Психология | Ж. Аймауытұлының психологиялық еңбектеріне талдау

Мазмұны

КІРІСПЕ.............................................................................................................
1 ТАРАУ ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТҰЛЫНЫҢ ӨМІРБАЯНЫ
1.1 Ж. Аймауытұлының өмірі.......................................................................
1.2 Ж. Аймауытұлының шығармашылық жолы........................................
2 ТАРАУ Ж. АЙМАУЫТҰЛЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ
2.1 “Психология” кітабы туралы................................................................
2.2 Ж. Аймауытұлының педагогикалық психологияға арналған еңбектері...............................................................................
2.3 Ж. Аймауытұлының еңбектеріндегі ұлттық терминология мәселелері.........................................................................................
3 ТАРАУ Ж. АЙМАУЫТҰЛЫ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ КӘСІП ТАҢДАУ МӘСЕЛЕСІ
3.1 Кәсіби бағыт – бағдар берудің психологиялық астарлары................
3.2 Мінездің жіктелуіне байланысты мамандық таңдау…......................
3.3 Кәсіп таңдау жолында жастарға көмек беру…………...................
ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………......................
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................................................
ҚОСЫМША....................................................................................................
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.
Халќымыздың ғасырлар бойы біртіндеп қорланып қалыптасқан рухани қазынасы тоталитарлық режим кезінде орасан зор күйзеліске түсіп, тоқырап қалғаны қазір екінің біріне мәлім бола бастады. Бұл жағдай өскелең жас ұрпақтың туған халқының мәдениеті мен салт-дәстүрінен ажырап қалуына, мәңгүрттер қатарының көбейе түсіуне мықтап әсер етті. Жас өспірімнің ата-баба мұраларынан толық қол үзіп қалмауы – елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі критерийлері екендігі дауссыз.
Осы айтылғанға орай ғалымдарымыз халқымыздың сан ғасырлық рухани мұрасын, әсіресе оның тәлім-тәрбие, ұлттық педагогика мен психологияға байланысты асыл қазыналарын, ғылыми-теориялық биіктен талдап, зерделеп көрсете білуі тиіс.
Психология ғылымының тарихын зерттеуде бұрынғы Одақ көлемінде біраз іс тындырылғанын айта кеткен абзал. Мұндай ғалымдардың қатарына: А. Н. Ждан, А. А. Никольская, А. В. Петровский, А. А. Смирнов, В. М. Теплов, М. Г. Ярошевский /Ресей/ ; Г. С. Костюк, Д. Ф. Николенко, М. А. Мацейкив /Украна/; Р. Г. Натадзе, А. С. Прангишливи /Грузия/; Р. Е. Устоев /Тәжікстан/; А. Абдусаттаров, М. Вахидов /Өбекстан/; Ш. С. Агаев, А. С. байрамов, А. Т. Баќшалиев /Әзірбайжан/; М. А. Мазманян, Л. А. Саакян /Армения/; А. С. Гучас /Литва/ ; Я. М. Анспак, И. Э. Плотниек /Латвия/; К. А. Рамуль /Эстония/, т.б. еңбектерінде бұрынғы ССРО еліндегі психология ғылымдарының тарихы, оларда көтерілген іргелі де келелі теориялыќ проблемалар мен әдіснамалық арналар жайлы кесек зерттеулер жүргізіліп, диссертациялар қорғалды, ғылыми еңбектер жарық көрді.
Қазақстан жағдайында да ұлттыќ тәлім-тәрбие саласының єр түрлі проблемалары, әсіресе қазақ психологиясының сан ғасырлық тарихы зерттеу объектілеріне айналып келеді. Тек соңғы жылдары ғана осы салада бірнеше диссертациялар қорғалып, жекелеген еңбектер жарық көрді. Бұлардың ішінде А. Ақажанованың, Н. Жєнділдиннің, К. Жөкештің, Н. Елікбаевтің, Қ. Жарықбаевтың, Т. Тәжібаевтің, В. Чистортын т.б. еңбектерін аймар едік.
