Қазақ әдебиеті | Әл – фараби туралы мектеп оқушыларында көзқарас қалыптастыру
Мазмұны
КІРІСПЕ
І – ТАРАУ. ӘЛ – ФАРАБИДІҢ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ИДЕЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ .
ІІ – ТАРАУ . ӘЛ – ФАРАБИДІҢ ҚОҒАМДЫҚ – САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ.
2.1. Әль – Фарабидің гуманистік көзқарастары .
ІІІ – ТАРАУ . ӘЛ – ФАРАБИ ТУРАЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНДА КӨЗҚАРАС ҚАЛЫПТАСТЫРУ .
ҚОРЫТЫНДЫ .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Әл – Фараби дүние жүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден кейінгі екінші ұстазы атанған . Ол данышпан философ, энциклопедист – ғалым , әдебиетші – ақын , математик . Әл – Фараби 870 ж. Арыс өзенің Сырдарияға құя беріс сағасындағы ежелгі Отырар қаласында дүниеге келген, Ол ең алғаш білімді қыпшақ тілінде Отырар қаласында алған , өсе келе сол замандағы ғылым мен мәдениет орталығы атанған Бағдад , Дамаск , Каир т.б. қалаларда білім алады. Өзінің түркі тілімен қатар араб , араб , латын , санскрип тілдерін жетік білген .
Әл – Фарабидің ғұлама ғалым ретінде зерттеу жүргізбеген , ат салыспаған ғылым саласы жоқ деуге болады . Сондықтан Әл – Фарабиді отандық және шет елдік шығыстанушы зерттеушілер таяу және Орта шығыстың ең алғашқы әлеуметтік саяси ғылымының негізін қалаушы ретінде таниды . Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамытудағы орнын анықтау , ғылым мұраларын мұқият өте үлкен маңызды жұмыс . Сондықтан дүние жүзінің әр түрлі халықтарынан шыққан оқымыстылар Фараби мұраларын 1000 жыл бойы тынбастан зерттеп келеді. Таяу және Орта шығыс елдерінде кітап басып шығарудың басталуымен шығыс халықтарының тарихын , әдебиет , философия , философиялық шығармаларын , мәдениеті мен ескерткіштерінің қолжазбаларын басып шығару үшін көп жағдай жасалды . ХХ ғасырдан бастап бұрыңғы өткен ойшылдарымен оқымыстылардың шығармаларымен бірге Әбунасыр Әл – Фарабидінде трактаттары басылып шыға бастады . Ең алғаш 1905 жылы белгісіз каирлік кітап шығарушы Фарабидің ең үлкен және негізгі « Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактаты » деген еңбегін басып шығарды . Кітаптың алғы сөзінде ескі әдебиеттерге сүйеніп берілген Фарабидің өмірі мен ғылым еңбектері туралы бірқатар мәліметтер берілді .
1907 жылы Каирде Фараби трактаттарының философиялық жинағы / Мажмуат фалсафа ли ибн Наф аль – Фараби / 8 шағын философиялық шығармаларынан тұратын еңбегі басылып шықты . Каирде 1909 , 1910 , 1916 , 1926 , 1948 жылдарда Фараби еңбектерін басып шығарды .
Фараби мұраларын зерттеуде дүние жүзінің көптеген оқымыстылары еңбек етті . Олардың ішінде араб – парсы тілдерінде жазған ибн әлнадим
/ 995 / , Әл – Байхоки / 1169 / , Ибн - әл Венике / 1484 / , Кам Сартон / 1927 / , түрік тілнде А. Сайылы мен П. Үлкен / 1950 / жазған .
Елімізде , шығыстану ғылымында фарабитанушы зерттеу 1924 жылы атақты әдебиетші А. Саадиден басталған . С. Н. Григорян / 1958 / еңбектерінде : / VII – XVI ғ. Орта Азия мен Иран философиясының тарихынан » , « Таяу және Орта шығыс халықтарының ортағасырлық философиясы » / Фарабидің әлеуметтік – саяси көзқарасы қаралған . М. М. Хайруллаев өзбек тілінде / 1963 / жазған өзінің « Фарабидің Философия тарихындағы көзқарасымен оның маңызы » және « Фараби :дәуірмен
уақыт » атты еңбектерінде оны өз дәуіріндегі ұлы гуманист деп бағалайды .
Ал қазақстандық философтар А. Х. Қасымжанов және С. К. Сатыбекова өздерінің еңбектерінде Әл – Фараби гуманист , ұлы ағартушы , ойшыл деп суреттейді . Шетелдік зерттеушілерден Әл – Фарабидің жалпы философиялық шығармаларына арналған И. Мадкура , Р. Вальцер , А. Эхаванидің еңбектері жатады . Неміс ғалымы Г. Леидің зерттеулерінде Фарабидің саяси - әәлеуметтік көзқарастары қысқаша талдау жасаған . Ал тәжік ғалымы Фарабитанушы А. Д. Жахиддің еңбектерінде мемлекеттің теориясы Фарабидің толығымен ашылған .
Атақты шығыстанушы – зерттеушілер И. Гольлцмер , М. Штайншипайдер , Дж. Сартон , Карра де Во , Н. Штайнер , Ф. Диетерицин , А. Мец , А. Массэ , А. О. Лери , Дж . Хоурони және де басқа ғылымдар Араб халифатының идеялық өмірі туралы , ондаған ой еркіндігі мен гуманизм туралы өз еңбектерінде көп жазған .
Кейінгі жылдарда , аз уақыт ішінде елімізде Фарабидің өмірімен өнерін халыққа таныстыру , насихаттау жөнінде едәуір істер істеліп жатыр . Сөйтіп , бүкіл Батыспен , шығысқа мәшһур , ғалымдар атасы Әбунасыр Фараби араға мың жылды салып барып , өзінің туған отаны – Қазақстанға қайта оралды . Мұның өзі осы заманда білім биігіне көтерілген қазақ халқының мәдени өсуінің , санасы артуының , өзін - өзі танудың бір жарқын белгісі іспетті .
