің ұқсастығынан туады. Бір-бірімен ешқандай қарым-қатынас жасамаған, шалғай жатқан халық ауыз әдебиетінде ұқсас сюжеттердің болу себебі, міне осыған байланысты.
Ауыз әдебиеті халық өмірімен тығыз байланыса отырып, оны жан-жақты суреттейді, әр түрлі бейнелеу арқылы елестетеді. Әрине, бұдан ауыз әдебиеті бірден дамыған деген ұғым тумайды. Оның кейбір үлгілері ескі дәуірде, румындық қоғамда, яғни алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған. Бертін келе қоғамдық, экономикалық жағдайдың, адам баласының дүние танудағы ой-өрісінің ұлғайып өсуіне қарай ауыз әдебиеті де дамып отырған. Демек, халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік көзқарасы тағы басқа ауыз әдебиетінің тууына және қалыптасып дамуына әсер еткен, мазмұн берген. Сондықтан да ауыз әдебиеті өзінің даму жолында талай қоғамдық құрылыс ауыз әдебиетінің идеялық бағытына, мазмұнына ықпал жасаған, әрқайсысы өздерінің мүдделеріне сәйкес ауыз әдебиетін тудырған, оны пайдаланып отырған. Яғни, фольклор үнемі “өңдеуден”, сүзгіден өтіп отырады. Сөйтіп, біртіндеп көркемдігі кемелдене бастайды.
Ауыз әдебиетінің авторлары белгісіз болады. Бұдан, әрине ауыз әдебиетінде автор болмайды деген ұғым тумайды. Онда автор болған. Фольклордың кез-келген жанрлық түрлерін әу бастан-ақ белгілі бір адамдар шығарған. Мәселен, “Ер Төстік” т.б. сияқты ертегі, әңгіме, жырлардың қайсысын болса да, әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ол кезде хатқа түспегендіктен шығарушы адамның өмірбаяны, аты-жөні сақталмаған. Ал, шығармалары ауызша айту ретімен тарап кеткен. Олардың авторы халықтың өзі болған. Ауыз әдебиетін халық әдебиеті деп атаушылық, міне, осылай қалыптасқан.
Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен бір айырмашылығы ауыз әдебиеті шығармаларында нұсқалардың көп болуында. Бір-біріне жалпы мазмұны, оқиға желісі, кейіпкерлерінің аттары ұқсас келетін шығармаларды бір шығарманың туынды түрі, яғни нұсқасы десек, бұл ауыз әдебиетінде көп кездеседі. Мысалға, “Қобыланды батыр” жырын алайық. Қазіргі күнде бұл жырдың жиырма сегізден аса нұсқасы бар. Олардың жалпы мазмұны, оқиға желісі, басты кейіпкерлерінің есімдері бір-біріне ұқсас келеді. Бәрінде айтылатын басты әңгіме Қобыланды батырдың сыртқы және ішкі жауларға қарсы күресі, осы жолда оның жасаған ерліктері. Бұл оқиғалар жырдың нұсқаларында әр түрлі жырланады, ал ол нұсқаларда өзара үлкенді-кішілі айырмашылықтар болып отырады.
Мұнымен қатар ауыз әдебиетінде нұсқалардың көп болуы шығарманың ауызша айту арқылы тарауына байланысты деп білеміз. Мәселен, ертекші өзінің ертегісі көпшіліктің жиналған жерінде айтады. Сол арада тыңдаушы көпшіліктің арасынан жаңағы айтылған ертегінің мазмұнын, оқиғасын ұғып алушылар табылда. Енді олар сол ертегіні бір жерде өзінше әңгімелейді. Жаңалап айтады, алғашқы әңгімелерінің кей жерін жаңартып, кей жеріне тыңнан оқиға қосып ұлғайтады. Сөйтіп, ертегінің ішінен жырдың екінші бір туынды түрі, нұсқасы шығады.
Ал жазба әдебиетте мұндай жағдай кездесе бермейді. Әрбір жазушы (не ақын) шығармасын өз атынан жариялайды, оны екінші бір автор иемденіп кетпейді. Қай шығарманы кімнің, қашан шығарғаны жұртқа белгілі болып отырады.
Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен тағы бір айырмашылығы бар. Ол: ауыз әдебиетінде қалыптасқан дағдылы сөздер мен сөйлемдердің тұрақталған ұқсастық пен ұйқастардың жиі кездесетіндігінен көрінеді. Мысалға, ертегілердің көпкейлігі:

Ертек, ертек ерте екен,
Ешкі жүні бөрте екен.
Қырғауыл жүні қызыл екен,
Құйрық жүні ұзын екен,-

деп немесе “Баяғыда бір кедей болыпты, оның үш баласы болыпты” деп басталады. Ертегілердің бұлай басталуы дәстүрге айналып кеткен. Көптеген ертегілердің басталуы осындай бір-біріне ұқсас келгенімен, одан кейін әңгімеленетін оқиғалардың мазмұны, дамуы әртүрлі болады. Ал, жазба әдебиетте шығарма мұндай қалыптасқан дағдыға айналған сөз тіркестерімен басталмайды. Әр жазушы шығармасын басқа авторға ұқсатпай өзінше бастап, өзінше аяқтайды.
Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арасындағы айырмашылықты көрсететін келесі бір белгі деп ауыз әдебиетінде бірнеше өнердің бірлесіп көрінуін синкретизм деп атаймыз. Мәселен, жыршы ақын жырын көпшіліктің жиналған жерінде шығарған. Сонда ол домбыраның, гармон немесе қобыздың сүйемелдеуімен ән, күй әуенін келтіріп алып, жыр-әңгімесін белгілі бір мағаммен айта берген. Міне осы арада бірнеше өнердің бірлесіп келгенін көреміз. Атап айтқанда: ақындық өнер ән, күй әуені, көпшіліктің алдында (сахнада) жыр айтып отырған жыршы ақын жырды тыңдаушы қауым бар. Олар бірлесе келіп, жаңа бір ерлік жырдың тууына себепкер болып отырғанын байқаймыз. Бұл тек ауыз әдебиетіне ғана тән ерекшелік деп қараймыз. Олай болса, жазба әдебиеті ауыз әдебиеті негізінде туған. Ауыз әдебиеті халықпен бірге сан ғасыр жасасып келе жатқан рухани мұра. Халқымыз аттың жалы, түйенің қомында жүріп-ақ алуан түрлі сөз өнерін тудырған немесе “өнер алды – қызыл тіл” деп сөзді өнердің ең басына қойған. Ауыз әдебиеті бір кездері киноның да театрдың да ақпарат құралдарының да міндетін атқарған. Сондықтан халық әдебиетінің эстетикалық талап-талғамға жауап беретіндер ғана өмір сүргенде, ал кейбірі қолданыстан шығып қалып отырған. Қысқасы қалай айтсақ та халық әдебиетіндегі халқымыздың ғасырлар бойы жасалған аса қымбат қазынасы екендігі дау тудырмайды. Тіпті, ауыз әдебиеті желісінде “Қыз Жібек”, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, “Қарақыпшақ Қобыланды” т.б. шығармалары күні бүгінге дейін көруден халық жалыққан емес. Міне, халық әдебиетінің құдірет күші деп отырғанымыз осы.
Халық ауыз әдебиетінің тағы бір ерекшелігі деп кейбір халық ауыз әдебиетінің үлгілерін тек әйелдерге ғана орындау тән. Мысалы, сыңсу, қоштасу сияқты тұрмыс-салт жырларының түрлерін тек әйел заты ғана айтады. Бұл да ауыз әдебиетінің бірде –бір қасиеті саналмақ. Сондай-ақ кейбір жанрлық түрлер тұрмыс-салтқа тікелей қатысты болады.
Қазіргі кезде халық ауыз әдебиетінің кейбір жанрлық түрлері айтарлықтай ерекшелікке ұшыраған. Мәселен атап айтатын болсақ жар-жар арқылы бұрын қыз-жігіттер ұзатылған қызды уатса және оның басқа босағада қалай жүріп-тұруы жайлы ақыл-кеңес айтса, қазіргі кезде үйленуін құттықтап жақсы тілек білдіру түрін айтады.
Демек, халық әдебиетінің шағын түрлерімен бірге көлемді эпикалық мұраларымыз да баршылық.