Сондай-ақ, қазаќ халқының психологиялық мұрасының қазіргі кезде жекелеген мєселелеріне арналған зерттеулер /Ә. Алдамұратов, С. Жақыпов, Ж. Намазбаев, К. Өмірбекова, Р. Сүлейменова, Қ. Рахымбеков, Ж. Түрікпенұлы т.б. / бар.
Халқымыздық он төрт ғасырлық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің тарихындағы аса көрнекті ғұлама тұлғалар көптен бері зерттеу объектісіне айнала бастады. Ғалымдарымыз Әбу Насыр әл-Фарабидің, Жүсіп Баласағұнидің, Махм±діњгек Ќашќаридіњ, Ыбырай Алтынсаринніњ, Абай Ќ±нанбаевтыњ, Шєкєрім Ќ±дайберді±лыныњ, М±хтар Єуезовтыњ , Маѓжан Ж±мабай±лыныњ м±раларын педагогикалыќ жєне психологиялыќ т±рѓыдан талдауѓа, диссертациялар ќорѓалды. Сондай-аќ, «ќазаќ халќыныњ тєлімдік ой-пікірлер антологиясы» /Алматы. – Рауан. – 1995/, «Ќазаќ тєлім-тєрбиесі» /Алматы. – Санат. – 1995/, «Ќазаќ психологиясыныњ тарихы» Алматы. – Ќазаќстан. – 1996/ т.б. осы секілді ірг елі ењбектер жарыќ кµрді.
Тоталитарлыќ режим т±сында ќуѓын-с‰ргінге ±шыраѓан халќымыздыњ аса кµрнекті ѓалымдары, ќоѓамдыќ ќайраткерлер – А. Байт±рсын±лыныњ, Х. Досм±хамед±лыныњ, М. Дулатовтыњ, Нєзипа Ќ±лжанованыњ, М±нара±стафа Шоќайдыњ тєлім-тєрбие саласындаѓы ѓылыми м±ралары зерттеле бастады.
Осы орайда ХХ ѓасырдыњ бірінші ширегінде жазыќсыз жапа шеккендердіњ бірі – Ж‰сіпбек Аймауыт±лыныњ /1889 – 1931/ алатын орны ерекше. К‰ні б‰гінге дейін б±л ѓ±лама туралы тµрт диссертация /Р. Досжанова, Ќ. Єбдікова, Д. Ќ±саинов, Г. Шоќымова /, екі монография /С. Ќирабаев, Р. Саѓынбек±лы/ жазылѓан. Аталмыш зерттеулерде Ж. Аймауыт±лыныњ психология ѓылымы саласындаѓы мұралары тікелей сµз болмайды. Бұл зерттеушілер м±ұны µздеріне маќсат етіп ќоймаѓан. Б±л жерде тек профессор Ќ. Жарыќбаевтыњ ѓ±лама ѓалымныњ психологиялыќ м±расы жайлы жазѓан бірнеше ењбектерін атап µтеуміз ќажет. Єріне, осы автор да Ж‰сіпбек Аймауыт±лыныњ психологиялыќ кµзќарастарын жан-жаќты талдауѓа алмаѓан жєне аталмыш таќырыпты терењдете зерттеуді µзіне маќсат етіп ќоймаѓан.
Олай болса, Ж.Аймауыт±лыныњ жалпы психологиялыќ м±расы, єсіресе оныњ педогогикалыќ психология саласындаѓы кµзќарастары осы кезге дейін зерттелмей отырѓандаѓы, м±ныњ еліміздегі ±лттыќ психология ѓылымыныњ тарихына да, ќазіргі к‰н талабына ќажеттілігі зор екендігі туындап, бізді осы таќырыпты арнайы зерттеуге альп келді.
Зерттеу объектісі. Ж. Аймауыт±лыныњ тєлім-тєрбиелік м±расы.