Қазақстанда Фараби еңбектерін ең алғаш рет жинау , зерттеу , таныстыру жұмысын өз тарапынан мойнына алып , көп пайдалы іс атқарған адам – Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының коореспондент – мүшесі , профессор Ақжан Жақсыбекұлы Машанов . Оның Фараби өмірі тарихи орны туралы мақалалары газет , журналдарда жарияланды , жинақтарда шықты . Фарабидің ғылыми мұралары жөнінде ол әлденеше рет республика , бұрыңғы одақтық көлемде , халықаралық конгрестерде баяндама жасады . Фараби еңбегін алғаш рет қазақ тіліне аударғаны да мәлім. Фарабидің жер жүзі елдерінің кітапханаларында шашырап жатқан еңбектерін іздестіріп тауып , бірталайының көшірмесін алдырғанда профессор А. Машанов , ал 1968 жылы араб елдеріне саяхат жасап , араб ғалымдарымен кездесіп , Фарабидің Шам / Дамаск / шаһарындағы зиратын іздеп тауып , суретін түсіріп әкелді .
Фарабитану мәселесі бізде жаңадан қолға алынып отырған мәселелердің ең ауыры және құрметтісі . Ауыр дейтініміз , Фараби еңбектері әлі толығымен зерттеліп , қазақ тіліне аударылып болмаған . Құрметті дейтініміз , Әбунасыр Әл – Фараби қазақ жерінен шыққан , аты әлемге тараған , шығыстың Аристотелі . Оның еңбектерін толығымен зерттеп , өз ана тілімізге аударып , халыққа таныту , ғылымда пайдалану құрметті жұмыс . Сондықтан Фараби жайлы алдағы уақытта да тың зерттеулер жүргізіліп , бұл саладағы ғылым жүйесіне көп жаңалықтар қосылады деп сенеміз .
І – ТАРАУ. ӘЛ – ФАРАБИДІҢ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ИДЕЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ .
Орта Азияның Араб халифатының құрамына кіруі оның әлеуметтік – экономикалық және мәдени өмірінде үлкен өзгерістер жасады . Орта Азия әсіресе таяу және Қиыр шығыс мемлекеттерінің арасындағы сауда – саттық қатынаста үлкен роль атқарды .
ІХ – ХІІ ғ.ғ. Отырар қаласы өзінің гүлдену дәуірінің шыңына жеткен қала болды . Отырар Саманидтер мемлекеті мен түркі тілдес тайпалардың шекарасында орналасқан еді . Өндіріс пен мәдениеттің өркендеуі бұл ауданда қала мен дала арасындағы сауданың дамуына жағдай жасады , бұл қала мен оның шаруашылықтарының оданда күшті дамуына көмегін тигізді . Халифат әр түрлі бөлек феодальдық мемлекеттерге ыдырай бастады . Бұл мемлекеттер Орта Азия , Иран , Сотүстік Африка , Испания жерлерінде құрылды . Мәдениеттің даму процестері осы жаңадан құрылған мемлекеттерде тағы да жүздеген жылдар бойы дами түсті .
VII ғ. екінші жартысы мен ІХ ғ. бірінші жартысында азаматтық , рухани білімдер / ғылымдар / қарқынды дамыды. ІХ ғ. өзінде табиғи білімнің / ғылымның / дамуы күшейді . Үнді , Сирия , Грек тілдерінен медицина , астрономия , логика , психология және басқа да ғылымдар туралы еңбектер көптеп аударыла бастады . Бұған халифтердің өздері көп жағдай жасады : Мажур / 754 – 776 / , Харон ар – Рашид / 786 – 809 / , Мамун / 813 – 833 /
Осы аудармашылық жұмыстың арқасында ежелгі грек авторларының көптеген еңбектері белгілі болды . Платон / « заңдары » / , « Гиней » / , Аристотельдің / « Саясат » , « Категория » , « Этика » / Гипократтың / « Острые болзни » / , Гоменнің / « Ренесло » / Пталомейдің / « Великое построения » / , Архимедтің / « Соприкасающиеся окружности » / .
Халиф Машунның билік ету тұсында « Ақылдылар үйі » / Байт ал – Хикма / өзінің гүлдену кезеңінде еді . Бұл ұй негізінен Харон ар – Рашид халифтың тұсында құрылған үлкен кітапхана қоры бар , астрономиялық обсерваториясы бар өзіндік ғылыми академия еді .
Әл – Фарабидің өмірі мен философиялық , ағартушылық қызметі шаруалардың феодалдарға қарсы қозғалыстарымен бірге суреттейді . Жаулап алынған территориялар халық қозғалысшыларының орталығы болды . Закавказье , Иран , Орта Азия және Оңтүстік Қазақстанда наразылық патриоттық сезімнің күшеюімен қатар жүрді . Қарсылықтың ең үлкені және ұзақ жүргені қармат қозғалысы барматтар сесбасының құрамына кіргендер еді . Қарматтар өздерінің діни – философиялық көзқарасында ақыл мен білімге көп жүгінді , сондықтан , оқымысты , мәдениетті адамдардың қолдауына ие болған .
Феодализмге қарсы халық қозғалычстары , мұсылман діни басшыларының алдыңғы қатарлы ойшылдарға қатынасы мен көзқарасы мәдениеттің дамуын тоқтата алмайды . Керіссінше ІХ – Х ғ.ғ. философиялық және табиғи ғылымға деген қызығушылық арта түсті , исламмен қайшылық күшейді . Міне , осы жағдайлар негізінен ал – Фарабидің идеялық көзқарасын қалыптастырды .
Әртүрлі оппозициялық секталарға қарсы күрестің қажеттілігімен және исламдық білімнің негізін қорғау мақсатымен мұсылмандық занатикалылық ілім калам құрылды .
Калам « улум ал – ислам » құрамына кірді , бұл дегеніміз « ислам туралы ғылымның » жалпы уақыты келе мұсылман идеологиялық құрыллысының ажырамас бір бөлімі болды.
Ортағасырлық араб тілді ғылыммен философияның дамуына халифат халқының әртүрлі өкілдері белсене қатысты . Өз заманының атақты оқымыстысының бірі , ортағасырлық математика ілімінің негізін салушы Мұхаммед Ибн – Мұса аль – Хорезми / 783 – 850 ж./ болды , оның есімімен « алгоритм » және « алгебра » терминдері және « Астрономиялық ережелер » , « Тригонометриялық ережелер » атты еңбектер байланысты .
Хорезмидің жақын қызметкері ІХғ. – көрнекті астрономы Мұхаммед ал – Ферғани болды , ол да Орта Азияның азаматы еді . Оның « Астрономия кілттері » атты еңбегі астрономия ілімінің дамуында үлкен роль атқарды .