Ежелгі замандардан бері талай ғасырлардың сүрлеу соқпағы мен ұзақ даму жолынан өтіп бізге жеткен фольклордың құнарлы саласының бірі – эпостық жырлар. Эпос халқымыздың сан ғасырлық арман-аңсарын үміт-мұратын бойына сіңірген өнер мүлкі. Ол жұртшылықтың жай-күйін тербетіп рухани сұранысын өтеп келе жатқан бағалы байлық.
Эпикалық жырларды жинау, жариялау, зерттеу ісі ХІХ ғасырдан бастап қолға алына бастаған. Оның сыр-сипаты, даму жолдары жанрлық, көркемдік ерекшеліктері образдар жүйесі туралы ілгерінді-кейінді зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді. Әсіресе, ХІХ ғасырдың екінші жартысында эпикалық аңыздардың табиғаты жайында Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Т.Н.Потанин түйін-тұжырымдары ерекше мәнді.
Эпикалық жырлардың көбірек зерттеу объектісіне айналған көзі ХХ ғасырдан басталады. Осы тұста Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов қатарлы оқымыстылар кейбір жырларды жазып алып жарыққа шығарған. Оларды жүйелеп, ғылыми тұжырымдар айтқан. Бұл мәселе Қазан төңкерісінен кейін ерекше қолға алынды. Эпикалық жырлардың генезисі, таихилығы, жанрлық белгілері мен көркемдігі жайын сөз еткен арнаулы еңбектер жазылды. Осы қатарда М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, А.С.Орлов, Ә.Қоңыратбаев, Н.С.Смирнова, Г.Ысмайлов, Ы.Дүйсенбаев, Р.Бердібай, С.Қасқабасов, О.Нұрмағамбетова, Т.Қоңыратбаев, С.Садырбаев, Б.Әзібаева, Б.Әбілқасымов, Т.Сыдықов тағы басқа ғалымдар орамды ойлар қозғап, эпикалық жырларды әр қырынан қарастырды, жекелеген зерттеулер жазды. Эпостанудың даму жолын аталған зерттеушілердің еңбегінсіз көзге елестету мүмкін емес. Ғалымдар ілгері-кейінді айтылған ой-тұжырымдарға сүйене отырып, эпикалық аңыз-дауларды жанрлық-стадиялық белгілеріне қарай бірнеше топқа бөледі.
Эпикалық жырлар халқымыздың рухани-мәдени байлығы.
Біздің диплом жұмысымыз екі тарау және кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
Кіріспеде ауыз әдебиеті туралы шолу жасалады. Жұмыстың І-тарауында қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі мен эпикалық жырлардағы тұлпарлар образының зерттелуіне назар аударсақ, ІІ-тарауында тұлпар образының өзіне тән сыр-сипаты қарастырылды.
Қорытындыда жұмыс барысындағы ой-тұжырымдар жинақталды.

І ТАРАУ.

1.1 Қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі.

Ел аузында: жылқы – жеті қазынаның бірі “Ат ерді сақтайды”, “Ат – адамның қанаты”, “Жылқы – түлік патшасы” деп ұлықтаған ұлағатты ұлтымыз желден жүйрік жануарды күллі тіршілік тірегі, тұрмыс-салты өмірінің өзегімен тығыз сабақтастырып келеді. Хас тұлпарға қатысты қанымызда бар асыл қасиеттер әр кезде жанымызда атой салып, бой көрсетіп қалады.
Біздің тегіміз – түрік, түлігіміз – жылқы. Содан да болар, “... аттың жалына қиямет күніне шейін жақсылық байлаулы тұрады”,- дейді. Жылқы – төрт түліктің төресі. Тәкаппар, сезімтал, кірпияз, кербез, киелі жануар. Қазақ қазақ болып, ұлт болып қалғаны үшін – ат пен анаға қарыздар. Осыншама кең байтақ жерді бабаларымыз аттың жалында, түйенің қомында, білектің күшімен, найзаның ұшымен сақтап қалып, бізге аманат етіп тапсырды.
Жылқы түлігінің қасиеті мол, орны бөлек. Ол – мінсең көлігің, жесең тамағың, ішсең сусының, кисең киімің. Жылқының еті де дәрі, сүті мен қаны да дәрі. Қазысы адамның сүйегін балқытады. Сынықшылар сол май арқылы адамның теріс біткен сүйегін бұзып, қайта салады. Бие сауған әйелдің әйелдің дені сау болады, сүтінің қасиеті тырнағының астынан бүкіл денесіне дариды. “Жылқы – жаным, қымыз - қаным”,- деген Ақтайлақ би. “Жылқының сүті – шекер, еті - бал”,- дейді дана халқымыз.