Зерттеу пєні. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ психология саласындаѓы кµзќарастары, оныњ ќазаќтыњ ±лттыќ психология ѓылымына ќосќан ‰лесі мен алатын орны.
Зерттеу маќсаты мен міндеттері. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ психология саласындаѓым±раларына талдау жасап, оларды теориялыќ жаѓынан сипаттау. Ќазаќ елінде ХХ ѓасырдыњ ілкі ширегінде – аќ психология ѓылымыныњ µзіндік болмыс – бітімініњ ќалыптаса бастаѓанын дєлелдеу, оларды єлемдік психология ѓылымыныњ тарихымен сабаќтастыра зерттеп, еліміздегі ќазіргі психология ѓылымыныњ баѓыт-баѓдарымен ‰ндестіру.
Зерттеудіњ єдіснамалыќ /методологиялыќ/ негізі. Зерттеу ж±мысы диалектикалыќ – материалистік, детерминистік, тарихи - салыстырмалы ±станымдарына, сондай-аќ, ќоѓамдыќ жєне гуманитарлыќ ѓылымдардыњ /педагогика, саясаттану, єдептану, эстетика, тарих, этнология т.б./ теориялыќ астарларын негізге ала отыра ќазаќ халќыныњ ѓасырлар бойы ќалыптасќан тєлім-тєрбиелік ой-пікірлерініњ даму тарихын кµрсетуге баѓытталѓан. Ќазаќ халќыныњ психологиялыќ ой – пікірі тарихыныњ Єбу Насыр єл-Фарабиден басталатын, кейіннен А. Ќ±нанбаев, Ш. Ќ±дайберді±лы, С.М. Торайѓыров, Ѓ. Ќараш±лы, М. Ж. Кµпей±лы, т.б. ѓ±ламалар жалѓастырды, теориялыќ т±жырымдарына негізделе отырып, б±лардыњ Ж. Аймауыт±лыныњ психологиялыќ пікірлерінен кµрініс тапќандыѓы белгілі.
Зерттеудіњ негізгі идеясы мен гипотезасы. Аймауыт‰лыныњ рухани м±нара±расы наќты ѓылыми педакогикалыќ ќызметі ќазаќ психологиялыќ ѓылыми ой-пікірлер ж‰йесініњ ілкі бастауы, бастапќы т‰п – тµркіні болып табылады. Егер Ж. Аймауыт±лыныњ психологиялыќ м±ралары жан – жаќты зерттелген жаѓдайда , м±ныњ негізінде ѓылыми оќу – єдістемелік баѓдарлама жасалып, м±ны б‰ткіл зиялы ќауым тєлім – тєрбие ісінде пайдаланатын болса, б±л жєйт оќушылар мен студенттердіњ жалпы ±лттыќ тєлім – тєрбиеге ќызыѓушылыѓын арттырып, олардыњ ой µрісі мен д‰ние танымын кењейте т‰скен болар еді.
Зерттеу кезењдері.
Бірінші кезењ - Ќазаќстандаѓы жєне ТМД елдеріндегі жарияланѓан ќоѓамдыќ – гуманитарлыќ, педагогикалыќ – психологиялыќ, этнографиялыќ, этика, эстетикалыќ єдебиеттерді салыстыра саралап, оларды талдауѓаалу, сондай-аќ зерттеу таќырыбына байланысты библиографиялыќ єдебиеттер жинастыру, осы мєселеге байланысты ќорѓалѓан диссертациялармен танысу.
Екінші кезењ- Ж. Аймауыт±лыны педагогикалыќ психология саласындаѓы пікірлерін белгілі ж‰йеге келтіріп, оның ішінен қазіргі кезеңге аса қажетті, өміршң, көкейкесті аспектілерін іріктеп, оларды зерттеуіміздің негізгі желісі ету. Зерттеу барысында жиналған материалдарды теориялық жағынан тұжырымдап, зерттеу нәтижелерін апробациялау.