Философиялық ойлардың дамуындағы негізгі кезең болып көрнекті философ , жаңа бағыттың бастаушысы шығыстық аристотемизмдегі - Абу – Юсуф ибн исках аль Кинди / 800 – 819 / болды . Мұсылман авторларының мәліметтері бойынша ол білімнің әртүрлі саласына арналған 150 – дей еңбек жазған . Кинди философияның мәселелеріне байланысты көптеген трактаттар қалдырған . Кинди гректің философиялық ойларына үлкен құрметпен қарады , әсіресе ол Аристотельдің философиясын насихаттауға , түсіндіруге , оқытуға ерекше ықылас қойды . Оның негізгі ізбасары Абу – Насыр әл – Фараби болды .
Аристотельдің атағы ортағасырлық шығыста өте күшті болды , оған жалған шығармалар таңылып отырды . Аристотель Еңбектерінен және білімнің идеялық ойын түсінбей , оқымай ғылыммен айналысу мүмкін еді.
Міне осылайша , шығыстың Аристотель ілімін дамытушы , белгілі шығыс философы Әл – Фараби « шығыс Аристотелі » аранды .
Фараби өте бай творчестволық мұра қалдырды . Кейбір оқымыстылардың мәліметтеріне қарағанда Фараби еңбектерінің саны 80 мен 130 аралығында болып есептеледі : Фараби шығармаларын негізінен екі топқа бөлуге болады .
І . Ежелгі грек философтарының мұраларын таратуға , оқытуға арналған еңбектері ,трактаттары .
ІІ . Ортағасырлық ғылым мен философия мәселелері туралы дербес трактаттары .
Фараби Аристотельдің барлық логикалық трактаттарына түсіндірме шолу жасады / « Бірінші аналитика », « Екінші аналитика » , « Категория » ,
« Этикасына » , « Риторика » / .
Абунасыр әл – Фараби шығармаларын мазмұны бойынша төмендегідей трактаттарға бөлуге болады.
І . Жалпы философиялық мәселелерге арналған трактаттар , яғни , тұрмыстың негізгі заңдары мен категорияларына арналған талдаулар . Оған :
« Субстанция туралы сөз » , « Сұрақтың мәні » , « Заңдар туралы кітап » атты шығармалары жатады .
ІІ . Адамның танымдық / қасиеттері / қызметінің философиялық аспектісіне тракататтары , танымның әдіс , форма , сатылары туралы . Оған « Ақыл – ойдың мәні туралы » , « Жастардың ақыл – ойы туралы кітап » , « Логика туралы қысқартылған үлкен кітапс » , « Логика туралы қысқартылған кіші кітап » , « Пәннің мәні туралы трактат атты шығармалары кіреді .
ІІІ . Философияның және әртүрлі нақты ғалымдардың тематикасы , мазмұны және пәні туралы трактаттар оған :
« Философияның мәні туралы кітап » , « Ғалымдар классифификациясын анықтау туралы кітап » . « Философияны оқып үйренгенге дейінгі нені білу керек жөніндегі кітап » атты шығармалары жатады .
ІV . Математика ғылымы бойынша еңбектер , яғни материяның сандық және кеңістіктік қатынастарын оқып , үйренуге арналған трактаттар . Олар :
« Көлемі мен саны туралы кітап » , « Кеңістік геометриясына кіріспе
кітабы » , музыка жайлы үлкен кітап ».
V . Адам организмі мен жануарлардың неорганикалық табиғатының құрылымы , материяның құрылымы мен түрлері жайындағы трактаттар :
« Вакуум туралы » , « Физиканың негізгі туралы » , « Жануарлар органы туралы » , « Адам органы туралы » .
VІ . Лингвистика , Этика , Риторика , Каллиграфия туралы шығармалары :
« Хат өнері жайлы кітап » , « Өлең мен риторика жайлы кітап » , « Калиграфия жайлы кітап » .
VІІ . Қоғамдық – саяси өмірге , әлеуметтік құрылыстың ерекшеліктеріне , мемлекеттік басқару мәселелеріне , адамгершілік және оның категориялары , тәрбие мәселесіне , саясат , этика , педагогика , юриспруденция басқа да қоғамдық ғылымдарға арналған трактаттар . « Азаматтық саясат », « Бақытқа жету туралы трактат » , « Соғыс пен бейбіт өмір туралы кітап » , « Қоғамды оқып үйрену туралы кітап » , Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат ».
Кейбір мәселелерді түсінуге Фараби өз дәуірінен асып түсті , әйтсе де ол ортағасырлық фанатизмнен , феодалдық деспотизмнің ықпалынан арыла алмады . Бірақ , оның бұл кемшіліктері қателік емес , қайта оның ойшыл екендігін көрсетіп , әлемдік мәдениеттің дамуына қосқан үлесі . В.И. Ленин атап көрсеткендей : « Оның тарихи сіңірген еңбегі сонда , өзінің алдындағы ізашарлармен салыстырғанда жаңа құнды міндеттер берді .
Өктемдікті айыптаудағы Фарабидің сіңірген тани отырып , тарихи жағдайларға байланысты шектеулігін көреміз . Ол қоғамдық құрылыстағы
« адамгершілік қасиеттерді » айыптады , бірақ оның неден туындайтындығын , түпкі себебін түсінбеді . Жоғары адамгершілік идея үшін күресуде ол бұл үшін ең бірінші әлеметтік – экономикалық база құру қажеттігін түсінбеді .
Сонымен бірге Фараби жеке әлеуметтік топтардың арасындағы күрес туралы , « байлар мен кедейлер » арасындағы айырмашылық туралы , адамды адамның қанауы мен әлеуметтік әділетсіздік туралы айтқаны мен , ол мемлекеттік құрылыспен қоғамдық саяси өмірдің дамуының себептерін түсінуден аулақ тұрды . Оның адамдардың адамгершілік және қоғамдық өмірі жайлы пікірімен адам қоғамының дамуы туралы пікірі көп жағдайларды абстрактылы түрде шектеулі болды . Фараби « идеялық » қаланың утопиялық сипатын жақын арада болады деп есептеді .
Бірақ Фарабидің әлеуметтік - этикалық қоғамдық философиялық көзқарас жүйесінде жаңа бағытқа жол ашты .
Фараби қоғам мен мемлекет туралы діни – теологиялық ілімнен бас тартты , қоғам мен мемлекеттің ішкі заңдылықтарына сәйкес пайда болуы туралы теорияны ұсынды .
