Аударма ісі | Қараманұлы батыс әдебиетінің аудармашысы

Мазмұны


Кіріспе..................................................................................................................

1 тарау. Аудармашының шығармашылық шеберханасы........................
1.1. Көркем аударма және аудармашы еңбегі.....................................................................................................................
1.2. Қ.Қараманұлының аудармашылық еңбегі..................................................

2 тарау. Қ. Қараманұлы батыс әдебиетінің аудармашысы......................
2.1.Ирвинг Стоунның «Грек қазыналары» романының тәржімалануы.......................................................................................................
2.2. Түпнұсқа мен аударма мәтіндегі көркемдік құралдарды
салыстырмалы талдау..........................................................................................

Қорытынды.........................................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...................................................................
Қазақ аудармасының тарихына зер сала қарасақ, халқымыздың мәдени даму байланыстарының түрлі кезеңдерінде аударманың рөлі айрықша болған. «Жеті жұрттың тілін біл» деген халқымыз көп тілді білудің қадірін, қажеттілігін ежелден сезген. Әсіресе, 19-шы ғасыр мен 20-сыншы ғасырда аударма жаңа сипатта қоғамдық озық ойлармен, әдеби шығармалармен танысудың тиімді көзі болып саналғанымен, аударматану ғылымы, аударма теориясы жүйелі ғылыми айналымға енген жоқ. Әбу Насыр әл-Фарабидің 70-тен аса елдің тілін білуіне мән бере қарасақ, ғұлама ғалымның талай еңбектер жазып қалдыруының сыры терең білім мен көптеген тілді меңгеру қабілетімен ұштастырылады.
Аударма жұмысы қазір біздің өмірімізден үлкен орын алады. Тіл дамуындағы процесстің барысында аударма қызметінің атқаратын рөлі орасан зор. Қай халықты алып қарасақ та, өзінің мәдени, рухани байлығын ең алдымен екі негізден алып дамытып отырған. Бірі өзінің ішкі мүмкіндіктері болса, екіншісі – өзге жұрттың байлығына иек арту. Өзге тілдің рухани дүниесімен сусындай отырып, өз мәдениетін өрендеткен, өз мәдениетін дамытқан халық қашан да басқа елдің ғылым білімін үйренуге ұмтылады. Осындай игі істің жандануына аударманың айрықша қызмет атқарғандығы мәлім. Аударма – «халықтар достығының дәнекері» деп аялауда көп мән бар. Егер біз дүниежүзі халықтарының бәріне ортақ неше алуан мәдени, әдеби, тарихи мұраларды тізіп, санап, оқып шыға алатын хәлде болсақ, ол тек аударманың арқасы. Аударма қай заман, қай кезең болмасын қоғам өмірінің ілгері жылжи дамуына қалтқысыз қызмет етіп етіп келеді. Қазіргі кезеңде аударманың көбейгені соншалық, тек орыс тілінен қазақ тіліне аударылған шығармалар тізімін атап шығудың өзі оңайға түспейді.
Аударма – көне де, жаңа өнер. Аударма адамдардың көп заманға созылған аударма тарихында тілі өзге басқа адамдар қауымын түсінудің құралы, олармен қарам-қатынас жасаудың дәнекері болмақ.
Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, тайпалар, халықтар, ұлттар арасындағы әлеуметтік, экономикалық, рухани, ғылыми қарым-қатынастың алмасу, айырбастаудың құралы, ел танудың құралы, достықтың, ынтымақтастықтың , тәжірибе-тағылым алмасудың дәнекері.
Көркем аударма – сөз, әдебиет, публицистика салаларының ажырамас бір бөлігі. Аударма адамдардың көне замандардан жеткен тілі өзге адамдар қауымын түсінудің құралы. Олармен қарым-қатынас жасаудың делдалы болған. Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелеудің жаңа тәсілдері туды,жазу шеберлігі артты. Ол халықты рухани жағынан дамытудың күшті құралы: бүкіл адамзат мәдениетінің қазыналық қақпасын ашатын кілт, ғылым мен білімнің қайнар бұлағы, тіл ұстартудың мектебі.