Зерттеу әдістері. Тарихи тұрғыдан жазылған орыс, қазақ тілдеріндегі әдебиттерге талдау жасау, сондай-ақ , Аймауытұлының психология саласындағғы мұраларын тарихи, салыстырмалық, өмірбаяндық, контент-анализ әдістері мен архив деректерін пайдалану.
Зерттеу көздері. Диплом жазуда қазан төңкерісінде дейінгі қазақстандық, шетелдік, бұрынғы Кеңес одағы, қазіргі ТМД елдеріндегі ғалымдардың /философтар, саясаттанушылар т.б./, әр заманда өмір сүрген ұлы ойшыл, ғұлама ғалымдардың тәлім-тәрбиелік мұрасын талдауға алған зерттеулері /баспа беттеріндегі жарияланандармен қолжазба түріндегілермен/ пайдаланылады. Мұнымен бірге Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивінен, Қазақ Республикасы ұлттық кітапханасының сирек кітаптар орынан материалдар алынады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Аймауытұлының педагогикалық психлогия саласындағы мұралары қазақ психологиясының әдіснамалық- теориялық негіздерінің аса мәнді құрамдас бөлігі болып табылады. Мұны жалпы білім беретін орта мектептердегі «Әдеп және жантану», жоғары оқу орындарындағы «Психолгия тарихы», «Қазақ психологиясының тарихы» арнаулы курсын оқытуда негізгі материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
-Ж. Аймауытұлының педагокилалық психология саласындағы көзқарастарының негізгі ұстанымдарын, оның Дж. Уотсон, П.П.Блонский ілімдерінен кейбір айырмашылықтары тұңыш рет дәлелденеді.
-Ж. Аймауытұлының ұлттық педагогикалық психологияның ғылыми атауларын алғаш жасаушы екендігі, оның бұл саладағы қайталанбас өзіндік орны анықталады.
-Ж. Аймауытұлының педагогикалық психология саласындаы мұрасын оқып-үйренуге орай арнаулы дәрістің бағдарламасы құрастырылады.

I ТАРАУ ЖҮСIПБЕК АЙМАУЫТОВТЫҢ ӨМIРБАЯНЫ.

1.1. Жүсiпбек Аймауытовтың өмiрi.

Екi заман шекарасында көзiн аша бастаған туған халқының арқылы, ойы, ары, баскөтерерi болып ,оның қамы үшiн,тағдыры мен болашағы үшiн бастарын тауға да,тасқа да соғып, ақыры бiр кездерде бiздiң елдi жайлаған,зорлық-зомбылы дертiнiң,социолисттiк заңдылықты бұзудың құрбаны болып кеткен арыстарымыздың қатарында Жүсiпбек Аймауытовта бар.
Ол- ақын, прозашы, рамашы сыншы, публицист, аудармашы. Әдебиеттiң әр алуан жанрларында белсендi қызмет ете отырып, Жүсiпбек жаңа дәiрдегi әдебиеттiң негiзiн салушылардың алды легiнде болды. Көптеген iрi шығ армаларымен жаңа iзденiстердi орнықтырды.
Жүсiпбек Аймауытов 1889 жылы Семей губерниясының Павлодар уезiнде Қызылтау болысының бiрiншi ауылында туған. Арғы аталары ауқатты болған деседi. Бiрақ Жүсiпбектiң өз әесi Аймауыт та, оның әесi Дәндібай да шағын шаруалы адамдар екен. Руы-Сүйiндiк. Бұл жағынан келгенде , Сүйiндiк iшiнде Айдабол ,Көлiктен шыққан атақты ақындар Сұлтанмахмұт Торайғыров , Мәшкүр Жүсiп Көпеевтермен Жүсiпбек әрi жерлес , әрi аталас . Жүсiпбектiң 15-жасқа дейiнгi өмiрi ауылында өтедi.Ол ауыл молдасынан оқып сауатын ашады.Тиiп-қашып, әр қилы молдалардың, өз айтуынша, Жүнiс Қожа, Шаймерден Қожа, Қожаахмет Қожа, Қапар Қожа, Мұхамеджанның алдын көрiп, ескiше едәуiр бiлiм алады. Содан кейiнгi бiраз уақыт өзi де молдалық құрып, бала оқытады. “Қартқожа» романында Жүсiпбек Аймауытов бала молда ретiн де өз өмiрiнiң осы тұсын суреттеген.