Фараби қоғамның дамуын бағыттайтын басты күш адамның ақыл – ой мен көрегендігі деп түсіндірді .Құдайдың қоғамдық өмірге кедергі жасауын ол адамның белсенділігімен , білімге , бақытқа ұмтылуымен алмастырды . Ойшылдың теориясында құдайдың еркі орнына адамның еркі , « ол дүниедегі » бақыттың орнына бұл өмірдегі шын бақытты ұсынды . Орта Азия , Индия , Иран және басқа шығыс халықтарының философия - әлеуметтік ойларының жетістіктерін жалпылай отырып ежелгі грециялық философиялық қоғам туралы ілімнің барлық мәселелерін қамтитын бірыңғай жүйесін жасады .
Фараби ұлы гуманист болды . Ол соғыссыз қайырымдылықсыз , қанаусыз , жалпыға бірдей бақытты болашақты армандады . Әділеттіліктің , теңдіктің , достықтың өзара көмектің , өзара құрметтіліктің , жоғары мәдениетті қоғамның жерде орнауын армандады .
Адамды жетіле түсуге , бақытқа , молшылыққа жетелеуді көздеген Фараби әділеттілікті халықтар достығын насихаттауды , мәдениетті , ғылымды жасауда барлық адам бірдей екенін уағыздаған гуманистік идеяларды оның өз заманындағы шығыс елдерінің әрі дүние жүзі халықтарының көкейкесті проблемаларымен үндесіп жатады . Сондықтан оның энциклопедиялық мол мұрасы біздің қазіргі 20 ғасырдың аяғындағы әлеуметтік өмір мен мәдениеттің ішіне ұласып кетеді . Фарабидің : « Бақытқа жету жолында барлық халық бір – біріне көмектесетін болса , жер беті түгелімен берекеге толады » - деген сөзі тап бүгінде өте актуалды .
Ол адамның іс - әрекетінде интелекттің / зиялылықтың / ролі аса зор деп бағалады . « Олардың ақыл – ойы халықтар арасыдағы ұрыс – жанжалдардың пайдасыздығын ұғуға жетеді . Сондықтан олар ең жоғарғы игілікке жету жолында , / демек бақытқа жету жолында / бір – бірімен келісімге келуі керек » , өйткені ненің жаман , ненің жақсы екенін тек қана адамның ақыл – ойы шешеді » дейді . Гуманизмді , халықтар достығын насихаттап , адамның өзін , оның ақыл – ойын , қабілет пен жігерін өте жоғары қояды , адамның шынайы бақытын тілейді , оларды тынымсыз іздену , оқу – үйрену арқылы өзін - өзі жетілдіруге шақырады . Тек адамның мінез – құлқына байланысты ғана одан жаман немесе жақсы қылық шығады » , - дейді .
Өзінің көптеген шығармаларында Фараби білімдердің типологиясы туралы мәселеге белгілі бір жәйттерді талдау үстінде ішінара қана тоқталады . Өйткені бір мәселе жөніндегі ол « Ғылымды классификациялау және анықтау туралы кітап туралы кітап » / сөз / , / Китофи ихсо әл улум ва ат – таприб » яғни қысқаша « ЧХСО әл – улум » деп аталатын арнаулы еңбек берді . Еңбек 5 үлкен бөлімнен тұрады . Онда Фараби орта ғасырдағы білімнің классификациясын беріп қана қоймайды , сонымен бірге барлық ғылым саласын сипаттап соларды жан – жақты талдап берді . Мамандардың пікірінше бір трактат аса үздік еңбек , оның құндылығы ғылымдарға жасаған талдаулы өзінен бұрыңғылардан мүлде өзгешелігінде және оған мүлде жаңа тұрғыдан қарайтындығына ғана емес , ғылыми пролблемаларды қамту дәрежесі мен оларды талдаудағы тереңдігі жағынан « Чхсо - әл – улум » сол замандағы теңдесі жоқ жеке – дара озық тұрған бірден - бір терең мағыналы түсіндірілген әлгі ғылымдардың мазмұнымен біте қайнап астасып жатқан еңбек . Сондықтан ғылымның бұл еңбегін орта ғасырдың бейне бір энциклопедиясы іспеттес .
Кіріспе бөлімінде Фараби бұл трактаттың мақсаты ғылымдарды тетелестіре тізіп атап шығу ғана емес , солардың мен тарауларының мазмұнына терең жеке- жеке талдау салыстырып , олардың қайсысы дәлелді , қайсысы пайдалы екенін ажыратуға мүмкіндік алатын болсын дегенді көздейді . Ғылымды білмей тұрып , өзін ғалым етіп көрсеткісі келетін , білгішситін дүмшелерді әшкерелейді . Ондайлардың ғылымға деген көзқарасы терең білімге зерек ақыл – ойына сүйенбей , надандығын , көрсоқырлығына ғана сүйенеді . « Осы кітаптың көмегімен жұрт ғылымдарды өзара салысытырып , олардың қайсысы құнды , қайсысы пайдалы , жетілгені , сенімдісі , күштісі қайсы , әлсіздеуі , мәні кемдеуі қайсы дегенді біле алады » дейді .
Фараби ғылымдарды былай классификациялайды :
1 – бөлім . Тіл туралы ғылым . Ихсо - әл – улум осыдан басталады . Оның 7 үлкен тарауы , бөлігі бар .
2 – бөлім . Логика . Фараби логиканы ойлаудың заңдары мен ережелерін зерттейтін теориялық пәндердің бірі деп есептейді . Оның ғылымның бір саласы деп сипаттап нағыз өнер деп түсінеді . Ол логиканың барлық бөлімдері мен бөлшектеріне талдау жасайды , логикалық ойды жеткізудің әр алуан жолдарын қарастырады , пәннің толық сипатын береді , логиканың міндеті мен құрылымын көрсетеді .
3 – бөлім . Математика заттың сандық , кеңістік қатынастарын зерттейтін математиканы өз алдына дербес 7 үлкен бөлімге бөледі . І . Арифметика; 2 . Геометрия ; 3 . Оптика ; 4 . Жұлдыздар туралы ғылым ; 5 . Музыка туралы ; 6 . Салмақ туралы ғылым ; 7 . Механика .
4 – бөлім .Табиғи және құдайы ғылымдар ......
КІРІСПЕ
І – ТАРАУ. ӘЛ – ФАРАБИДІҢ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ИДЕЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ .
ІІ – ТАРАУ . ӘЛ – ФАРАБИДІҢ ҚОҒАМДЫҚ – САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ.
2.1. Әль – Фарабидің гуманистік көзқарастары .