Жалпы жылқы малына беретін 22 тұжырымды сын бар. Құлын – жатырына, бала – нағашысына тартады. Алып – анадан, ат – биеден туады. Ат болатын тай – саяққа үйір, адам болатын бала – қонаққа үйір. Жүйрік атта жол болмайды, ер жігітте мал болмайды. Жылқы тәңірдің жердегі еншісі. Міне, осы тектес мақал-мәтелдерді жалғастыра беруге болады. Не дегенде де халқымыз жылқы түлігін қастерлей білген.
Қазақтың ерлері ғана емес, әйелдері де жылқы түлігін табиғатын терең түсіне, түйсіне, сезіне білген. Бәйдібек би жол жүріп кеткен бір жолы топ барымташы Домалақ анамыздың қолынан шай ішіп, сый-сияпат көреді. Үйір-үйір жылқыны барымталап қайтқан олар сол үйге тағы да соғып шайланады. Домалақ ананың пейіліне, ықыласына риза болып, бізден бір жылқы алыңыз деп мезірет жасайды. Сонда анамыз көп үйірдің ішінен ең нашар кәрі құла сары айғырды таңдаған екен. Бұл шешім мен байламға ешкім де түсінбейді. Келесі күні анамыздың айтуы бойынша кәрі айғырды таудың басына алып шығып, екі санына қыл арқаннан бұғалық салып бұрағанда, кәрі айғыр жан даусымен шыңғырады. Оны естіген үйірлі жылқы барымташыларға бой бермей тым-тырақай қашып, түгел кәрі айғырдың қасына жиналыпты. Бұл үйірі құтты айғыр болған екен. Осылайша анамыздың ақылы, жылқының қасиетін жете білетіндігі жылқысынан айрылған елге пайдасын тигізген екен.
“Жылқы - жершіл”, “Ат айналып қазығын табады” деп халқымыз бекер айтпаса керек. Жақсы жылқы басы босаса қандай қашықтықтан да туып-өскен жеріне тарта береді.
Қасиетті жылқы малы қазақ үшін жаралып, қазақ пен асық кең даласы жылқыға арналған сияқты. Бірінсіз – бірінің күні де, сәні де, мәні де жоқ. “Ат бағу адамға сауап әпереді”,- деген Пайғамбарымыз. “Халық едік артық көрген атты тақтан” деп жырлаған Ілияс Жансүгіров. Қазақ өзінің бауыр етінен жаралған баласын жақсы көргенде “құлыным” деп еркелетіп, бата бергенде: “Атың арымасын, тоның тозбасын, қадірің қашпасын”,- дейді. Әйтеуір атсыз әңгіме жоқ. Қазақ өзі аттан, қазаны оттан түспеген халық. [17.15].
Тұлпар бейнесін тереңнен зерттей отырып, халқымызбен бірге жасасып келе жатқан асыл жануарларымыздың пайда болуы мен дамуына да тоқталсақ, Ч.Дарвиннің еңбегіне сүйене отыра атақты палеонтолог В.О.Ковалевскийден (1842-1883) бастап, жылқы тобының эволюциясы жайлы белгілі ғалымдар қазірге дейін зерттеулер жүргізуде [34.172,173].
Тұлпар туралы дерек көздері өте мол. Жылқы малының шығу тегі айдаһармен, сумен байланыстырылады. Жылқының – айдаһарға ұқсас бір көрінер қыры, келбеті болған. С.Әжіғалиев ежелгі қытайлар мен оның батыс көршілерінің мифологиясындағы тау және ат бейнелерінің арасындағы генетикалық байланыс жөнінде сөз қозғаған. Бұған қарап “ тау мен ат” байланысымен шендестіруге болады. Осыған ұқсас аңыздар Моңғолияда сақталған: “Аса қадірлі деп есептелген Манго Морито тауында мекендейтін күміс аттар аспаннан түскен екен. Жалпы, аттың аспанмен және таумен (үңгірмен) сабақтастығын “танг” (тау), “таз” (тай) сөз өзгерістерінен де көруге болады”.....