1907 жылы Жүсiпбек молдалықты тастап, Баянауылға барып орыс мектебiне түседi. «Оспанның(Аймауыттың iнiсi) Серебрянников дейтiн тiлмашы менi тәуiр көрушi едi. Баянда соның үйiнде жаттым. Баянда бiр қыс оқып,екi бөлiмiн бiтiрiп, келер жылы Керекудегi қазыналық ауыл шаруашылық школiне барып емтихан ұстадым» - дейдi ол.
Бiрақ ауыл шаруашылық мектебiнде ұзақ оқи алмайды. Бiр айдай ауыл шаруашылық жұмысына қатысып, одан кейiнгi екi ғана оқуға мүмкiндiк алған, Жүсiпбек мектеп режимi мен әдiлетсiздiкке қарсы бой көтерген балалардың қатарында оқудан шығып қалады. Осыдан кейiн бiраз уақытын ол ауылда бала оқытумен,Баяндағы мектептiң үшiншi класында оқуын жалғастырумен өткiзедi. Содан 1911 жылы Керекуге келiп, екi класты орыс-қазақ мектебiне орналасады. Әуелi сол мектепте , кейiн интернатта бiлiм алып, 1914 жылы Семейдегi мүғалiмдер семинариясына түседi, оны 1919 жылы бiтiредi. Семейде ол «Абай» журналын шығарысады.Аймауытовтың саяси-әлеуметтiк қызмет сапары 1919 жылдан басталады.
1919 жылы Жүсiпбек Алашордадан бөлiнiп, Кеңес үкiметi жағына шығады. Коммунисттiк партияның қатарына өтедi.Семейде , Павлодарда партия, кеңес жұмыстарын атқарады. 1920 жылы Қазақстан кеңестерiнiң съезiне делегат болып қатысады,сол жылы қаңтар айында Жүсiпбек партия қатарына кiредi. Содан кейiн Қазақ АССР Халық ағарту комиссариятында басшылық қызметте ( комиссардың орынбасары болып ) қалады. 1921 жылы Семей губерниялық оқу бөлiмiнiң меңгерушiсi, кейiн « Қазақ тiлi » газетiнiң редакторы болып iстейдi. 1922-1924 жылдары Қарқаралыда мектеп мұғалiмi, ал, 1924-1926 жылдары Ташкентте шығатын « Ақ жол » газетiнiң редакциясында қызмет атқарады. Бұдан кейiн 1926-1929 жылдары Шымкент педагогтiк техникумының директоры болады . Ара-тұра сол кездегi саяси науқандарға араласады. Торғай уезiнiң ашықққан халқына жәрдем ұйымдастырып, жиналған малды « өзi пайдаланып кеттi» деген жаламен жауапқа тартылып, артынан ақталады. Содан 1929 жылы « Қазақстандағы ұлтшылдық ұйыммен байланысы бар » деген сылтаумен қайта тұтқынға алынады.
1931жылы Жүсiпбек Аймауытов 42 жасында ,нағыз шығармашылық толысқан кезiнде қыршынынан қиылды.