ІІІ – ТАРАУ . ӘЛ – ФАРАБИ ТУРАЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНДА КӨЗҚАРАС ҚАЛЫПТАСТЫРУ .
ҚОРЫТЫНДЫ .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Әл – Фараби дүние жүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден кейінгі екінші ұстазы атанған . Ол данышпан философ, энциклопедист – ғалым , әдебиетші – ақын , математик . Әл – Фараби 870 ж. Арыс өзенің Сырдарияға құя беріс сағасындағы ежелгі Отырар қаласында дүниеге келген, Ол ең алғаш білімді қыпшақ тілінде Отырар қаласында алған , өсе келе сол замандағы ғылым мен мәдениет орталығы атанған Бағдад , Дамаск , Каир т.б. қалаларда білім алады. Өзінің түркі тілімен қатар араб , араб , латын , санскрип тілдерін жетік білген .
Әл – Фарабидің ғұлама ғалым ретінде зерттеу жүргізбеген , ат салыспаған ғылым саласы жоқ деуге болады . Сондықтан Әл – Фарабиді отандық және шет елдік шығыстанушы зерттеушілер таяу және Орта шығыстың ең алғашқы әлеуметтік саяси ғылымының негізін қалаушы ретінде таниды . Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамытудағы орнын анықтау , ғылым мұраларын мұқият өте үлкен маңызды жұмыс . Сондықтан дүние жүзінің әр түрлі халықтарынан шыққан оқымыстылар Фараби мұраларын 1000 жыл бойы тынбастан зерттеп келеді. Таяу және Орта шығыс елдерінде кітап басып шығарудың басталуымен шығыс халықтарының тарихын , әдебиет , философия , философиялық шығармаларын , мәдениеті мен ескерткіштерінің қолжазбаларын басып шығару үшін көп жағдай жасалды . ХХ ғасырдан бастап бұрыңғы өткен ойшылдарымен оқымыстылардың шығармаларымен бірге Әбунасыр Әл – Фарабидінде трактаттары басылып шыға бастады . Ең алғаш 1905 жылы белгісіз каирлік кітап шығарушы Фарабидің ең үлкен және негізгі « Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактаты » деген еңбегін басып шығарды . Кітаптың алғы сөзінде ескі әдебиеттерге сүйеніп берілген Фарабидің өмірі мен ғылым еңбектері туралы бірқатар мәліметтер берілді .
1907 жылы Каирде Фараби трактаттарының философиялық жинағы / Мажмуат фалсафа ли ибн Наф аль – Фараби / 8 шағын философиялық шығармаларынан тұратын еңбегі басылып шықты . Каирде 1909 , 1910 , 1916 , 1926 , 1948 жылдарда Фараби еңбектерін басып шығарды .
Фараби мұраларын зерттеуде дүние жүзінің көптеген оқымыстылары еңбек етті . Олардың ішінде араб – парсы тілдерінде жазған ибн әлнадим
/ 995 / , Әл – Байхоки / 1169 / , Ибн - әл Венике / 1484 / , Кам Сартон / 1927 / , түрік тілнде А. Сайылы мен П. Үлкен / 1950 / жазған .
Елімізде , шығыстану ғылымында фарабитанушы зерттеу 1924 жылы атақты әдебиетші А. Саадиден басталған . С. Н. Григорян / 1958 / еңбектерінде : / VII – XVI ғ. Орта Азия мен Иран философиясының тарихынан » , « Таяу және Орта шығыс халықтарының ортағасырлық философиясы » / Фарабидің әлеуметтік – саяси көзқарасы қаралған . М. М. Хайруллаев өзбек тілінде / 1963 / жазған өзінің « Фарабидің Философия тарихындағы көзқарасымен оның маңызы » және « Фараби :дәуірмен
уақыт » атты еңбектерінде оны өз дәуіріндегі ұлы гуманист деп бағалайды .
Ал қазақстандық философтар А. Х. Қасымжанов және С. К. Сатыбекова өздерінің еңбектерінде Әл – Фараби гуманист , ұлы ағартушы , ойшыл деп суреттейді . Шетелдік зерттеушілерден Әл – Фарабидің жалпы философиялық шығармаларына арналған И. Мадкура , Р. Вальцер , А. Эхаванидің еңбектері жатады . Неміс ғалымы Г. Леидің зерттеулерінде Фарабидің саяси - әәлеуметтік көзқарастары қысқаша талдау жасаған . Ал тәжік ғалымы Фарабитанушы А. Д. Жахиддің еңбектерінде мемлекеттің теориясы Фарабидің толығымен ашылған .
Атақты шығыстанушы – зерттеушілер И. Гольлцмер , М. Штайншипайдер , Дж. Сартон , Карра де Во , Н. Штайнер , Ф. Диетерицин , А. Мец , А. Массэ , А. О. Лери , Дж . Хоурони және де басқа ғылымдар Араб халифатының идеялық өмірі туралы , ондаған ой еркіндігі мен гуманизм туралы өз еңбектерінде көп жазған .
Кейінгі жылдарда , аз уақыт ішінде елімізде Фарабидің өмірімен өнерін халыққа таныстыру , насихаттау жөнінде едәуір істер істеліп жатыр . Сөйтіп , бүкіл Батыспен , шығысқа мәшһур , ғалымдар атасы Әбунасыр Фараби араға мың жылды салып барып , өзінің туған отаны – Қазақстанға қайта оралды . Мұның өзі осы заманда білім биігіне көтерілген қазақ халқының мәдени өсуінің , санасы артуының , өзін - өзі танудың бір жарқын белгісі іспетті .
Қазақстанда Фараби еңбектерін ең алғаш рет жинау , зерттеу , таныстыру жұмысын өз тарапынан мойнына алып , көп пайдалы іс атқарған адам – Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының коореспондент – мүшесі , профессор Ақжан Жақсыбекұлы Машанов . Оның Фараби өмірі тарихи орны туралы мақалалары газет , журналдарда жарияланды , жинақтарда шықты . Фарабидің ғылыми мұралары жөнінде ол әлденеше рет республика , бұрыңғы одақтық көлемде , халықаралық конгрестерде баяндама жасады . Фараби еңбегін алғаш рет қазақ тіліне аударғаны да мәлім. Фарабидің жер жүзі елдерінің кітапханаларында шашырап жатқан еңбектерін іздестіріп тауып , бірталайының көшірмесін алдырғанда профессор А. Машанов , ал 1968 жылы араб елдеріне саяхат жасап , араб ғалымдарымен кездесіп , Фарабидің Шам / Дамаск / шаһарындағы зиратын іздеп тауып , суретін түсіріп әкелді .
