Дефектология | Күрделі сөйлеу бұзылысы бар жасөспірімдердің ойлау әрекетінің ерекшеліктері

Мазмұны

І ТАРАУ КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕУ ТІЛІ БҰЗЫЛЫСЫ БҰЗЫЛЫСЫ БАР АҚЫЛ-ЕСІ КЕМ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ОЙЛАУ ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ойлау, ойлау әрекетінің жалпы ұғымы. Зерттеудің негізгі әдістемесі.
1.2 Онтогенез негізіндегі балалардың ойлау әрекетінің дамуы.
1.3 Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар ақыл-есі кем балалардың ойлау ерекшеліктері.

ІІ ТАРАУ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕУ ТІЛІ БҰЗЫЛЫСЫ БҰЗЫЛЫСЫНЫҢ ОЙЛАУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Эксперименттік зерттеудің әдісі мен ұйымдастырылуы.
2.2 Жасөспірімдердің ойлау әрекетін түзете-дамыту бағдарламасы
2.3 Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар ақыл-есі кем жасөспірімдердің ойлау әрекетін дамыту әдістемелік кеңесі.

ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Гуманизация мен интеграция негізінде білім берудің қажетілігін ерекше балаларда қолдану психологиялық тұрғыда қарастыратын арнайы психология қазіргі заманда дамуда. Көптеген клиникалық зерттеулердің анықтамасына сәйкес, қоғамдық өмірде мүмкіндігі шектеулі балалардың саны өсуде. Сөйлеу тілі бұзылысы бар балалардың саны ерекше.
Ақыл-есі кем балаларды оқыту мен тәрбиелеу арнайы мекемелердің алдында тұрған үлкен міндет болып табылады. Сондықтан мемлекет қазіргі таңда дамуы мүмкіндігі шектеулі жандарға айрықша назар аударып, қамқорлық көрсетіп отыр. Бұл қамқорлықтың барлығы елбасының халыққа жолдауында, ҚР Білім туралы заңында, «Кемтар балалрдың әлеуметтік-медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдану туралы» т.б. заңдарында айтылып, дамуында кемістігі бар балаларға көмек көсртеудің тиімді жүйесі, оларды оқыту, тәрбиелеу, еңбекке баулау және кәсіби даярлығын шешуде, бала мүедектігінің алдын алуға бағытталған көптеген көкейкесті мәселелер жан-жақты қарастырылған.
Білім туралы заңның 2-тарау 8-бабаның 6-тармақшасында «мемлекеттегі дамуы мүмкіндігі шектеулі азаматтардың білім алуына, дамуындағы ауытқу түзетуіне және әлеуметтік жағдай жасауды қамтамасыз етіледі» делінген.
Қазіргі таңда Қазақстанда оқушыға түзету-дамыту көмегін ұйымдастырудың анықталған нақты тәжірбиесі жинақталған, білім беру бағдарламасын жетілірудегі қиындықтарды өткізуде Ж.И.Намазбаева, Р.А.Сүлейменова, Қ.Шаризданова және т.б. еңбектері атап өткен жөн.
Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы зақымданған балалардың паталогиясында барлық танымдық қабілеттерінің дамымағандығын көрсетеді ( қабылдау, ес, ойлау, сөйлеу) танымдық және қабылдау негізгісі болып табылады. Интеллектуалды қалып қалу балаланың екінші мінезі өйткені ол тілдің дамымағандығынан және оның барлық бөліктерінен болады. Сөйлеу тілі зақымданған балалардың назары тұрақты емес, бағдарлану мен қосылу және таралу қиындығымен көрсетіледі. Бұл дәрежедегі назар көлемінің қосылуымен материалды тез ұмытумен негізгісі вербальді (сөйлеу) бағыттылықтың әсерлі қосылуымен, сюжеттік мәтіннің ерекшеліктерімен белгіленеді. Көбісінің ойлау операциясы дамымаған, қорытынды мен қабілеттің қысылуымен жорамалданады. Сөйлеу топологиясы бар балаларға тапсырманы орындау оңай, сөйлеуден гөрі бейнелі көрнекілік көптеген сөйлеу тілі зақымданған балаларда қиындық бұзылысы бар. Олар икемсіз, епсіз, әлсіздікпен, апыр топыр қимылмен бейнеленеді. Сөйлеу тілі зақымданған балалар тез шаршайды, жұмысқа қабілеті төмен болады.Олар тапсырманы орындауда ұзақ қосылады.