Алғаш өлең жазумен әуестенiң Жүсiпбек 13 жастан деп санайды.«Дұғалық жазатын кiшкене қара шолақ кiтапшама тiленшi шалға есiгiн ашпаған бiр кемпiрдi,көшкенде байталға мiнбеймiн деп әкесiн ренжiткен қызды өлең қып жазып қойғанымды әкем көрiп,маңдайымнан иiскегенi әлi есiмде. Содан соңғы өлең жазғаным 19-20 жастар кезiмде болса керек. Бiр бала молдамен айтысып, өлең жазғаным бар. 1912 жылы жазған өлеңдерiм ескi дәптерiмде әлi сақтаулы. Абайға елiктеппiн. Ең алғаш басылған сөзiм – 1913 жылы болса керек , бiр ақылық алыпсатардың болыс болам деп , елге бiр месте шай апарып , елдiң қулары болыс қоямыз деп, шайларын алдап алып , бос қайтқаның жазып едiм. Бұл хабар «Қазақ» газетiнде басылды. Сол хабардың басылуы қалам ұстауыма үлкен себеп болды. 1916 жылы қазақтан жұмысшы алудың артынан пьеса жаза бастадым.Алғаш жазған 5 перделi пьесам жарыққа шықпады » -деп жазған.
Оқуы мен қызмет бабына байланысты, 1914 жылдан бастап , он жылдай Семейде болған кезiнде Жүсiпбектiң жақсы қарым-қатынас жасасқан, көңiлдес, достас адамдары, Шәкәрiм ,Көкпай , Сұлтанмахмұт , Сәбит Дөнентаев , Иса Байзақов , Жұмат Шанин , Майра , Әмiре сияқты әдебиет , өнер қайраткерлерi.
Жүсiпбектен қалған мұра аса бай. Оның iшiнде «Қартқожа», « Ақбiлек» романдары, « Күнiкейдiң жазығы» повесi мен көптеген әңгiмелер, « Рабиға » , « Мансапқорлар» , « Сылаң қыз », « Ел қорғаны », «Қанапия-Шарбану » ,« Шернияз » атты пьесалар, өлеңдер мен « Нұр күйi » поэмасы, балаларға арналған ертегi кiтапшалар, сын мақалалар мен көптеген аударма кiтаптар, оқулықтар бар. ‡з кезiндегi газет-журналдар бетiнде Жүсiпбек жазған мақалалар да бiрсыпыра.
Әлеуметтiк төңкерiстер заманында өмiр сүрген Аймауытов өзiнiң қысқа ғұмырында артына аса бай әдеби, ғылыми мұра қалдырды. Ол В.Шекспир, В.Гюго, Г.Мопассан, А.Дюма, А.С.Пушкин, Р.Тагор, Н.В.Гоголь, Л.Н.Толстой, Дж.Лондон шығармаларын, « Интернационалды», бiрқатар ғылыми еңбектердi қазақ тiлiне аударды. Педогогикалық психология, методика, эстетикалық тәрбие туралы зерттеулер жазды, әдебиет, эстетика, сын саласына қатысты, сан алуан публицист мақалалар жазды.
1918-1919 жылдары М.Әуезовпен бiрге Семейде « Абай » журналын шығарып, «Екеу» деген біркеншiк атпен , Әуезовпен бiрлесiп, «Абайдың өмiрi және қызметi» (1918 №2) , « Абайдан кейiнгi ақындар » ( 1918 №3) деген мақалалар жазды.

1.2 Жүсiпбек аймауытовтың шығармашылығы.

Жүсiпбектiң « Қартқожа » романы 1926 жылы тұңғыш рет Қызылорда қаласында жеке кiтап болып шыққан . Бұл- ауылдағы қарапайым қазақ азаматының өмiрiн, оның әлеуметтiк арпалыстар кезiндегi күрделi тағдырын этикалық үлгiде көркем бейнелеуге арналған қазақ әдебиетiнiң алғашқы көлемдi шығармасы. Онда қазақ ауылының революция алдындағы және әлеуметтiк қақтығыстар кезiндегi тiршiлiгi , азаттық жолындағы күрестен кейiнгi жаңаша ұмтылысы шыншылдықпен бейнеленедi. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының басталуы мен оның 1917 жылғы ақпан революциясына ұласуы, қазақтарын ел iшiндегi әлеуметтiк күрестерге араласуы, « Алашорданың » құрылуы, Октябрь революциясы мен азамат соғысының оқиғалары роман сюжетiне желi боп кiредi. Шығарма қаһарманы Қартқожа да, оның елi, жұрты да осы оқиғалар фонындағы тартыста есейiп, есiн жинап , iлгерi басады , болашаққа ққарайды.