Аударма шығармасына аудармашы талантын, жандүниесін, шығармашылық құштарлық пен қызығушылығын арнағанда ғана, ол бар табиғатымен, тұтастылығымен, құрылымдық элементтерімен тегіс танылады. Автордың ой-сезімін, дүниетанымын, стильдік дербестігін, көркемдік әлемін терең түсіну, айқын сезіну – аударма сәттілігінің негізі. В. Ганиев пайымдауынша, «Аудармашылық өнердің өзегі – шығармашылық қайта түрлендіру. Бұл маңызды мәселені зерртеу, оның әртүрлі қырын аңғару – бұл дегеніміз аударманың құрылымдық өзгешелігінен шығып, оның терең негізін түсіну». Кезінде П. Антокольский қайта түрлендіру өзгешелігін аударма өнерінің феномені деп атапты. Бұл – өз туындысына автор қандай шебер болса, аударма шығармаларына да сондай талантты болу міндеттілігі. А. С. Пушкин, Абай – осындай дара тұлғалар. Аудармашының сөздік қорының байлығы, тіл шеберлігі, әсіресе синонимдер мен тұрақты сөз тіркестерін мол білу – аударма сапалылығының негізі. Екі тілдің сөздік қорын, әдеби тілін молынан игеру – көркем аударманың жоғары құндылығының кепілі.
Тақырып өзектілігі. Аударма жұмысы қазір біздің өмірімізден үлкен орын алады. Аударма – зор тынысымыз. Біз көбінесе орыс тілі арқылы бүкіл дүние жүзінің әдебиеті мен мәдениетіне қол ұсынамыз. Аударма жанры арқасында қазақ оқырмандары әлем әдебиеті классиктерінің сарқылмас рухани қазынасына кенелді. Сонымен қатар ғылымның барлық саласынан дерлік оқулықтар, күрделі еңбектер, көркем әдебиеттер аударылуда.
Тіл дамуындағы үрдістің барысында аударма қызметінің атқарған және атқаратын қызметі орасан зор. Қазақстанның рухани өмірінде күн сайын сан алуан материалдар орысшадан қазақшаға аударылып жатады. Олар түр жағынан да, мазмұн жағынан да әр алуан және ғылымның барлық саласын, бүгінгі адам баласының күллі ой-өрісін мол қамтиды. Олар жанр жағынын да, стиль жағынан да қилы-қилы. Оларда бұрын айтылмаған тың ойлар, аударылмаған соны сөздер келеді.
Қазақтың тұңғыш педагог жазушысы Ы. Алтынсарин мен жаба әдебиетіміздің негізін салушы ұлы Абайдан басталатын қазақ аударма тарихы даму мен қалыптасу жолында әр қилы кезеңді бастан кешірді. Ал жиырмасыншы ғасырдың басында ұлттық аударма саласын қалыптастыру, дамыту ісімен барлық Алаш зиялылары – А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, С. Сәдуақасов, М. Әуезов және басқа ұлт өкілдері де жүйелі түрде айналысты. Сонымен қатар олар аудармадағы кемшіліктер мен жетістіктерді саралайтын, осы сала бойынша теориялық мәселе қозғайтын ғылыми мақалалар, сын-пікірлер, әр түрлі ұсыныстар жазып, өзгелерге үлгі көрсетті. Сол уақытта көркем аударма жасаумен айналыспаған қазақ жазушысы болмады деуге болады. Ең бастысы, 1950 – 1980 жылдары С. Талжанов, Ә. Сатыбалдиев, Г. Бельгер, М. Құрманов, Ж. Ысмағұлов, Н. Шәкеев, т.б. көркем аударманы кәсіби биікке көтерген мамандар, аудармашылар легі қалыптасты. Осы кездерден бастап әлемдік классиканың құнды үлгілері түгелге жуық қазақ тіліне тәржімаланды. Қазақ әдебиетінде ұлттық аударма ғылымы қалыптасты, көркем аударма қауымдастықтары жұмыс жүргізді.
Ендігі жерде қазақ көркем аударматану ғылымында жекелеген аудармашылардың шығармашылық еңбегін арнайы қарастыру міндеті туындап отыр. Сондықтан да, қазіргі қазақ көркем аударма өнеріне ат салысып жүрген аудармашы- Мустафин-Құрманғазы Қараманұлының шығармашылық шеберханасын зерттеуді диплом жұмысыма негізгі тақырып етіп алдым. Көркем аударма өнерінің қыр-сырын тереңірек тану, аудармашылардың еңбегін жете зерттеу талабы тұрғысынан біздің тақырыбымыз өзекті деп білеміз. Себебі, жеке аудармашының еңбегін жан-жақты қарастыру арқылы жалпы көркем аударманың өзіндік ерекшелігін тануға болады деп санаймыз.