Адам өмірі ылғи жасалынбаған және тапсырмалар мен мәселелерді алдыға қояды. Осындай мәселелердің пайда болуы, қиындықтар күтпеген жағдайлар қоршаған ортадағы шынайылықтың біз білмкйтін, түсінбейтін, көрінбейтін жасырын жайыттардың әлемді түсінуде терең қажеттіліктерді қажет етеді, жаңа және жаңа процестердің ашылуына, қасиеттер мен заттарға адамдардың қарым – қатынасын бейнелейді. Әлем шексіз оны түсіну шексіз процес. Бұл терең шексіз ойлаудың мақсатты деңгейі шексіз, жаңа. Әрбір адам өз өмірінде көптеген ашылулар (қажет емес ол ашылу, кіші болсын тек өзіне адамзатқа) Мысалы, кез – келген оқушы оқулықтың тапсырмасын шешкенде ол міндетті түрде өзіне жаңалық ашады.
Ойлау – бұл әлеуметтік себепші, жаңа маңызды ашылулар мен сөйлеу тілінің психикалық процесінің ізденісіне тығыз байланысты, ойлану мен синтез кезіндегі әрекеттің қорыту мен алдын алу процесі.
Ойлау тәжірибелік әрекеттің сезімтел қабылдауы және оның шегінің негізінде пайда болды.
Ойлау – бұл объективті психологиялық көрінісі, адамзаттың пайыымдауының биік сатысын құрайды. Ойлау тіршілік ету қабілеттің білімін қажет етеді, объективті шындықтың байланысы мен қосылуын сөйлеу тілін қалыптастыру процесі мен бпсқа психикалық функциясы, соның ішінде ойлау бір – бірімен тығыз байланысты екені белгілі. Басқа қырынан қарағанда, вербальды емес психологиялық процесі сөйлеу тілінің алды болып табылады. Ал басқа қырынан сөйлеу, пайда болу, даму, көптеген сөйлейтін психологиялық процесті қалыптастырады. Адамдарда сөйлеудің қалыптасуымен ойлау, сөздерді тану ойлаудың құралы ретінде іс-әрекеті болып тұрады.
Адам ойлау қабілетінің тек қана сезімталдың қабылдаумен байланысты емес, ол тілмен, тіпті сөйлеумен тығыз байланысты. Осыдан барып адам психикасымен жануар психикасын принципиалдық айырмашылықтары айқындалады. Кез – келген оңай жануардың ойлауы әрдайым көрнекі әрекеттік болып қалады, ол бөлектенбейді, қабылдаумен бірге болады. Ол тек заттың қабылдаудың, яғни қазіргі уақыттағы жануардың көз алдындағымен естіледі. Мұндай ойлау көрнекі іс-әрекет жастарына негізделеді және оның шекарасынан шығады. Тек қана сөздің пайда болуынан объектіні немесе қабілетті тануының ажыратылуын танып, бекітеді, көріністі бейнелеп арнайы сөзбен таниды. Ой керекті мәліметті алады, шынайылықпен бірге адамдар немесе тіпті өзімізге алынады.
Адамның ойлауы – қандай формада қалыптаспасын тілсіз мүмкін емес. Қандай ой болмасын тілмен бірге пайда болып, байланысады. Ойдың негізі қаншалық терең ойланылса, сөзде ол соншалықты анығырақ айтылады, және керісінше, ойдың сөздік қалыптасуы қаншалықты шынайы болса, ой нақты әрі түсінікті болады.
Мұндай бейне, адамдық ойлау тілмен, сөйлеуменүзіліссіз байланысты. Ойлауды материалды, сөздік байланыста дамыту қажет. Ойлау іс-әрекеті – білімді қабылдаудың негізгі тарихи адамның дамуында жаңа білімді теңгеруінде қажет.
Жалпылама білім беру мекемелерінде нақты гуманизация процесі басталды, жаңа білім беру баланың жеке тұлғасын, индивидке, жоғары бағалылық ретінде.
Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар балалардың ойлау әрекетінің мәселесі қазіргі таңда өзекті мәселе. Өйткені тіл мен ой адамның қабілетінің даму шартындағы бірден бір көрінісі болады.
Күрделі сөйлеу бұзылысы бар балалар жайында мәліметтерді біз аз кездестірідік, бар балалардың ойлау әрекет мәселесіне бағытталған әсерлі субъектілігі. Нақты немесе жанама бізді қызықтыратын мәселелер бойынша: Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар балалардың ерекшеліктері олардың танымдық мінездемесі (Ларионова И.Т, 2001) КСБ түрлі формадағы психологиялық талдау құрылымының психикалық функциясы (Костышева М.В, 1999; Мамайлук И.И, 2004). Сонымен күрделі сөйлеу бұзылысы бар жасөспірімдердің ойлау әрекетінің психологиялықдаму жетіспеушілігін түзетудің және к күрделі сөйлеу тілі бұзылысы реабилитация фактісін анықтаудың теориялық және эксперименталды мәселелері аз қарастырылған, сондықтан да дипломдық жұмыстың тақырыбын өзекті етіп: «Күрделі сөйлеу бұзылысы бар жасөспірімдердің ойлау әрекетінің ерекшеліктері» деп алдық.
Жалпылама және анықталған сәттерге қарай сөйлеудің қалыптасуы мен басқа психикалық функциялар, соның ішінде ойлау бір – бірімен тығыз байланысты болғандықтан зерттеудің мақсаты құрылды:
Зерттеу мақсаты: күрделі сөйлеу бұзылысы бар ақыл-есі кем жасөспірімдердің ойлау қабілетін анықтау және ойлау дамуының оптималды жолын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларының ( 8-9 сыныптар) ойлау әрекеті.
Зерттеу пәні: Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жасөспірімдердің ойлау әрекетінің даму ерекшеліктері.
Осы зерттеудің негізінде құрылған болжам егер күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бұзылысы бар жоғары сынып оқушылардың ойлау әрекет ерекшеліктерін зерттеу, мақсатты түрде оларға дамытушы ойындар мен жаттығулар қолдансақ оқушылардың ойлау қабілетінің деңгейін арттыруға болады.
Зерттеудің мәселесі мақсаты мен пәніне байланысты келесі құрастырылды:
Зерттеудің міндеттер:
1. зерттеу мәселесіне байланысты әдебиеттерден психолого-педагогикалық тәжірибелік бөліміне шолу жүргізу.
2. Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларының ойлау әрекетінің ерекшеліктерінің негізін айқындау.
3. Экспериментальды зерттеу жұмысын ойлау әрекетінің күнін анықтау мақсатында 8-9 сыныптағы қалыпты сөйлейтін балаларды күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар балалармен салыстыру.
4. Сапалық және сандық талдаудың нәтижесін зерттеу арқылы жүргізу.Күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларына ойлаудың дамуына байланысты әдістемелік кеңес ойластыру.
Зерттеудің әдіснамалық негізі:
- Балалар организміндегі қабілеттерінде Л.С. Выготскийді оқу, күрделі бұзылыстың құрылымы, биологиялық және әлеуметтік тығыз динамикалық байланыс, әсерлі және жақын даму аймағында.
- Концептуальды ойлар олардың үлкендерге берер көмегі мен балаланың қабілетінашуға «оқытылу»
- Жеке тұлғаның қабілетін дамыту, концепциясы.
Зерттеу әдісі: Зерттеу объектісі мен пәніне байланысты қарастырылған болжамға, мақсатқа немесе міндетке байланысты сәйкестендірілген:
- Зерттеу тақырыбына сәйкес психолого-педагогикалық және оқыту-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау.
- Қарым-қатынастың сөйлеу дамуының психолого-лингвистикалық диогностикалық параметрі.
- Эксперименттік-психологиялық процесті зерттеуде балаларды бақылау.
- Бақылау және қалыптастырушы эксперимент
- Сапалық және сандық салыстырмалы талдаудың эксперименттік мәліметі: математикалық статистиканың әдісі.