Романда айрықша көзге түсетiн нәрсе – көшпелi қазақ аулы өмiрiнiң жүдеулiгi , қоғамдық әдiлетсiздiк. Мұны бiз Қартқожа туып-өскен ортаның семьялық тiршiлiктiң , ескi ауылдағы әлдiнiң әлсiзге жасаған зорлығы фактыларынан , осы негiздегi қақтығыстардан танимыз.
Шығарма қаһарманы жайындағы жазушы толғанысында бүкiл романның пафосы жатыр. Автор қазақ ортасынан шыққан жас Қартқожаны « елi үшiн күйген, еңбектi сүйген , ер жүректi, жұртшылық көсемi- жалынды жастардың » қатарынан көргiсi келедi. Оның халықтың ойлары Қартқожа бейнесi арқылы өрбiп дамиды.
Шығарманың шұрайлы тiлi – жазушы шеберлiгiнiң айқын көрiнiсi. Ондағы суреттер ел өмiрiн , дала тiршiлiгiн , ондағы адамдар ұғым- түсiнiгiн оқырманның көз алдына жайып салып отырады.
Бұл « Қартқожаның » жалпы идеялық , тақырыптық маңызына қоса қазақ романының тарихындағы көркемдiк ролiнде , жаңалығын да аша түседi.
« Ақбiлек » - жеке кiтап болып басылып үлгермеген шығарма. Ол кезiнде « әйел теңдiгi » журналының 1927-1928 жылдар iшiндегi бiрнеше санында жарияланған . Бiрiншi рет 1989 жылы Жөсiпбектiң таңдамалы шығармалары iшiнде жарық көрдi.
« Ақбiлек » тақырыбы жағынан « Қартқожа » романымен үндес. Егер « Қартқожада » жазушы ескi қоғамдық құрылыс жағдайында теңсiздiкте өмiр кешкен қазақ жiгiтiнiң құлдықтан құтылып , азаттық күрес жолына шыққан суреттесе, «Ақбiлектеде » осы идеяны жалғастырады. Мұнда феодалдық- рушылдық ортада жiкшiлдiктартыстардан қорлық көрген қазақ қызының жаңа заман шындығын пайдаланып , өз бағытын табу , тең құқылы азамат болуы бейнеленедi.
Жазушы халықтық көзқарасы романдағы байлар мен кедейлер өмiрiн, олардың ара қатынасын, рушылдық , жiкшiлдiк , пендешiлiк ұсақ мiнездерден туған кикiлжiңге әлеуметтiк сипат бере бейнелеуiнен көрiнедi. Ол тұрмыс – салттың ұнамсыз жақтарын да көңiл аударады. Әлдiлердiң тарапынан әлсiздерге жасалып жатқан зорлықы көре бiледi. Жалпы алғанда
« Ақбiлек »- бiр қыздың тағдыры негiзiнде әлеуметтiк революциялар дәуiрiндегi қазақ ауылының жанаруын суреттейтiн алғашқы қазақ романының бiрi .
« Күнекейдiң жазығы » повесi 1928 жылы « Жаңа әдебиет » журналында жарияланған. Мұның да тақырыбы әйел тағдыры.
Повестте сол кездегi ел iшiндегi қыз ұзату , көшу , жастардың ойын сауық ұйымдастыруы , халықтық әзiл- қалжыңдар сияқты тұрмыстық суреттер мол. Ол өмiр тануға , дәуiр шындығын түсiнуге қажет этнографиялық материалдар бола алады.
Ақ өлең үлгiсiмен жазылған шығарманың тiлi Жөсiпбектiң прозадағы жаңа бiр iзденiсiн танытады. Оның ырғақты прозасы ескi рухани тiршiлiгi өлеңмен байланысты болған халықтың жаңа жанрды игерудегi өзгеше тарады.