Қ.Қараманұлы аударма жасау барысында «Комедианттар» романының авторы Грэм Гринмен, сондай-ақ, «Грек қазыналары» туындысының авторы Ирвинг Стоунмен хат жазысып, хат алысқан. Ирвинг Стоунға қазақ оқырмандарына арналған алғы сөз жаздыртып алған, кейін онымен хат арқылы сұхбат жүргізген. Сондай-ақ, Эрнест Хемингуэйдің «Қош бол, майдан!» романын қазақшаға аударды және бұл тәржімеге арнайы зерттеу жұмысы жазылған. Ал қалған аудармалары әлі қарастырыла қойған жоқ. Соған орай, Ирвинг Стоунның «Грек қазыналары» романының қазақшаға аударылу жайын зерттей отырып, аудармаға (орысшадан қазақшаға) салыстырмалы талдау жасау арқылы, аудармашының тілі мен стилі, тәжірибесі, оның ішінде көркем прозаны аударудағы қыр-сырымен таныса аламыз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті
Жұмысымыздың басты мақсаты – Қ.Қараманұлының шығармашылық шеберханасын жан-жақты зерттеу.
Қазақ әдебиеті мен әлем әдебиеті арасындағы көпір әлі де болса салынып жатыр. Әлем әдебиетінің құнды шығармаларын қазақ жеріне, қазақ оқырманына жеткізуде орыс тілі маңызды рөл атқарып отыр. Себебі, осы күнге дейін шет ел көркем әдебиеті тікелей ана тіліміз қазақ тіліне аударылған жоқ. Сонымен, көркем прозадағы аударма шеберлігі мәселесін анықтауды мақсат еттік. Бұл мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай міндет қойдық:
- Қазақ көркем аударма өнерінің дамуына ат салысып жүрген мықты аудармашылар қатарын толықтыратын аудармашыларымыздың бірі - Мұстафин-Құрманғазы Қараманұлының аудармашылық шеберханасына тән ерекшеліктерді пайымдау.
- Ирвинг Стоунның «Грек қазыналары» романын аудару барысында аудармашының айшықты сөздерді, тұрақты сөз тіркестерін, теңеулерді қолданудағы сырын ашу;
- романның көркемдік бояумен қазақшалануы үшін аудармашы пайдаланған әдіс-тәсілдердің қызметін анықтау;
- диалогтардың аударылуындағы шеберлік жолдарын анықтау.
- өлең жолдарының аударылуындағы ырғақ, интонацияның берілу жолдарын қарастыру.
- мақал-мәтелдер мен фразеологизмдердің семантикалық сәйкестіктерін қарастыру.
- аудармашымен сауалнама жүргізу арқылы аударма шеберлігінің «сырын» ашу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Ирвинг Стоунның «Грек қазыналары» романының қазақ тіліндегі аудармасы ғылыми тұрғыда бірінші рет зерттеліп отыр. Диплом (бітіру) жұмысының басты ғылыми жаңалығы ретінде төмендегідей қол жеткен нәтижелерді атауға болады:
- жеке аудармашы шеберлігі мәселесі, аудармашының шығармашылық шеберханасына байланысты жайттар анықталады.
- диалогтардың аударылуын, қанатты сөздердің, тұрақты сөз тіркестерінің, теңеулердің көркем аудармадағы қолданысын аудармашы сүйенген орыс тіліндегі нұсқа мен қазақша нұсқаны салыстыра отырып талдау жүргізілді.
- өлең жолдары мен мақал-мәтелдердің аударылу жолдарын қарастыра отырып талдау жүргізілді.
- аудармашымен сауалнама жүргізу арқылы аударманың қыр-сыры ашылды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Зерттеу материалдары – негізінен аудармашы Құрманғазы Қараманұлының қаламы арқылы қазақ тіліне аударылып, 1983 жылы жарыққа шыққан Ирвинг Стоунның «Грек қазыналары» романының қазақша және орыс тіліндегі нұсқалары ғылыми жұмыстың негізгі материалдары болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері ретінде салыстырмалы әдебиеттану теориясы мен тарихына қатысты Ә.Сатыбалдиев, С.Талжанов, Қ.Нұрмаханов, Ш.Сәтбаева, Р.Нұрғали, М.Маданова, Н.Сағындықова, Қ.Мұсаев, М.Мырзахметұлы, Р.Қамысов, С.Абдрахманов, С.Тахан, Ф.Исмаилова, А.Ишанова т.б. еңбектеріне сүйендік.