Зерттеудің теориялық негізі: мәлімет күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жасөспірімдердің сөйлеудің артта қалуының ерекшелігінен нақтыланған, сөйлеудің деңгейін анықтау; сапалық көріністе көрсетілген ойлау әрекетінің күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жасөспірімдердің специорикасының негізі анықтау; күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жасөспірімдердің ойлау дамуына түзете-дамыту бағдарламасын ұсыну.
Зерттеу тәжірибелік негізі: зеттеу тұрады, ойлау әрекетінің ерекшеліктерін түзетуге арналған бағдарламаны тәжірибелік жұмыста, психологтар, арнайы педагогтар, арнайы білім беру орталық жұмыс істейтіндер мен осы деңгейдегі балаларда қолданады.
Зерттеу эксперименттік базасы: Тараз қаласындағы ақыл-есі кем балаларға арналған мектеп-интернат
Зерттеу кезеңдері: Ғылыми-зерттеу іс – әрекеті үш кезеңнен тұрады (2010-2013ж)
Бірінші алғашқы кезең (2010-2011 ж) әлеуметтік білім беруде теориялық және тәжірибелік мәселелер қарастырылған, дүниежүзілік дисциплинді, күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларының ойлауын зерттеу кезінде жеке үзіндімен процедуралар құрастырылған, келесі зерттеудің бағдарламасын анықтау.
Екінші, негізгі кезең (2011-2012 ж) пәнді анықтау және нақтылау, көпжоспарлы экспериментальды жұмыстар Тараз қаласында ақыл-есі кем балаларға арналған мектеп-интернат жүргізілді, түзете-диогностикалық әдістің күрделі сөйлеу тілі бұзылысы бар жоғары сынып оқушыларының ойлау дамуына қодану, оларды мәселелері жайындағы материалдар.
Үшінші, қорытынды кезең (2013 ж) эксперименттік жұмыстың мәліметтерін жинақтау, өңдеу.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы: жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер, қосымша кестелер.

І ТАРАУ КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕУ ТІЛІ БҰЗЫЛЫСЫ БҰЗЫЛЫСЫ БАР АҚЫЛ-ЕСІ КЕМ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ОЙЛАУ ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1 Ойлау, ойлау әрекетінің жалпы ұғымы. Зерттеудің негізгі әдістемесі

Ойлау – бұл ойдың қимылы, жекеден жалпыға және жалпының жекеге байланысын ашады. Ойлау іс-әрекетпен тығыз байланысты және одан шығады. адам шындықты оған ықпал етеді, әлемдітүсінеді, оны өзгертеді. Ойлау тек қана әрекетті алмайды, әрекет ойлауды; әрекет ойлаудың өмір сүрудің бірінші формасы.
Ойлау танымның жоғары процесі. Ол адамның шығармашылық әрекетінің формасын түсіндіреді, осы сәтте болмаған субъект пен әрекеттің нәтижесін көсетеді. Адамның ойын, оның есте қалған елестетуі мен көрінісін шығармашылық өзгертуші болып табылады. Басқа психологиялық процестерден ойлаудың айырмашылығы, ол ылғи әсерлі өзгерістердің шартымен байланысты, яғни адамда бар. Ойлау ылғи қандай да бір тапсырманы шешумен бағытталады. Ойлау процесі кезінде мақсат пен әрекеттің мақсатқа сай өзгеруін жасайды. Ойлау – бұл ақыл-ой мен тәжірибелік әрекеттің айрықша бағыты, қосылудың алдыңғы жүйелігі іс-әрекет пен өзгерістің танымдық мінезі. Кез-келген ойлау процесі әрекеттің ішкі құрылым және әсерлі қызметтің өзінше болуы, нақты белгіленген тапсырманы шешуге бағытталған. Жеке тұлғаның ойлау іс-әрекеті тапсырманы орындауда мақсатты бекітеді.
Субъектінің ойлауы олардың мативтерінен жасалады. Ойлау процесінің алғашқы кезеңі проблемалық сетуация құралады, яғни жағдаят, оған дайын амал шешілмейді. Адам бір рәрсені түсіну кезінде ойлай бастайды. Ойлау әдетте проблемадан және сұрақтан басталады, немесе таңқалусыз , қайшылықпен.
Іс-әрекеттің құбылысы және заттары қарым-қатынас пен құрылымды ие, аралықсыз тануға, оның көмегімен сезіну және түйсіну және тағы қарым-қатынасқа арқасында ойлаудың.
