Журналистика | Қазіргі замандағы БАҚ ғы әйелдердің орны мен ықпалы

КІРІСПЕ
Мен қарастыратын тақырып әйелдердің БАҚ –ғы орны мен ықпалы. Қай заманда болмасын қоғамның өзекті мәселесінің бірі «Әйел тақырыбы». Заман талабына сай әйелдер мәселесі де өзгеріп отырады. Менің қозғап отырған тақырыбым әйелдердің қоғамдағы орны болып табылады. Соның ішіндегі бұқаралық ақпарат құралдарындағы әйелдердің орны мен ықпалы. Яғни, жалпы айтқанда журналстикада жүрген әйелдердің атқарып отырған қызметтерін қарастырамын. БАҚ-та, оның ішінде теледидар, радио, баспасөз, интернет жүйесінде қандай мәселелер көтеріліп отыр. Әйел тақырыбы қандай дәрежеде жазылып жүр. Шет елдерде әйел тақырыбы қаншалықты өзекті, қаншалықты деңгейде көтеріліп жүр. Өзге мемлекеттерде әйел журналистикасы қандай деңгейде, қандай проблемалармен кездесіп отыр. Ал, Қазақстанда ше? Неліктен бүгінгі таңдағы журналистика әйели қалыпқа еніп отыр? Әйедердің ақпарат таратуда ерлерден айырмашылығы бар ма, неде?
Тарихымызда қандай әйел журналистері болған, олар не себептен қолдарына қалам алды? Міне, осы мәселерді жете қарастыруға тырыстым.
Осы әйел журналистикасы дегеніміз не?
Бұл термин біздің Қазақстанда әлі қолданысқа енген жоқ .Ал, шет мемлекеттерде әйел журналистикасы кең көлемде дамып, дәуірлеп келеді. Алысқа бармай-ақ көршілес Ресейдің өзінде, бүгінгі таңда әйел журнарлистика саласынан дәріс беруші барлық университеттер жыл сайын журналистиканың гендерлік аспектісіне құрылған ғылыми конференциялар өткізіліп тұрады. Әрине бірінші кезекте М.Ломоносов атындағы Мәскеу Мемлекеттік Университеті (МГУ) мен Санкт-Петербор Мемлекеттік Университетінің журналистика факультеттерінде шамамен 10 жыл көлемінде аталмыш конференциялар мен семинарлар үнемі өткізіліп тұрады. ММУ-да өтетін конференция «Журналистиканың гендерлік қырлары» деген атпен белгілі. Санкт-Петербордағы конференция «Ғасырлар тоғысындағы әйел немесе әйелдердің әлеуметтік-мәдени бейнесін жасаудағы сызбалары» деп аталады. Бұл конференцияға қатысушылар дүниежүзіндегі әйелдердің бұқаралық ақпарат құралдарында алатын орны мен ықпалы жөнінде баяндамалар мен осы саладағы ғылыми жұмыстарын талдайды. Коференцияның жұмыс жасап отырғанына жеті жыл болды. Бұл конференцияның жұмысына бітіру жұмысының жазылу барысында кеңірек тоқталып өткенмін.
Дүние жүзінде мұндай ұйымдар көптеп кедеседі. Мысалға бітіру жұмысымда Халықаралық журналист әйелдер қоры (IWМF), ТМД елдеріндегі «Ашық қоғам» атты журналист әйелдердің басын қосатын ұйым қарастырылады. Қазақстанды нақты әйел журналистикасымен айналысатын үйым болмаса да, «Зияткерлік мамандықтарды иеленген әйелдер қауымдастығы» мен Журналисттер Одағы бұл мәселемен айналысады.
Жалпы бүгінде журналистикада әйелдер көптеп кездеседі. Олардың қозғап жүрген тақырыптары да әрқилы. Осыған дейінгі тек ерлердің ғана құзырында болып келген кейбір тақырыптарды бүгінде керемет шеберлікпен ашып жүрген қыз-келіншектеріміздің саны да артып келеді. Бұл әрине, қуантарлық жәйт. Дегенмен де, тақырып ашу барысында әйелдер табиғатына сай өзіндік аса бір сезімталдықты байқауға болады. Жалпы әйел табиғаты қашанда әділетсіздікке, зұлымдыққа, надандыққа қарсы болатын. Дүниені дүр сілкіндіретін соғыс өртіне, күнделікті адамдардың қорқынышына айналған терраризм, экстремизм, сепаратизм, нацизм секілді ғасыр дерттеріне әрқашанда жан дүниесімен қарсы. Бұл секілді қоғам дерттерімен алысып жүрген замандас аруларымыз аз емес.
Журналистика саласында гендерлік зерттеулер жүргізіп, оның қандай проблемалармен кездесіп жүргенін анықтайды. Зерттеу нәтижесіне қарап іс-шаралар қолданылады. Шетелдік мысалдарға сүйене отырып, біздің еліміздегі әйел журналистикасының қандай проблемалары бар екендігін салыстыра отырып қарастыруға мүмкіндік туындайды.