Фарабитану мәселесі бізде жаңадан қолға алынып отырған мәселелердің ең ауыры және құрметтісі . Ауыр дейтініміз , Фараби еңбектері әлі толығымен зерттеліп , қазақ тіліне аударылып болмаған . Құрметті дейтініміз , Әбунасыр Әл – Фараби қазақ жерінен шыққан , аты әлемге тараған , шығыстың Аристотелі . Оның еңбектерін толығымен зерттеп , өз ана тілімізге аударып , халыққа таныту , ғылымда пайдалану құрметті жұмыс . Сондықтан Фараби жайлы алдағы уақытта да тың зерттеулер жүргізіліп , бұл саладағы ғылым жүйесіне көп жаңалықтар қосылады деп сенеміз .
І – ТАРАУ. ӘЛ – ФАРАБИДІҢ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ИДЕЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ .
Орта Азияның Араб халифатының құрамына кіруі оның әлеуметтік – экономикалық және мәдени өмірінде үлкен өзгерістер жасады . Орта Азия әсіресе таяу және Қиыр шығыс мемлекеттерінің арасындағы сауда – саттық қатынаста үлкен роль атқарды .
ІХ – ХІІ ғ.ғ. Отырар қаласы өзінің гүлдену дәуірінің шыңына жеткен қала болды . Отырар Саманидтер мемлекеті мен түркі тілдес тайпалардың шекарасында орналасқан еді . Өндіріс пен мәдениеттің өркендеуі бұл ауданда қала мен дала арасындағы сауданың дамуына жағдай жасады , бұл қала мен оның шаруашылықтарының оданда күшті дамуына көмегін тигізді . Халифат әр түрлі бөлек феодальдық мемлекеттерге ыдырай бастады . Бұл мемлекеттер Орта Азия , Иран , Сотүстік Африка , Испания жерлерінде құрылды . Мәдениеттің даму процестері осы жаңадан құрылған мемлекеттерде тағы да жүздеген жылдар бойы дами түсті .
VII ғ. екінші жартысы мен ІХ ғ. бірінші жартысында азаматтық , рухани білімдер / ғылымдар / қарқынды дамыды. ІХ ғ. өзінде табиғи білімнің / ғылымның / дамуы күшейді . Үнді , Сирия , Грек тілдерінен медицина , астрономия , логика , психология және басқа да ғылымдар туралы еңбектер көптеп аударыла бастады . Бұған халифтердің өздері көп жағдай жасады : Мажур / 754 – 776 / , Харон ар – Рашид / 786 – 809 / , Мамун / 813 – 833 /
Осы аудармашылық жұмыстың арқасында ежелгі грек авторларының көптеген еңбектері белгілі болды . Платон / « заңдары » / , « Гиней » / , Аристотельдің / « Саясат » , « Категория » , « Этика » / Гипократтың / « Острые болзни » / , Гоменнің / « Ренесло » / Пталомейдің / « Великое построения » / , Архимедтің / « Соприкасающиеся окружности » / .
Халиф Машунның билік ету тұсында « Ақылдылар үйі » / Байт ал – Хикма / өзінің гүлдену кезеңінде еді . Бұл ұй негізінен Харон ар – Рашид халифтың тұсында құрылған үлкен кітапхана қоры бар , астрономиялық обсерваториясы бар өзіндік ғылыми академия еді .
Әл – Фарабидің өмірі мен философиялық , ағартушылық қызметі шаруалардың феодалдарға қарсы қозғалыстарымен бірге суреттейді . Жаулап алынған территориялар халық қозғалысшыларының орталығы болды . Закавказье , Иран , Орта Азия және Оңтүстік Қазақстанда наразылық патриоттық сезімнің күшеюімен қатар жүрді . Қарсылықтың ең үлкені және ұзақ жүргені қармат қозғалысы барматтар сесбасының құрамына кіргендер еді . Қарматтар өздерінің діни – философиялық көзқарасында ақыл мен білімге көп жүгінді , сондықтан , оқымысты , мәдениетті адамдардың қолдауына ие болған .
Феодализмге қарсы халық қозғалычстары , мұсылман діни басшыларының алдыңғы қатарлы ойшылдарға қатынасы мен көзқарасы мәдениеттің дамуын тоқтата алмайды . Керіссінше ІХ – Х ғ.ғ. философиялық және табиғи ғылымға деген қызығушылық арта түсті , исламмен қайшылық күшейді . Міне , осы жағдайлар негізінен ал – Фарабидің идеялық көзқарасын қалыптастырды .
Әртүрлі оппозициялық секталарға қарсы күрестің қажеттілігімен және исламдық білімнің негізін қорғау мақсатымен мұсылмандық занатикалылық ілім калам құрылды .
Калам « улум ал – ислам » құрамына кірді , бұл дегеніміз « ислам туралы ғылымның » жалпы уақыты келе мұсылман идеологиялық құрыллысының ажырамас бір бөлімі болды.
Ортағасырлық араб тілді ғылыммен философияның дамуына халифат халқының әртүрлі өкілдері белсене қатысты . Өз заманының атақты оқымыстысының бірі , ортағасырлық математика ілімінің негізін салушы Мұхаммед Ибн – Мұса аль – Хорезми / 783 – 850 ж./ болды , оның есімімен « алгоритм » және « алгебра » терминдері және « Астрономиялық ережелер » , « Тригонометриялық ережелер » атты еңбектер байланысты .
Хорезмидің жақын қызметкері ІХғ. – көрнекті астрономы Мұхаммед ал – Ферғани болды , ол да Орта Азияның азаматы еді . Оның « Астрономия кілттері » атты еңбегі астрономия ілімінің дамуында үлкен роль атқарды .
Философиялық ойлардың дамуындағы негізгі кезең болып көрнекті философ , жаңа бағыттың бастаушысы шығыстық аристотемизмдегі - Абу – Юсуф ибн исках аль Кинди / 800 – 819 / болды . Мұсылман авторларының мәліметтері бойынша ол білімнің әртүрлі саласына арналған 150 – дей еңбек жазған . Кинди философияның мәселелеріне байланысты көптеген трактаттар қалдырған . Кинди гректің философиялық ойларына үлкен құрметпен қарады , әсіресе ол Аристотельдің философиясын насихаттауға , түсіндіруге , оқытуға ерекше ықылас қойды . Оның негізгі ізбасары Абу – Насыр әл – Фараби болды .
