Құқық | ҚР азаматтық құқығы туралы жалпы түсінік

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 62 тарау және 1124 баптан тұрады. Жалпы бөлім мынадай бөлімдерден тұрады: жалпы ережелер, меншік құқығы және басқа да заттық құқықтар, міндеттемелік құқық. Ерекше бөлім мынадай бөлімдерден құралған: міндеттемелердің жекелеген түрлері, интеллектуалдық меншік құқығы, мұрагерлік құқығы, халықаралық жеке құқық. Азаматтық заңдылықтар өздері реттейтін қатынастарда қатысушылардың теңдігін, мешікке қол сұғылмаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, нұқсан келтірілген құқықтардыңқалпына келтірілуін, оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттігін тануға негізделеді.
Азаматтық құқықтарды қорғауды сот, төрелік сот немесе аралық сот: құқықтарды мойындату; құқық бұзылғанға дейінгі болған жағдайды қалпына келтіру; құқық бұзатын немесе оның бұзылу қаупін туғызатын әрекеттерге тыйым салу; міндетті заттай орындатуға ұйғарым шығару; залалдарды, төленетін айыпты өндіртіп алу; мәмілені жармсыз деп тану; моральдық зиянның өтемін төлету; құқық қатынастарын тоқтату немесе өзгерту, мемлекеттік басқару органының нмемес жергілікті өкілді не атқарушы органның заңдарға сәйукес келмейтін құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп тану; азаматтың немсе заңды тұлғаның құқыққа ие болуына немесе оны жүзеге асыруына кедергі жасағаны үшін мемлекеттік органнан немесе лауазымды тұлғадан айыппұл өндіртіп алу арқылы, сондай-ақ заңдылықты актілерде қарастырылған басқа да әдістермен жүзеге асырады. Заңдылықтарда арнайы қарастырылған жағдайларда азаматтық құқықтарды қорғау құқығы бұзылған адамның тікелей іс жүзіндегі немесе заңдық әрекеттерімен жүзеге асырылуы мүмкін (өзін-өзі қорғау).
Азаматтық құқық қатынастардың субъектілері. азаматтық құқықтар мен міндеттер құқықтың субъектілері деп аталатын құқықтық қатынасқа
қатынасушыларға тән. Азаматтық құқықтық қатынастардың субъектілеріне азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-аумақтық бөліністер жатады. Аталған субъектілердің азаматтық құқықтық қатынастарға қатысуының алғышарты олардың азаматтық құқықтық қабілеттілікке және азаматтық әрекет қабілеттілігіне ие бола алуы.
Азаматтық құқықтың негізгі субъектілері жеке және заңды тұлғалар болып табылады. Мемлект пен әкімшілік-аумақтық бөліністер де азаматтық құқықтың субъектілірі болып табылады, бірақ өздерінің азаматтық олар арнайы және соған уәкілетті заңды тұлғалар арқылы жүзеге сырады.
Жеке тұлғалар деп Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттің азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ тұлғалар ұғынылады. Азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматтық құқық қабілеті) барлық азаматтарға бірдей деп танылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқтатылады.
Азаматтардың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі (азаматтық құқық қабілеттілігі) кәмелетке толғанда,яғни он сегіз жасқа толғаннан кейін толық көлемде пайда болады.
Азаматтық құқықтық қатынастардың объектілері.Мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар азаматтық құқық объектілері бола алады.мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке):заттар,ақша,срның ішінде шетел валютасы,құнды қағаздар,жұмыс,қызмет,шығармашылық интелектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелері,фирмалық атаулар,тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады.Жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға:жеке адамның өмірі,денсаулығы,қадір-қасиеті,абыройы,игі атақ,іскерік бедел,жеке өмірге қол сұқпаушылық,жеке құпия мен отбасы құпиясы,есім алу құқығы,автор болу құқығы,шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады.


Азаматтық құқық қатынас түрлері.Қатынастардың негізі материалды игіліктердің болуы және болмауына бацланысты қалыптасатындықтан азаматтық құқықтық қатынастардың түрлері мүліктік және мүліктік емес деп бөлінеді.Мүлікті қатынастар мүліктік,материалды игіліктер сипатында болатындыұтан,олардың эканомикалық мазмұны бар.Мүліктік емес қатынастарға адамның,азаматтың өмірі,денсаулығы,еркіндігі, бостандығы,қауіпсіздігі,ар-ожданы,намысы,аты-жөні т.с.с. жеке басының мүліктік емес мүдделері жатады.Мүліктік, материалды игіліктер бір жеке және заңды тұлғалардан екіншілеріне көшуі,қайтарылуы мүмкін.Ал мүліктік емес құбылыстар мен мүдделер екінші біреуге берілмейді,көшпейді.
Азаматтық құқық қатынастары негізінен:
а) Мүлітік және мүліктік емес
ә) Абсолютті жңне салыстырмалы
б) Заттық және міндеттемелік теп ажыратылады.