Ойлау – бұл психологиялық танымдық процесс өз алдына іс-әрекеттің жалпы және көруге болады, әрекеттің ақыл ой түрі, өмірлік заттың және құбылыстың бекітілген танымы, олардың бір-бірімен байланысының заңдылығы.
Ойлаудың бірінші ерекшелігі- мінез. Адам тікелей танымайды, аралықта, ол жанама түсінеді. Құрылым басқа арқылы, белгісіздік белгісіздік арқылы. Ойлау, яғни сезімдік тәжірибнлікке сүйенеді – сезіну, қабылдау, бейнелік - теориялық білім.
Ойлаудың екінші ерекшелігі – оның қорытындысы. Қорытындының себебі, іс-әрекеттің құрылым объектісінің бір-бірімен байланысы. Жалпылық болады және бөлек нақты білдіреді. Адамның қорытындылығы сөйлеудің, тілідң қатынасының арқылы. Материаның философиялық түсінігі, іс-қимыл заң, құбылыс, сапасы және т.б. – кең ауқымды қорытынды, сөздің айтылуы. Қорытынды сонымен қатар бейнеленеді (көрінісі және оның қабылдауы).
Ойлау – бұл адам әрекетінің жоғары деңгейдегі түсінігі. Ойлаудың негізгі сенімдік қабылдау болып табылады, қабылдау және ұсынылу. Миға сезімдік орган арқылы мәлімет түседі. Мәліметтің мазмұны өңделеді. Мәліметті өңдеудің күрделі формасы ойлау әрекеті болады. Қабылдаудың ойға өтуі – күрделі процесс, сонымен қатар негізгі заттардың және олардың нақты құбылыстары және мәнісінің қойылуы, көптеген заттарға жалпылама.
Ойлаудың объективті материалы тілдік форма. Сөз арқылы оның өзгеге ойдың ойы болады. Тілдің арқасында адам ойын жоғалтпайды, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін түр сияқты білімнің жүйесі беріледі.
Ойлау – жалпылама көріністің бар болуы, іс-әрекеттің өзара байланыс заңдылығы.
Адамның ойлау механизмі жасырын дыбыссыз, ішкі сөйлеу. Ол жасырын мінезбен, адамның артикулялық сөздің елеусіз, сөйлеу органы микро іс-қимылда. соңғысы сөйлеу аппарат зонасы бас ми қыртысының қозуыиен байланысты. Ішкі сөйлеудің ерекшелігі оның қысқарылығымен, конспективтілігімен, оралуымен байланысты. Бірақ ішкі сөйлеу тілінің ойлау қиындығы олардың ашылу формасымен және қатты сөйлеумен немесе үнсіз байланыс аз емес. Бұл талдау мен абстрактілі сөйлеуді бекітуді анықтау: тапсырманың шартталуы, тұжырымдалуы және т.б.
Тіл абстрогировальды құралы, заттың белгілерінің мәнісінің бөлектенуі, білімнің сақталуы мен нақтылығының құралы, білімді басқа адамға беру құралы. Тілдің арқсында жалпы-тарихи тәжірибе бүкіл адамның жету. Ойлаудың құралы сөз мағынасы болып табылады.
Ойлау әлеуметтік сертті, адамның өмір сүруінде қоғамдық артты түрінде, ол білімде негізделеді, яғни адамның қоғамдық-тарихи тәжірибесінде пайда болады.
Түсіну маңызды, ойлау – сапалы жан-жақты процесс, түрлі ойлардың түрлерімен байланысты өте күрделі болады.
Психологияда келелі ойлаудың негізгі түрлі классификациясы шартталған:
1) даму генезисі
2) тапсырманы орындау мінезі
3) ашылудың деңгейлері
4) өзіндік және жаңашыл деңгейлер
5) ойлау құралы
6) ойлау функциясы
1. Генезисті даму ойлауды айырады:
- көрнекі – іс-әрекет
- көрнекі – бейнелі
- сөздік – логикалық
- абстрактілі – логикалық
Көрнекі іс-әрекетті ойлау – ойлау түрі, заттарды қимыл процесі кезінде қабылдауға бағытталады. Бұл ойлау элементарлы ойлаудың түрі, ...