Аристотельдің атағы ортағасырлық шығыста өте күшті болды , оған жалған шығармалар таңылып отырды . Аристотель Еңбектерінен және білімнің идеялық ойын түсінбей , оқымай ғылыммен айналысу мүмкін еді.
Міне осылайша , шығыстың Аристотель ілімін дамытушы , белгілі шығыс философы Әл – Фараби « шығыс Аристотелі » аранды .
Фараби өте бай творчестволық мұра қалдырды . Кейбір оқымыстылардың мәліметтеріне қарағанда Фараби еңбектерінің саны 80 мен 130 аралығында болып есептеледі : Фараби шығармаларын негізінен екі топқа бөлуге болады .
І . Ежелгі грек философтарының мұраларын таратуға , оқытуға арналған еңбектері ,трактаттары .
ІІ . Ортағасырлық ғылым мен философия мәселелері туралы дербес трактаттары .
Фараби Аристотельдің барлық логикалық трактаттарына түсіндірме шолу жасады / « Бірінші аналитика », « Екінші аналитика » , « Категория » ,
« Этикасына » , « Риторика » / .
Абунасыр әл – Фараби шығармаларын мазмұны бойынша төмендегідей трактаттарға бөлуге болады.
І . Жалпы философиялық мәселелерге арналған трактаттар , яғни , тұрмыстың негізгі заңдары мен категорияларына арналған талдаулар . Оған :
« Субстанция туралы сөз » , « Сұрақтың мәні » , « Заңдар туралы кітап » атты шығармалары жатады .
ІІ . Адамның танымдық / қасиеттері / қызметінің философиялық аспектісіне тракататтары , танымның әдіс , форма , сатылары туралы . Оған « Ақыл – ойдың мәні туралы » , « Жастардың ақыл – ойы туралы кітап » , « Логика туралы қысқартылған үлкен кітапс » , « Логика туралы қысқартылған кіші кітап » , « Пәннің мәні туралы трактат атты шығармалары кіреді .
ІІІ . Философияның және әртүрлі нақты ғалымдардың тематикасы , мазмұны және пәні туралы трактаттар оған :
« Философияның мәні туралы кітап » , « Ғалымдар классифификациясын анықтау туралы кітап » . « Философияны оқып үйренгенге дейінгі нені білу керек жөніндегі кітап » атты шығармалары жатады .
ІV . Математика ғылымы бойынша еңбектер , яғни материяның сандық және кеңістіктік қатынастарын оқып , үйренуге арналған трактаттар . Олар :
« Көлемі мен саны туралы кітап » , « Кеңістік геометриясына кіріспе
кітабы » , музыка жайлы үлкен кітап ».
V . Адам организмі мен жануарлардың неорганикалық табиғатының құрылымы , материяның құрылымы мен түрлері жайындағы трактаттар :
« Вакуум туралы » , « Физиканың негізгі туралы » , « Жануарлар органы туралы » , « Адам органы туралы » .
VІ . Лингвистика , Этика , Риторика , Каллиграфия туралы шығармалары :
« Хат өнері жайлы кітап » , « Өлең мен риторика жайлы кітап » , « Калиграфия жайлы кітап » .
VІІ . Қоғамдық – саяси өмірге , әлеуметтік құрылыстың ерекшеліктеріне , мемлекеттік басқару мәселелеріне , адамгершілік және оның категориялары , тәрбие мәселесіне , саясат , этика , педагогика , юриспруденция басқа да қоғамдық ғылымдарға арналған трактаттар . « Азаматтық саясат », « Бақытқа жету туралы трактат » , « Соғыс пен бейбіт өмір туралы кітап » , « Қоғамды оқып үйрену туралы кітап » , Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат ».
Кейбір мәселелерді түсінуге Фараби өз дәуірінен асып түсті , әйтсе де ол ортағасырлық фанатизмнен , феодалдық деспотизмнің ықпалынан арыла алмады . Бірақ , оның бұл кемшіліктері қателік емес , қайта оның ойшыл екендігін көрсетіп , әлемдік мәдениеттің дамуына қосқан үлесі . В.И. Ленин атап көрсеткендей : « Оның тарихи сіңірген еңбегі сонда , өзінің алдындағы ізашарлармен салыстырғанда жаңа құнды міндеттер берді .
Өктемдікті айыптаудағы Фарабидің сіңірген тани отырып , тарихи жағдайларға байланысты шектеулігін көреміз . Ол қоғамдық құрылыстағы
« адамгершілік қасиеттерді » айыптады , бірақ оның неден туындайтындығын , түпкі себебін түсінбеді . Жоғары адамгершілік идея үшін күресуде ол бұл үшін ең бірінші әлеметтік – экономикалық база құру қажеттігін түсінбеді .
Сонымен бірге Фараби жеке әлеуметтік топтардың арасындағы күрес туралы , « байлар мен кедейлер » арасындағы айырмашылық туралы , адамды адамның қанауы мен әлеуметтік әділетсіздік туралы айтқаны мен , ол мемлекеттік құрылыспен қоғамдық саяси өмірдің дамуының себептерін түсінуден аулақ тұрды . Оның адамдардың адамгершілік және қоғамдық өмірі жайлы пікірімен адам қоғамының дамуы туралы пікірі көп жағдайларды абстрактылы түрде шектеулі болды . Фараби « идеялық » қаланың утопиялық сипатын жақын арада болады деп есептеді .
Бірақ Фарабидің әлеуметтік - этикалық қоғамдық философиялық көзқарас жүйесінде жаңа бағытқа жол ашты .
Фараби қоғам мен мемлекет туралы діни – теологиялық ілімнен бас тартты , қоғам мен мемлекеттің ішкі заңдылықтарына сәйкес пайда болуы туралы теорияны ұсынды .
Фараби қоғамның дамуын бағыттайтын басты күш адамның ақыл – ой мен көрегендігі деп түсіндірді .Құдайдың қоғамдық өмірге кедергі жасауын ол адамның белсенділігімен , білімге , бақытқа ұмтылуымен алмастырды . Ойшылдың теориясында құдайдың еркі орнына адамның еркі , « ол дүниедегі » бақыттың орнына бұл өмірдегі шын бақытты ұсынды . Орта Азия , Индия , Иран және басқа шығыс халықтарының философия - әлеуметтік ойларының жетістіктерін жалпылай отырып ежелгі грециялық философиялық қоғам туралы ілімнің барлық мәселелерін қамтитын бірыңғай жүйесін жасады .