Азаматтық құқық,қатынастары мүліктік қатынастар мен мүліктік емес қатынастарға бөлу мынаған негізделген: мүліктік құқық қатынастарының беогілі бір эканомикалық мазмұнв бар,сонымен бірге мүліктік құқық қатынастарының мұндай мазмұны болмайды және жеке адмның кейбір материалдық емес мүдделерін қамтамасыз етеді.
Құқық қатынастары тағы да абсолютті және салыстырмалы болып бөлінеді.Бұлайша бөлу қатысушылардың байланысы негізіне негізделген.Субъективті құқығы бар тұлғаларға міндетті тұлғалардың беймәлім тобы қарсы тұратын құқық қатынастары абсолютті құқық қатынастары деп аталады.Мүлікті және жеке мүліктік емес құқық қатынастары абсолютті болуы мүмкін.бұл арада меншікті заттың бір субъектісі туындыныі немесе өнертабыстың авторы басқарцға құқықты болып табылады.Қалған тұлғалардың бәрі міндетті болады.Олардың негізгі міндеті келеңсіз болып табылады және меншік иесінің өз құқығын жүзеге асыруына,автор құқығын бұзбауға және т.б. келіп саяды.
Басқаруға құқықты адамға алдын ала белгілі адамдардың белгілі бір ацқын тобы өарсы тұратын құқық қатынастары салыстармалы деп саналады.Олар бірнещеу болуы мүмкін,бірақ олар әрқашанда дәл анықталған болады.Мысалы,азаматтар немесе зағды тұлғалар жасасқан шарттан туындайтын құқық қатынастары салыстырмалы.
Заттық және міндеттемелік құқық қатынастары.Профессор М.И.Брагинскийдің атап көрсеткендей,Рим құқығынан бастау алатын «заттық» немесе «міндеттемелік» болып бөлу ең алдымен құрлықтағы елдердің заңдарынды маңызын сақтап қалған.Егер де институциондық жүйе бойынша жасалған кодекстерде бұлайша болц онша айқын көрінбесе,пандектілік үлгіні пайдаланған кодекстерде оның негізгі маңызы бар.
Мейлінше жалпылама түрінде заттық және міндеттемелік құқық қатынастары арасындағы айырмашылық мынадан аңғарылады:заттық құқықтық мәселені зат,абсолютті сипатта болады,затпен байланысты болғандықтан,соның ізінен шықпайды және,ақырында, құқық иесінің белсенділігін және сонымен бірге өзіне қарсы тұлғалардың енжарлығын керек етеді.Міндеттемелік құқық қатынастарына олардың мәселесі белгілі бір адамның іс-әрекеті болуы тән,олар салыстырмалы болады,борышкерден қалмайды және құқықты адам-несие берушіге қарсы тұратын сол борышкердің белсенділігін керек етеді.Мүлікті беру,ақша төлеу,жұмыс орындау және т.б. сондай іс-әрекет болуы мүмкін.

Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру әруақытта да мерзіммен тыңыз байланысты.Сондықтан азаматтық құқығында мерзімнің алатын орыны ерекшк.Азаматтық заңдар уақыт кезеңі мен азаматтық құқықтардың пайда болуын,өзгеруін немесе жрйылуын анықтаумен қатар заңда немесе шарттарда көрсетілген әрекеттердің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді.Уақыттың кезеңдері объективті түрде,яғни азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардың еркіне бағынбайтын болғандықтан,оқиғалар қатарына жатады.
Мерзімді есептеу.Азаматтық заңдарда мерзімді есептеу ережелері жоғары деігейде анықталған.Азаматтық кодекстің 172-бабына сәйкес мерзім жылдармен,айлармен,апталармен,күндермен немесе сағаттармен есептелетін уақыт кезеңі ретінде белгіленуі мүмкін.Сонымен қатар,мерзім сөзсіз болуға тиісті оқиғаның көлемінде көрсетілуі де ықтимал.Мысалы,азаматтың қайтыс болуы.Азаматтың қайтыс болуы көптеген құқықтық салдарға әкеліп соқтырады,мәселен,мұра ашылады және т.б.
Мерзім,негізінен алғанда,заңда,мәміледе немесе соттың шешімінде тағайындалады.
Мерзімнің аяқталуына тоқталатын болсақ,онда төмендегі ережелерге сүйенуіміз қажет.Егер мерзім жылдар есебінен есептелетін болса,онда мерзім мерзімнің соңғы жылының тиісті айы мен күнінде бітеді.Айлармен есептелетін мерзім мерзімнің соңғы айының тиісті күнінде бітеді.Жарты жыл есебімен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін мерзімнің ережелері қолданылуы тиіс.Егер жылдармен немесе айлармен есептелетін мерзімнің аяқталуы тиісті күн саны жоқ айға тура келсе,онда сол айдың соңғы күнінде бітеді.Мерзімнің соңғы күні жұмыс істемейтін күнге тура келсе,онда содан кейінгі ең таяу жұмыс күні мерзімнің аяқталған күні болып саналады.