Зерттеудің әдістері. Компаративтік салыстырмалы талдау барысында салыстырмалы әдебиеттану ғылымында бұрыннан бар шығармашылық зертхананы, шығармашылық психологияны, шығармашылық тарихты, автордың түпнұсқа мен аударма мәтінін салыстыра отырып зерттеу әдіс-тәсілдеріне басымдық берілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Қ.Қараманұлы көркем аудармадағы шеберлігі қалыптасқан кәсіби аудармашы
- Қ.Қараманұлының өзіндік тіл мен стилі бар
- түпнұсқадағы бейнелі сөздер мен теңеулерді дұрыс аудара алатын талантты аудармашы
- Ирвинг Стоунның «Грек қазыналары» романы тарихи кезең шындығын танытқан туынды болғандықтан, оны аудару аудармашыдан шынайы шеберлікті, суреткерлік көрегендікті, арнайы дайындықты талап ететін қиындығы мол еңбек.
- қазақ аудармашысы Ирвинг Стоун шеберлігін қазақшаға сатылы
аударма арқылы белгілі бір сипатта танытқаны, тәржіма жасауда аударма деңгейі жоғары дәрежеде болып шыққан.
- Еліміздің әдебиеттану, аударматану ғалымдарының деңгейін жаңа сатыға көтеру үшін, көркем аударма мәселелеріне көңіл бөлу, шетел тілдерінен ана тілімізге, қазақ тілінен әлем тілдеріне тікелей аударманың көптеп жасалуы тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі
Қазақ әдебиеті шетел халықтарының әдебиетімен жалғаса даму үстінде. Өткен ғасырдан бастап, әсіресе, орыс мәдениетімен, әдебиетімен тығыз байланыста өсіп-өркендеп келеді. Басқа халықтармен әдеби байланыстарға қатысты еңбектер бүгінгі таңда баршылық десек артық болмас. Соның ішінде қазақ әдебиеті мен орыс, Еуропа әдебиетінің байланыстарына, И.Х.Ғабдировтың «Кеңес дәуіріндегі орыс-қазақ әдеби байланыстары» (А., 1968), Қ.Ш.Кереева-Канафиеваның «Орыс-қазақ әдеби қатынастары» (ХХ ғасырдың екінші жартысы. А., 1972) , М.Н. Ритман-Фетисовтың «Россия мен Қазақстанның әдеби байланыстары» (А., 1956), Ш.Қ.Сәтбаеваның «ХІХғ. мен ХХғ. бірінші жартысындағы қазақ-Еуропа әдеби байланыстары» (А., 1971), М.Х.Маданованың «ХХ ғасырдағы қазақ-француз әдеби байланыстары және салыстырмалы әдебиеттану проблемалары» атты ғылыми еңбектері бар.
Зерттеуші К. Кереева Канафиева қазақ орыс-әдеби байланыстарын 1730-1868 және 1869-1917 жылдармен екі кезеңге бөліп қарастырады. Кейінгі кезеңді қазақ көркем аудармасының қалыптасу кезеңі деуге де болады.
Негізінен бұл жылдары қазақ ауыз әдебиеті үлгілері жиналып, сол кездегі беделді орыс басылымдарында жарияланса, өз кезегінде «Дала уалаяты», «Қазақ» газеттерінде орыс ақын-жазушылары шығармаларының алғашқы аудармалары жарық көрді. Дегенмен, қазақ көркем аудармасының толық қалыптасу кезеңі кеңестік жылдармен байланысты. Батыс және орыс әдебиетінен аударылған шығарма үзінділері «Таң» журналында басылды. Аударма Тұрағұл Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы белсене араласып, Абайдың аудармашылық мектебінің ерекшелігін көрсетті.
Әсіресе, 1930 жылдан бастап көркем аудармаға ерекше көңіл бөлінді. Қазақ ақын-жазушылары Америка, Европа, орыс әдебиетін аудару арқылы олардың сол кезеңге тән жазу мәнерінен, композиция құру шеберлігі мен кейіпкер сомдау жүйесінен үлгі алды. КСРО жазушыларының I-съезі көркем аудармаға үлкен бетбұрыс жасады. Сол жылдары А. Пушкин, М. Лермонтов, Н. Гоголь, Некрасов, Л. Толстой тәрізді орыс классиктерімен қатар, М. Шолохов, М. Горький, Д. Фурманов, А. Фадеев, Д. Бедный, В. Маяковский, А. Серафимович т.б. көрнекті жазушылардың шығармалары қазақшаланды.
Соңғы жылдары аударма тарихы мен теориясы туралы да біршама диссертациялар қорғалды. Атап айтар болсақ, Б.Дуанинаның «Неміс прозасын қазақ тіліне аударудың өзекті мәселелері». Кандидаттық диссертация. (Астана, 2004), Г.Хошаеваның «Ағылшын детективтерін қазақ тіліне аудару үлгілері». Кандидаттық диссертация. (Астана, 2006), С.Абдрахмановтың «Өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы». Докторлық диссертация. (Алматы, 2007), Л.Дәуренбекованың «1960-1980 жылдардағы түпнұсқа мен көркем аударма мәтіндерінің сәйкестігі». Кандидаттық диссертация. (Астана, 2008).