Фараби ұлы гуманист болды . Ол соғыссыз қайырымдылықсыз , қанаусыз , жалпыға бірдей бақытты болашақты армандады . Әділеттіліктің , теңдіктің , достықтың өзара көмектің , өзара құрметтіліктің , жоғары мәдениетті қоғамның жерде орнауын армандады .
Адамды жетіле түсуге , бақытқа , молшылыққа жетелеуді көздеген Фараби әділеттілікті халықтар достығын насихаттауды , мәдениетті , ғылымды жасауда барлық адам бірдей екенін уағыздаған гуманистік идеяларды оның өз заманындағы шығыс елдерінің әрі дүние жүзі халықтарының көкейкесті проблемаларымен үндесіп жатады . Сондықтан оның энциклопедиялық мол мұрасы біздің қазіргі 20 ғасырдың аяғындағы әлеуметтік өмір мен мәдениеттің ішіне ұласып кетеді . Фарабидің : « Бақытқа жету жолында барлық халық бір – біріне көмектесетін болса , жер беті түгелімен берекеге толады » - деген сөзі тап бүгінде өте актуалды .
Ол адамның іс - әрекетінде интелекттің / зиялылықтың / ролі аса зор деп бағалады . « Олардың ақыл – ойы халықтар арасыдағы ұрыс – жанжалдардың пайдасыздығын ұғуға жетеді . Сондықтан олар ең жоғарғы игілікке жету жолында , / демек бақытқа жету жолында / бір – бірімен келісімге келуі керек » , өйткені ненің жаман , ненің жақсы екенін тек қана адамның ақыл – ойы шешеді » дейді . Гуманизмді , халықтар достығын насихаттап , адамның өзін , оның ақыл – ойын , қабілет пен жігерін өте жоғары қояды , адамның шынайы бақытын тілейді , оларды тынымсыз іздену , оқу – үйрену арқылы өзін - өзі жетілдіруге шақырады . Тек адамның мінез – құлқына байланысты ғана одан жаман немесе жақсы қылық шығады » , - дейді .
Өзінің көптеген шығармаларында Фараби білімдердің типологиясы туралы мәселеге белгілі бір жәйттерді талдау үстінде ішінара қана тоқталады . Өйткені бір мәселе жөніндегі ол « Ғылымды классификациялау және анықтау туралы кітап туралы кітап » / сөз / , / Китофи ихсо әл улум ва ат – таприб » яғни қысқаша « ЧХСО әл – улум » деп аталатын арнаулы еңбек берді . Еңбек 5 үлкен бөлімнен тұрады . Онда Фараби орта ғасырдағы білімнің классификациясын беріп қана қоймайды , сонымен бірге барлық ғылым саласын сипаттап соларды жан – жақты талдап берді . Мамандардың пікірінше бір трактат аса үздік еңбек , оның құндылығы ғылымдарға жасаған талдаулы өзінен бұрыңғылардан мүлде өзгешелігінде және оған мүлде жаңа тұрғыдан қарайтындығына ғана емес , ғылыми пролблемаларды қамту дәрежесі мен оларды талдаудағы тереңдігі жағынан « Чхсо - әл – улум » сол замандағы теңдесі жоқ жеке – дара озық тұрған бірден - бір терең мағыналы түсіндірілген әлгі ғылымдардың мазмұнымен біте қайнап астасып жатқан еңбек . Сондықтан ғылымның бұл еңбегін орта ғасырдың бейне бір энциклопедиясы іспеттес .
Кіріспе бөлімінде Фараби бұл трактаттың мақсаты ғылымдарды тетелестіре тізіп атап шығу ғана емес , солардың мен тарауларының мазмұнына терең жеке- жеке талдау салыстырып , олардың қайсысы дәлелді , қайсысы пайдалы екенін ажыратуға мүмкіндік алатын болсын дегенді көздейді . Ғылымды білмей тұрып , өзін ғалым етіп көрсеткісі келетін , білгішситін дүмшелерді әшкерелейді . Ондайлардың ғылымға деген көзқарасы терең білімге зерек ақыл – ойына сүйенбей , надандығын , көрсоқырлығына ғана сүйенеді . « Осы кітаптың көмегімен жұрт ғылымдарды өзара салысытырып , олардың қайсысы құнды , қайсысы пайдалы , жетілгені , сенімдісі , күштісі қайсы , әлсіздеуі , мәні кемдеуі қайсы дегенді біле алады » дейді .
Фараби ғылымдарды былай классификациялайды :
1 – бөлім . Тіл туралы ғылым . Ихсо - әл – улум осыдан басталады . Оның 7 үлкен тарауы , бөлігі бар .
2 – бөлім . Логика . Фараби логиканы ойлаудың заңдары мен ережелерін зерттейтін теориялық пәндердің бірі деп есептейді . Оның ғылымның бір саласы деп сипаттап нағыз өнер деп түсінеді . Ол логиканың барлық бөлімдері мен бөлшектеріне талдау жасайды , логикалық ойды жеткізудің әр алуан жолдарын қарастырады , пәннің толық сипатын береді , логиканың міндеті мен құрылымын көрсетеді .
3 – бөлім . Математика заттың сандық , кеңістік қатынастарын зерттейтін математиканы өз алдына дербес 7 үлкен бөлімге бөледі . І . Арифметика; 2 . Геометрия ; 3 . Оптика ; 4 . Жұлдыздар туралы ғылым ; 5 . Музыка туралы ; 6 . Салмақ туралы ғылым ; 7 . Механика .
4 – бөлім .Табиғи және құдайы ғылымдар ......
Толық нұсқасын 30 секундтан кейін жүктей аласыз!!!
Қарап көріңіз 👇
Пайдалы сілтемелер:
» Туған күнге 99 тілектер жинағы: өз сөзімен, қысқаша, қарапайым туған күнге тілек
» Абай Құнанбаев барлық өлеңдер жинағын жүктеу, оқу
» Дастархан батасы: дастарханға бата беру, ас қайыру
Ілмектер: дипломдык жумыс Әл – фараби туралы мектеп оқушыларында көзқарас қалыптастыру дипломдық жұмыс дайын жоба дипломная работа, сборник готовых дипломных работ на казахском языке, скачать бесплатно готовые дипломные работы проекты на казахском, дайын дипломдык жумыстар казак адебиет жобалар дипломдық жұмыстар