Жүсiпбектен қалған бiрталай әңгiме бар. Олар « Бетiм-ау құдағи ғой »( 1918 ), « ‡мiр деген осы ма » , « Мысыққа ойын , тышқанға өлiм » ( 1923 ), « Елес », « Оралдан поезд өткенде », « Қойшы Тастамақ», « Жаңа өмiрге аяқ басты », « Жидебайдың баяндамасы » ( 1924 ) , «Жетi азбан » , «Жол үстiнде » , « Көшпелi көжебай » , « әншi » ( 1925 ) , « Боранды болжағыш әулие » ( 1926) т.б. Бұлардың көбi сол кездегi газет-журналдар беттерiнде жарияланған. Әңгiмелермен қатар баспасөз беттерiнде Жүсiпбек қолынан шыққан өлеңдер , публицистикалық мақалалар , фельетондар аз емес .
Жүсiпбек әңгiмелерi , негiзiнен , жазушы өмiр сүрген дәуiрдiң шындығын суреттеуге арналады. Оларда ел тұрмысындағы өзгерiстер , адам психологиясындағы жаңалық , әлеуметтiк теңсiздiк пен оған қарсы күрес , өнер тақарыбы , уақыт , заман туралы толғаныс , т.б. мәселелер сөз болады.
Жүсiпбектiң драматург есебiнде көзге түсуi де тым ерте басталған. Ол Семейде оқыған жылдары жастардың ойын-сауық кештерiне қатысып , домбыра тартып , ән салып , спектакьлдер қойған , өзi басты рольдерде ойнаған. 1917 жылы 17 желтоқсанда Семейде оқитын жастардың әдеби кешi болып , онда Жүсiпбектiң « Ескi тәртiппен бала оқыту » ,« Рабиға » атты бiр перделi пьесалары қойылған. Ол жөнiндегi хабар кезiнде жергiлiктк баспасөзде жарияланған . Кейiн « Ел қорғаны » (1925, « Мансапқорлар » ( 1925 ), « Қанапия мен Шарбану » ( 1926), «Шернияз» (1926) атты драмалар жазЈан.
Жүсiпбек –әдеби шығармашылығын ақындықтан бастаған адам . Бiрақ өлендерi жиналып басылмай, кезiнде жарық көрген күнделiктi баспасөз бетiнде қалған. Қазiр бiзге белгiлi Жүсiпбектiң поэзиялық туындыларының iшiнде « СарыАрканың сәлемi», « Ах-ха-хау» , « Көшу», « µршығым», « әскер марселлезасы», « Тұңғиық, түпсiз астында » тағы да басқа өлендер мен «Нұр күйi» атты поэмасы бар. «Нұр күйi» атты поэмасы 1929 жылы Қызылордада жеке кiтап болып басылған. Оны автор «күйлi сөз» деп атаған. Поэма уақиғасы Жiбек анананың жаңа туған нәрестесiне толғанып айтқан жыры мен басталады. Бiрақ ана қуанышы баласының соқыр екенiн бiлiп тез басылады. Алайда бала өнерпаз, күйшi болып өседi. Өнерiмен , жұртты таң қалдырады. Кейiн орыс дәрiгерлерiнiң көмегiмен көзi жазылып ол қуаныш шаттық күйiн тартады. Автордың « Нұр күйi» дейтiнi сол. Ақын сол арқылы өнерпаз бала көрген, оның келешегiн айқындаған нұрдын , жарық сәуленiң шатты сезiмдерiн жырға қосады. Поэма жастарды өмiрдi сүйюге , қиыншылыққа мойымай, онымен күресе бiлуге тарбиелейдi. Едiгенiң орыс дәрiгерiнен көмек алуы арқылы автор халықтар туысқандығының да проблемасын өзiнше шешуге ұмтылады. Поэманың жазылу үлгiсiнде де ақ өлең көбiрек қолданылады.....