Егер мерзім қандай да бір әрекет жасауға белгіленген болса,онда бұл әрекет мерзімнің соңғы күніндегі жиырма төрт сағатқа юейін орындалуы мүмкін.Бірақ,егер бұл әрекет мекемеде немесе ұйымда жасалуға тиіс болса, онда мерзім олардағы жұмыс ресми түрде аяқталған кезде немесе тиісті операциялар жасалып болған кезде бітеді.Сонымен қатар,егер мерзімнің соңғы күніндегі жиырма төрт сағсақа дейін почтаға немесе телеграфқа тиісті жазба мәлімдемелер мен хабарламалар тапсырылса,онда олар мерзімінде берілген болып есептелінеді.
Талап қою мерзімі.Талап қою мерзімі дегеніміз-субъективтік құқықтарына немесе заңды мүдделеріне нұқсан келтірген субъектілердің оларды қалпына келтіру туралы талабының қавнағаттандырылу мүмкін болатын заңда көрсетілген уақыт кезеңі.Анықтамадан көріп отырғанымыздай,талап қою мерзімі құқығы бұзылған тұлғаның мүддесін қорғау үшін белгіленеді.Сондықтан да талап қою қағидасын екі мағынада түсінгеніміз жөн болар.Талап мерзімі азаматтық құқықтық категория ретінде,ал екінші ұғым іс жүргізу құқығының негізінде анықталатын қағида,яғни құқығы бұзылған тұлғаның сотқа талап қою құқығы.Заңның мағынасынан көрініп отырғандай,талап қою мерзімінің өтіп кетуіне қарамастан,сот құқығы бұзылған субъектінің құқығын қорғау туралы талабын қабылдауға міндетті (Азаматтық кодекстің 179-бабы).
Талап қою мерзімі ниституты азаматтық құқық қатынастарының қатысушыларына өз міндеттерін дер кезінде орындауға ықпал жасйды.
Талап қою иерзімдері және оларды есептеу тәрітібі заңмен көзделеді және олардың талаптардың келісуімен өзгертуге болмайды.
Тараптар өздерінің келісімдері бойынша талап қою мерзімін қысартуға немесе ұзартуға мүмкіншіліктері жоқ,өйткені талап қою мерзімінің ережелері заңда көрсетілген,яғни бұл нормалар императивтік мағынада анықталған.
Заңда анықталған ережелер бойынша талап қою мерзімінің ағымы тоқтатылуы,үзілуі және қалпына келтірілуі де мүмкін.
Талап қою мерзімінің тоқтатылуы-талап қоюға кедергі келтіретін жағдайлардың салдарынан есепке алынбайтын уақыт.Мерзімді тоқтата тұруға әкеліп соқтырған мән-жайлар жойылған күннен бастап,талап қою мерзімінің ағымы одан әрі жалғасады.Бұл орайда мерзімнің қалған бөлігі алты айға дейін,ал егер талап қою ерзімі алты айдан аспаса-талап мерзіміне дейін ұзартылады.
Талап қою мерзімі заңмен белгіленген мына төмендегі жағдайлар бойынша тоқтатылады:
1) егер де талап қоюға осы жағдайдағы төтенше және тойтаруға болмайтын оқиға (бой бермейтін күш) кедергі жасаған болса,мысалы,жер сілкіну,топан су,сел ағыны немесе басқадай табиғи апаттар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің белгіленуімен міндеттемені орындау кейінге қалдырылса (мораторий);
3) егер де талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери бөлімшелер құрамында болса;
4) егер де әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) егер де тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуы тоқтатылса.
Талап қою мерзімінің өтуіндегі үзілісті тоқтату мерзімінен айыра білу керек. Талап қою мерзімінің өтуі белгіленген тәртіппен талап қою,сондай-ақ міндеттер адамның борышты немесе өзге міндеттерді мойындағандығын дәлелдейтін әрекеттер жасауы арқылы үзіледі. Үзілістен кейін талап қою мерзімінің өтуі қайтадан басталады,үзіліске дейін өткен уақыт жаңа мерзімге есептелмейді.Басқа сөзбен айтқанда,жаңа мерзім пайда болады.
Талап қою мерзімін қалпына келтіру тек ерекше жағдайларда,яғни талапкердің жеке басына байланысты мән-жайлар (мәселен:ауыр науқас дәрменсіз халде болу,сауатсыздық және т.б.) бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.Жоғарыда көрсетілген дәлелді есептер болған жағдайда соттың ғана талап қою мерзімін қалпына келтіру мүмкіншілігі бар.Көрсетілген негіздер осы қатармен ғана аяқталып қоймайды,оның шеңберін кең түсінгеніміз жөн болар. ....