Құқық | Міндеттемелік құқық

Міндеттеме ұғымы. Міндеттеме дегеніміз не біз ол терминге қалай жауап айта аламыз. Бұл туралы Азаматтық кодекстің 268-ші бабында: “Міндеттемеге сәйкес бір адам (яғни борышқор) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмысты орындау ақша төлеу және тағы басқа сияқты бедгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі әрекеттер жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан атқарылғанды қабылдауға міндетті ”-, деп атап көрсетеді. Демек, міндеттеме азаматттық құқықтық қатынастың бір түрі. Ал талап ету мен міндеттеме – несие беруші мен борышқорға өзара жауапкершілік жүктейтін екі жақты құқықтық қатынасқа жатады. Екі жақтық құқықтық қатынас: несие беруші тұрғысынан қарағанда – талап ету (белсенді жағы), борышқор жағынан алып қарағанда – міндеттемелік (бәсең жағы) болып есептеледі.
Заңгерлер: талап етуді “міндеттемелік құқық”деп атайды.Бұл –“екі жақты құқықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгеншежауапкершіліке шақыруға,яғни, талап етуге құқылы” деген сөз. Басқада азаматтық құқықтық қатынастар сияқты, міндеттеменіңде өзіндік құрамдас бөліктері болады: олар- субъект, мазмұн және объект.
Міндеттенің субъектілері кімдер деген сұраққа Азаматтық кодекстің 268-ші бабында “Міндеттеме субъектілері: борышқор мен несие беруші” - деп жазылған. Егер осы екі субеъктіге нақтылы анықтама беретін болсақ, борышқор – белгілі бір әрекетті жүзеге асыруға міндетті, немесе, одан әртүрлі себептерге байланысты бас тарта тұратын жақ; несие беруші – борышқордан мойнындағы міндеттемесін орындауды талап ететін жақ. Егер заң құжаттрарында басқаша көрсетілмесе, бұлар - азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекеттің міндеттеме тараптары деген өзіндік атаулармен нұсқаланады.
Азаматтық кодекстің 269-ші бабына сәйкес, несие немесе борышқор ретінде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адамдар қатыса алады. Мұның аты- көп тұлғалармен жасалған міндеттеме. Мұндай жағдайда, Азматтық кодекстің 286-288 баптарында көрсетілгендей, үлесті, ортақтасқан және субсидиялық (жәрдем берушілік) міндіттеме пайда болады. Бұл міндеттемелер негізіне алғанда, бірнеше жеке тұлға өздеренің ортақ меншік құқығындағы мүлікті сатқанда, бірнеше жеке тұлға бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше азамат кепілдеме жасағанда, бірнеше кісі басқа біреуге зиян келтіргенде және тағы басқа осыған ұқсас жағдайларға жолығамыз. Қайсысы болмасын, аталған жағдайлардың барлығында да сол мәмілеге кіріскен адамдар немесе басқа біреуге бірлесіп зиян келтіргенде заңды түрдегі міндеттемелік құқық қатынастарына түгелімен не борышқор немесе несие беруші ретінде қатысады.
Егер міндеттемде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген болса онда, міндеттемені орындау орындау жауапкершілігі құжатқа сәйкес, үлесіне немесе ортақ (бірлескен) болуы мүмкін.
Жұмыс барысында міндетеменің негізгі түрлеріне тоқталып кетейік:
1. Үлестік міндеттеме борышқордың тек өзі үшін жауап береді, ал несие берушілердің әрқайсысы борышқордан тек өзіне тиесілі ғана үлесті талап етуге құқылы. Міндеттеме өзінің үлесіне сәйкес қаразын толық өтеген борышқор үшін тоқтатылады да, өтемеген басқа борышқорлар үшін күшінде қала береді.
2. Ортақтасқан міндеттеме өз кезегінде үш түрге бөлінеді:
а) бір несие беруші мен бірнеше борышқорлар қатынасқаны – ортақтасқан міндеттеме;
ә) бір борышқормен бірнеше несие берушілер қатысқан – ортақтасқан талап етуші;
б)бірнеше несие берушілер мен бірнеше борышқорлар қатысқан – аралас ортақтасу;
Егер шарттарда бұлар көзделмесе немесе заң құжатарында нақтылы көрсетілмесе, сонымен бірге, міндеттеменің мәні толық нұсқаланбаса – ортақтасқан немесе ортақтасқан талап пайда болады.
Несие беруші ортақтасқан міндетті барлық борышқорлардан да, жеке-жеке алғанда олардың кез-келгенінде, сондай-ақ , түгелдей де, бөлшектеп те борышты талап етуге болады.
Ортақтас борышқорлар міндеттеме толық орындалғанға дейін міндетті болып қала береді.
3.Субсидиялық міндеттеме – борышқор өзінің алған өзінің негізгі міндеттемесіне орай атқаруға тиісті әрекет мезгілінде орындай алмаса, міндеттмені басқа борышқорға жүктейді.Мысалы субсидиялық міндеттемеде заңды тұлға құрылтайшысының жауапкершілігі қарастырылады, мүлігінің жетімсіздігіне банкротқа ұшыраған ондай заңды тұлғаның ауырпалығын негізгі қоғам өзіне көтеріп алады.
4. Міндеттемелік құқық қатынастарында регрестік міндеттеме ереше орын алады. Басқа адамның міндеттемесін орындаған борышқор орындалған міндеттеме мөлшерінде сол адамға кері талап қоюға құқылы, осыны регресиік міндеттеме деп атайды. ....