Эрнест Хемингуэйдің «Қош бол, майдан!» аудармасы жөнінде де диссертация қорғалған. Тақырып - «Э. Хемингуэйдің «Қош бол, майдан!» романының қазақ тіліне аударылуы (көркемдік, стиль, ырғақ)» деп аталады. Зерттеу жұмысын жүргізген Сайфутдинова Айгүл Сайдисламқызы. Зерттеуші «Қош бол, майданды!» тыңғылықты зерттеп, аударманың егжей-тегжейіне дейін тоқталып, оның сапасы мен олқылықтарын ашып көрсетуге тырысқан. Әр бір тарауға тоқталып, талдау жасаған; түпнұсқа (ағылшын тілі), орыс тіліндегі аудармасын, қазақ тіліндегі аудармасын салыстырған.
А.Сайфутдинова өз зерттеуінде осы тақырыпты жан-жақты ғылыми тұрғыда қарастырған.
Жұмыстың құрылымы: диплом жұмысының құрылымы глоссарийден, кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

1-ТАРАУ. АУДАРМАШЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ШЕБЕРХАНАСЫ

Бір халық пен екінші халық жақындасып араласа бастағанда, өзінде жоқты көрші елден алады. Осы ауысудың тиянақты тірегі аударма, өйткені «аудармашылар – мәдениетті бір елден екінші елге тасымалдап жеткізетін почта аттары», - дейді А.С. Пушкин [1,102]
Аудармашы аударма өнерінде ақынның бейнелеу әлеміне, тіл байлығына, сипаттау сұлулығына, көркемдік кеңістігіне еркін бойлай отырып, көп нәрсе үйренеді, шығармашылық ізденісін жетілдіреді. Суреткер талантының құпия сырына қанығады. Тәжірибе толыстырады. Академик М. Алексеева аударма туралы мынадай тұжырым жасаған. «Кез келген әдеби шығарма басқа тілге аударылғанда өзінің туған топырағынан және туыстас туындылардан бөлектенуге тап келе отырып, бастапқы үн-ырғағын, өзіне тән емес «бөгде дүниені» енгізу арқылы қандайда бір өзіндік қасиетін және ең алдымен өзінің жасалу уақытының белгісін жоғалтады, алайда осынау аударма шығармалар бұрын өзінде болмаған жан-жаты қызметтік сипат алады. [14,56]
В. И. Винаградов «Аударма – сөз өнерінің ерекше, өзіндік үлгідегі әрі өз бетінше жасалатын түрі» - дейді. [12,8]
Т. Әлімқұлов аудармада аудармашының білімі, талғамы, дарыны, болмысы, характері бой көрсетпей тұрмайды деп біледі. «Аудармашының аударылмыш туындыны өз көңілінен, өз жүрегінен ыстық сезіммен, нәрлі талғаммен өткізуі шарт. Аударма үстінде шабыттанбаған, жүректің қанымен жазбаған адам ана тілде ұзақ жасайтын тудыра алмайды». – секілді тұжырымдар көркем аударманың шығармашылық табиғатын танытумен бірге аудармашы тұлғасының да шығармашылық даралығын сипаттайды. Т. Әлімқұловтың ұсынып отырған пікірі шығармашылық ой өзегінің туу процесінің сипатын танытады. [9,9]
Аударма өнеріндегі шеберлік – аударма ісінің барлық қыр-сырын, тәржімалық әдіс -тәсілдерін жетік меңгеріп, әдеби машықтанып, бай сөздік қорды жинақтап, аударылатын шығарма тілімен өзінің ұлттық тілінің стилистикалық, лексикалық, семантикалық заңдылықтарын бес саусақтай білген жағдайда ғана қалыптасады.
Аудармашылық нағыз шығармашылық өнер. Аудармашы екі тілді жетік білумен қатар, әрі жазушы, әрі ғалым болуға тиіс. Аударма сапасы аудармашының талантына, біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибесіне байланысты. Сол себепті де жұртшылық әрқашан оның жақсысына сүйсініп, жаманына күйініп отырады. Нағыз шығармашылық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның стильдік, тілдік ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік – идеялық қасиеттерін толық жеткізу, әрә қазақша биязы да жарық етіп шығару. Осы екеуі ұштасқанда ғана аударма көркем болады. [25,48]...