Бітіру жұмысының негізгі бағыты журналистика саласындағы әйелдердің алып отырған орнын анықтау, яғни әйел журналистикасын тарихи тұрғыдан, маңызы мен мәнін зерделеу.
Бітіру жұмысының мақсаты – әйел журналистикасының қоғамдағы рөлін анықтау, яғни саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени, рухани көзқарастарын білдірудегі белсенділігін айқындау.

Алғашқы публицист әйелдер. 20-жылдардың сол кездегі ер қайратын сынар үлкен істерге атсалысып, уақыт талабы артқан заманалық міндеттерді нәзік иықтарымен қиыспай көтеріскен қазақтың әрі қайраткер, әрі публицист әйелдерінің өмірлік және шығармашылық жолдарына тоқталып өтеміз.
Ал енді, әйелдер мұңын әйелден артық ешкімнің айта алмайтыны тағы белгілі. Дәл осы қажеттілік әйел қаламгерлер тобының тууына басты себеп болды. Олардың көбісі тағыда оқыған, көзі ашық, озық ойлы мәдениет жаршылары болды.
Олардың қолдарына қалам алуға мәжбүр еткен не? Біріншіден, баспасөз арқылы бұқараның қалын ортасына ой тастау. Сол арқылы өнер-білімге, мәдениетке үндеу болса, екіншіден, жасқаншақ етекбасты ауыл әйелдеріне жаңа қоғамның мән жайын түсіндіру, өз мүддесі үшін күресуге жұмылдырып еңселерін көтеру еді. Қазақ әйелінің өмір тіршілігін, қиыншылықтарымен проблемаларын жазып, көпшілікке паш етті. Жаңа қазақ әйелінің бейнесін жасауда зор еңбек атқарду керек болды. Сол мақсатта қазақ қыздары қолдарына қалам алып қоғам келеңсіздектермен күресуге кірісті.
Жиырмасыншы жылдардағы алғашқы публицист қазақ қыздарының қатарында Нәзипа Құлжанова, Нағима Арықова, Сара Есова, Алма Оразбаева, Мадина Беғалиева, Амина Кемелова, Базарайым Қасенова, Аққағаз Досжанова, Мариям Сейдалинова, Зейнеп Таңберлина есімдерін ерекше атап өтуге болады. Бұлардың алғашқы үшеуі өздерінің бүкіл салалы өмірін баспасөз қызметіне бағыштаған. Олар өмір бойы қаламды серік етсе, қалғандары өздерінің қызмет бабына қарай, газет-журнал беттерінен жиі көрініп отырған. Сондықтан да оларды қазақ журналистикасындағы қыздар көшінің із ашары деп айтуға толық құқымыз бар.
Ең алғашқыларының бірі – Нәзипа Құлжанова. Нәзипа әйелдер арасындағы алғашқы публицист деп батыл түрде айтқымыз келеді. Ол ғасыр басында жарқырай шыққан ұлт зиялыларының ізбасары, солардың үлкен ізін жалғастырушы болды.
Қазақтың публицист қыздарының қатарында жиырмасыншы жылдардың жалынды қоғам өмірінде революциялық ұлы көтеріліс толқынында келген бір топ қыз-келіншіктер бар. Олардың атқарған қызметтері баспасөзге тікелей байланысты болмаса да, өздерінің жалынды істеріне қоғамдық пікірдің қуатты қаруы баспасөзді барынша тиімді пайдалана білді.
Алма Оразаева. Большевиктер идеясына бүйрегі бұрған, С. Меңделеев сияқты ағаларымыздың әскерімен Алма Оразаева да революциялық күреске жастық жігерімен бел шеше кірісті.
Кейіннен қазақтың алғашқы атты әскер бөлімінде үгітші Орынбор ГУБкомы қазақ секциясының жауапты хатшысы, Бөкей губерниялық партия комитеті әйелдер бөлімінің және қазақ облыстық, Қазақстан өлкелік партия комиттері әйелдер бөлімінің менгерушісі болып, басқа да жауапты қызметтерді атқарып жүрді. Алма әрқашан өзінің табиғи таланты жағынан да ол әрі шешен,әрі алғыр болатын. Атқарып жүрген қызметтеріне Алма баспасөз органларын ұйымдастырушы және белсенді автор ретінде көзге түсті. Бір қатар жастар басылымдарның «Әйел теңдігі» журналының құрылып, қаз басып кетуіне пәрменді көмек көрсетті. Сол басылымдараның алқа мүшесі, ақылшысы болды. Олардың алғашқы сандарында Алма сияқты басты қызметкерлердің өзі мақала жазып, редакция ұжымдары қалыптасқанша қаламымен көмек беріп түратын. Сол жылдары оның қаламынан туған мақалалар ұйымдастырушылық, нұсқаушылық негізде жазылды. Ол кезде сауатты, саяси тұрғыдан байыпты ақыл кеңес беретін мамандар жетіспейтін. Ал, солардың бірі де, бірегейі де Алма еді.
Сол кезде шыққан Алма Оразбаеваның мақалалары орасан зор болды. Алма Оразбаеваның әсерімен, тікелей көмегімен қоғам өміріне араласқандардың бірі - Мадина Беғалиева қазақ әйелдерінен шыққан тұңғыш инженер-металург. Ол 1935 жылы Мәскеудегі Өнеркәсіп академиясының түсті металдар факультетін тамамдаған.
Мадина да баспасөз қоғамның пәрменді құралы екенін ерте түсініп, оны өзінің қызметіне тиімді пайдаланған. Сондықтанда әйелдер жастар басылымдарында жиі мақала жариялап отырған.Әсіресе, «Әйел теңдігі» журналынына мақалалар беріп, ойларымен бөлісіп тұрған.
Автордың жазба дүниелері анда-санда көрінетін кездейсоқ дүниелер емес , байыпты да салмақты шығармалар еді. Оның сол кезде жариялаған мақалалары күні бүгінге дейін маңызын жоймаған. Үйренуге тұратын үрдіс десекте болады.
Қазақ әйелдерінің арасынан суырылып шыққан,заманы тудырған елеулі тұлғалардың бірі – Нағима Арықова. Алайда, күні бүгінге дейін бұл қайраткердің есімі аталмай келді. Оны кейбір тарихи күндерде ғана байланысты замандастары еске ол туралы мақала жазып отырған.
Шынында, бұл қазақ публицистикасында ерекше орын алуға тиіс тұлғалардың бірі. Өйткені ол да баспасөзге ерте араласқан автор. Сонымен қатар оның публицистикалық мұрасы өзгелерге қарағанда бай, әрі сан-салалы. Қамтыған тақырыбы да ауқымды. Әйелдер баспасөзін ұйымдастырушы, оның алғашқы редакторларының бірі ретінде еңбегі елеулі. Сондықтан оның қаламынан туған дүниелерге дұрыс баға берілуі керек.
Журналист, публицист ретінде жұртшылыққа кеңінен таныс, шығармашылығы біршама талданып жүрген қаламгер – Сара Есова. Оның қаламгерлік жұмысы жайында бірнеше жекелеген мақала жарық көрген. Латифа Ахметованың кандидаттық жұмысында да оған баса назар аударылған.
Дегенмен, Сара Есованың мол мұрасына (60 баспа табақ) толық көлемде талдау жасалмаған. Сол заманның проблемаларын жазып бүгінде біздің саралауымызға қалдырған Сара апамыз керемет журналист, шебер қаламгер ретінде журналистика тарихынан орын алып отыр.
Өзінің мамандықтары мен атқарған қызметтеріне қарай баспасөзге араласып, түрлі тақырыпта қалам тербеген, белсенді авторлар болған басқа да бір топ қаламгерлер болған. Солардың ішіндегілерінің бірі – Базарайым Қасенова мен Аққағаз Достанованы атап өтуге болады. Базарайым ел ішіндегі жылт еткен жаңалықтарды халыққа жариялап отырды. Ал, Аққағаз – қазақ қыздарының арасынан шыққан алғашқы дәрігер – гинеколог. Маман ретінде баспасөз арқылы үгіт – насихат, ақыл – кеңес берген жан. Оны осы тұрғыдан алғанда санитарлық ағарту насихатын қазақ баспасөзінде тұңғыш қалыптастырып, оның белсенді жүргізушісі болған автор ретінде лайықты бағалаған жөн. Бұл жазушылар әйелдердің қоғамға бел шеше кіріскеніне мысал. Әйелдердің жаңаша серпілісінің көрінісі. Мұндай белсенді авторлардың қатарында Әзиза Атығайқызы, Төлебике Қалиқызы, Мәриям Байназаркеліні, Рәзия Жұманқызы, Камал Нұрмұхаметқызы, Хадиша Ғизаткеліні және тағы да басқалар болды. Бұлардың көпшілігі «әйел теңдігі» журналына мақалалар, хабарлар жазып, түрлі кез – келген науқан, түрлі жаңалықтармен іс – шараларға атсалысып отырған.
Жиырмасыншы жылдары әрбір оқыған көзі ашық азамат өзге мамандығы мен қызметіне қарамай қолына қалам алып, түрлі тақырыпта жиі–жиі мақала, хабарлар жазып тұрған. Осындай публицист әйелдердің орындары ерекше болғанымен олардың жасаған еңбектері күні бүгінге дейін айтылмай жазылмай келді. Олардың журналистика саласына сіңірген ...